Пулнинг моҳияти ва зарурлиги. Пулнинг вазифалари - Экономика - Рефераты

Пулнинг моҳияти ва зарурлиги. Пулнинг вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Пулнинг вужудга келиши. а) қийматнинг оддий ёки тасадофий шакли б) қийматнинг тўла ёки кенгайган шакли г) қийматнинг пул шакли 2. Пулнинг моҳияти ва зарурлиги. 3. Пулнинг вазифалари

www.arxiv.uz Асосий таянч тушунчалар : Пул. Қийматнинг оддий ёки тасадофий шакли, қийматнинг оддий ёки тасадофий шакли, қийматнинг тўла ёки кенгайган шакли, қийматнинг умумий шакли, қийматнинг пул шакли натурал пуллар, олтин, кумуш, мис тангалар. қоғоз пуллар, кредит пуллар, електрон пуллар. 1. Пул узоқ тарихий ривожланиш маҳсулидир. Уни товар айирбошлашнинг ўзи яратади. Товар хўжалигининг ривожланиши товар қийматининг ифодаси бўлмиш пулни келтириб чиқаради. Пул ижтимоий меҳнат ва қийматни билдиради. Ижтимоий меҳнат қайси соҳада сарфланганлиги ва қиймат қаерда яратилганлиги пул учун барибир. Дастлаб товарлар пулнинг иштирокисиз бир- бирига айирбошланган. Бундай айирбошлаш дастлаб тасодифий бўлган. Чунки маҳсулот айирбошлаш учун ишлаб чиқарилмаган, ортиқча маҳсулотлар пайдо бўлгач, улар тасодифий шаклда айирбошланган. Нима учун тасодифий деган савол туғилади? Бунга сабаб бор. 1) айирбошлаш ишлаб чикарувчилар тасодифан учрашиб қолгандагина юз берган. 2) айирбошлаш ўта сода тусга эга бўлган, яъни махсулот айирбошланадими ёки йўқми – эгаси учун хеч қандай аҳамиятга эга бўлмаган. Бундай айирбошлаш муносабатларида қийматнинг оддий ёки тасодифий шакли пайдо бўлади. Тасодифий айирбошлаш меҳнат махсулининг товарга айланганлигини ифодалайди. Айирбошлаш оқибатида товар махсулоти ўзига тенг қийматли эквивалент маҳсулотга айирбошланади. Айирбошлаш муносабатларида хар бир товарҳар хил ролни бажаради. Ўз қийматини бошқа товарда ифодаловчи товар қийматинисбий шаклда бўлади. (Масалан: А товар Б товарга алмашса, у нисбий бўлади).

www.arxiv.uz Б товар эса қийматни ўзида ифода этувчи материал бўлиб хизмат қилади, унинг қиймати эквивалент қиймат бўлади. Хулоса : айрибошлашда қийматнинг ҳам нисбий, ҳам эквивалент шакли мавжуд бўлапди. Аммо 2 шаклдаги товарнинг истеъмол қиймати ҳар хил бўлади, акс ҳолда улар алмашилмайди. Аудиторияга савол : А товарни Б товарга тенг алишти- риш учун уларнинг фойдалилиги бир хил бўладими ёки турличами? Жавоб : А товарни Б товарга тенг алишти-риш учун уларнинг фойдали-лиги турлича бўлиши шарт, акс ҳолда улар айирбошланмайди. Товар нисбий ёки эквивалент қиймат шаклида бўлишидан қатъи назар ўзининг табиий сифатини сақлаб қолади. Айтилган шаклларда ҳар хил товарлар бўлиб, улар ўрин алмаштиб турадилар. Нисбий шаклдаги товар эквивалент шаклига ўтади ва аксинча ҳил бўлади. б.) Иккинчи йирик ижтимоий меҳнат тақсимотидан кейин, яъни деҳқонликдан хунармандчиликнинг ажралиб чиқиши натижасида муомалада товарларнинг хилма – хил турлари пайдо бўлади. Айрибошлаш доираси янада кенгаяди. Товар айрибошлаш ривожланиши билан тасодифий қиймат шаклидан тўла ёки кенгайган шаклга ўтилди. Бундай айрибошлашда бир товарга қарама – қарши фақат битта товар эмас, балки кўп товарлар иштирок этади. Масалан, суданликлар тузга қуйидаги товарларни айрибошлашган.

www.arxiv.uz = 10 – 15 бош кўй 10 қоп туз = 20 – 30 бош эчки = 2 бош буқа Тасодифий айрибошлашда бир товарга қарама – қарши фақат битта товар мавжуд бўлади. Кенгайтирилган шаклда нисбий қийматда турган товарга (10 қоп тузга) бир неча товар айрибошланади. Мисолимизга қайтсак қўй, эчки, буқа. Яъни, бир товар (туз) нисбий қиймат шаклида, қолганлар эквивалент қиймат шаклида бўлади. Қийматнинг бундай шакли шаклида зарур товарнитопиш учун харидор узоқ овора бўлади. Агар қўй эгасида тузга эҳтиёж бўлмаса, тўғридан – тўгри тузни қўйга айрибошлаш мумкин эмас. Икки шаклдаги товарнинг истеъмол қиймати, уларнинг фойдалили-ги турлича бўлади, акс ҳолда улар айрибошланмайди. Товар нисбий ёки эквивалент қиймат шаклида бўлишидан қатъий назар ўзининг табиий сифатини сақлаб қолади. Хулоса: бир товарли ишлаб чиқариш учун сарфланган меҳ- нат , бошқа товарлар учун сарфланган меҳнатда ўз ифо- дасини топади.

www.arxiv.uz в. Ишлаб чиқаришнинг тараққий этиши айрибошланадиган маҳсулотлар сони ҳам ортиб боради. Бу эса айрибошлашда қийинчиликларни кўпайтиради. Аста – секин товарлар орасидан ҳамма товарларга айрибошоланади оладиган махсус товар ажралиб чиқади. Бу товар ҳамма товарлар қийматини ўзида ифода этади. Турли даврларда ҳар бир жойнинг табиий шароитига қараб ҳар хил товарлар умумий айрибошланиш хусусиятига эга бўлган. Баъзан мўйна, баъзан дон, баъзан қўй – эчки амалда махсус товар ролини бажарган. Товарларнинг дунёсидан чиққан махсус товар қолган барча товарлар учун умумий эквивалентга айланган. Қийматнинг кенгайган шакли аста секин қийматниг эквивалент шаклига айланади. Энди бир неча товарлар ўз қийматини битта товарда ифода этади. 1 қоп буғдой = 10 кг чой = 10 та қўй 40 кг кофе = ёки 0,5 тонна темир = 10 та қўй 2 унция олтин = Барча товарларнинг қиймати бир товарда ифодаланади, бу товар ижтимоий меҳнатнинг бевосита ифодаси сифатида чикади. Умумий эквивалент товар ҳамма товарларга айрибошланиш хоссасига эга. Ишлаб чиқариш тараққиётининг муаян босқичида айрибошлаш иқтисодий хаётнинг муҳим омилига айланади. Айрибошлашсиз яшаб бўлмай қолади, ҳар бир ишлаб чиқарувчи меҳнатига умумий ўлчов керак бўлади.

www.arxiv.uz Умумий эквивалент умумий ўлчов воситаси сифатида майдонга чиқади. г. Умумий эквивалентнинг пайдо бўлиши кишилар ўртасидаги келишув натижаси эмас. Унинг вужудга келишига иқтисодий зарурат сабаб бўлади. Оддий товар кўринишидаги умумий эквивалент урнинга пул шаклидаги эквивалент майдонга келади: 1 қоп буғдой = 10 та қўй = 10 кг чой = 2 унция олтин 40 кг кофе = 0,5 тонна темир = Умумий эквивалент ролини маълум даврга келиб қимматбаҳо металлар, энг аввало олтин бажара бошлайди. Бунга сабаб қилиб қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1) Оз миқдордаги олтинни фойдаланиш учун тайёр ҳолатга келтиришга кўп миқдорда ижтимоий зарурий меҳнат сарфланади. 2) Нодир металлар табиатда чексиз- миқдорда мавжуд эмас. 3) Олтинни сифат жиҳатдан бир хил ўлчамга келтириш мумкин. 4) Олтин узоқ муддат сифатини ўзгартирмай сақлаш мумкин. 5) Олтинни ҳоҳлаган тарзда майда қисмларга ажратиш ва яна яхлит ҳолатга келтириш мумкин. Савол Нима учун пул ролини нодир металлар, жумла- дан олтин бажарган?

www.arxiv.uz II . Пул – барча бошқа товарлар учун умумий эквивалент вазифасини бажаруввчи махсус товардир. Пул махсус товар экан у бошқа оддий товарлар сингари 2 та хусусиятга эга, яъни истеъмол қийматга ва қийматга. Пул кишилар ўртасидаги ижтемоий муносабатларни ифодалайди. Инсоният тараққиёти давомида кашф қилинган ихтиролар орасида энг оддийси ва энг мураккаби , энг тушунарлиси ва энг чалкаши, шак – шубхасиз пулдир . Пул одамлар хатти – харакатлари ва фаолиятида асосий туртки берувчи омил бўлган ва шундай бўлиб қолади. А. Дюманинг фикрича «пул баҳоси нимага лойиқ бўлса, шунча тенгдир, у яхши хизматкор ва аҳмоқ хўжайиндир.» Пул қачон вужудга келган ва пул ролини қандай товарлар ўйнаган деган савол туғилади. Турли даврларда, турли халқларда пул вазифасини турли товарлар бажарган. Масалан Қадимги Юнонистон, Рим, араб ва хинд қабилаларида пул вазифасини чорва бажарган. Лотинлар тилида пул – «ресия» - «чорва» деган маънони билдиради. Африка ва Тинч Океани халқларида қимматбаҳо чиғаноқлар пул вазифасини бажарган. Марказий Африкада фил суяги, Қадимги Мисрда буғдой, Хитойда туз, Мўғилистонда - чой айрибошлаш жараёнида пул вазифасини бажарган. Милоддан олдинги 3 мингинчи йилларда Шумер давлатида асал ва кумуш пул вазифасини бажарган. Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида яшаган халқлар ва қабилалар фойдаланган дастлабки пуллар эрамиздан аввалги V – IV асрларда

www.arxiv.uz Ахмонийлар империясида мавжуд бўлган. Уларни дариклар ва кумуш сукллар деб аташган. Бу ерда товар пул муносабатлари Салавкий ва Юнон – Бақтрия давлати барпо этилганидан сўнг чинакамига ривожланди. Кумуш тангаларнинг аттик деб аталувчи. Андозаси – 17, 44 грамм оғирлик-даги темрадраҳма ва 4, 36 грамм оғирликдаги драҳма пул тизимига асос қилиб олинган. Бу даврда олтин тангалар чиқарилмаган, муомалада майда кумуш ва бронза тангалар ҳам мавжуд бўлган. Эрамиздан аввалги III – II асрлар охирига келиб Шимолий Бақтрия, Суғд, Бухоро, Хоразмда кумуш ва бронза устига юпқа кумуш қопланган Е ўхшатма тангалар зарб этила бошланди. Бу мустақил танга зарб қилишга ўтиш шакли эди. Хоразм ва Сўғд давлатларида эрамизнинг биринчи асрида кумуш ва мис қўлланилган аттик андозанинг Ўрта Осиёга хос тури сақланиб қолган. Қадимги Кушон империясида. Бу ерда янги пул тизими кумушга эмас, балки олтинга асосланган эди. Эрамизнинг III асри биринчи ярмида Кушон империяси парчаланиб кетади. Натижада икки дарё оралиғидаги қатор Ўрта Осиё вилоятларида пул тизими танглиги юз беради. Бу танглик танга сифатининг ёмонлашувида ва вазни енгиллашувида ўз ифодасини топди. Бундай ҳолатнинг юзага келишига қуйидаги омиллар ҳам таъсир кўрсатади: 1) қулдорлик тузумининг тангликка учраши 2) кўчманчи қабилаларнинг бостириб Кириши. Шундай қабилалардан бири ҳисобланган эфталитлар V - VI асрларда ҳозирги Ўзбекистоннинг ката ҳудудини қамраб олган давлат барпо этдилар. Бу ягона пул тизими мавжуд эмас эди. Ҳар бир вилоят ўз тангасини зарб қилар эди.

www.arxiv.uz Ўрта асрлар бошларида Марказий Осиё давлатларида кумуш тангаларни юнонча «драҳма» номи билан аташган. Бронза тангалар эса «пани» ва «танга» сўзлари билан номланган. Арабларнинг кириб келиши танга зарб қилиш ишларини тубдан ўзгартирди. Бу даврда Марказий Осиё давлатларида пул муомаласи мусулмонга пул юритиш ишлари қоидаларига мослаштирилди. Олтин динорлар, кумуш дирҳамлар ва мисс фулуслар чиқарила бошлади. Мусулмон фулуслари қадимги Ўзбекистон ҳудудида ҳижрий 143 йилда(760-761йиллар) Самарқандда, беш йилдан кейин Бухоро, Ахсикент (Фарғона), Термизда чиқарилди. Сомонийлар давлати даврида пул чиқариш иши юксак даражага кўтарилди. Кумуш тангалар таркибида кумуш жуда кўп бўлгани синиқ деб аталувчи дирҳами-шикасталар доналаб ёки вазни бўйича муомалада бўлган. XI аср бошларида сомонийлар ўрнида турк қабилаларининг вужудга келиши натижасида пул муомаласида ҳам ўзгаришлар амалга оширилди. Қоғоз пуллар қадимги Хитойда эрамизнинг бошларида вужудга келган. Европада XVIII - XIX асрларда қоғоз пуллар муомалага чиқарилган. III . Пулнинг вазифалари. Пул иқтисодиётда қуйидаги вазифаларни бажаради: 1. қиймат ўлчови 2. муомала воситаси 3. бойлик тўплаш, жамғариш воситаси 4. тўлов воситаси. Пулнинг энг муҳим вазифаси – қиймат ўлчови вазифасидир. Пул ўзида ижтимоий меҳнатни мужассамлаштиради, чунки у умумий эквивалентдир. Айнан шунинг учун пул бошқа товарларнинг қийматини ўлчай олади.

www.arxiv.uz Лекин бу вазифани бажариш учун нақд пул бўлиши шарт эмас. Бу вазифани идеал пул бажаради. Сотувчи ва харидор фикран идеал равишда шу товарнинг алмашув қийматини пул билан ифодалайди ва тасаввур қилади. Савол туғилади: қийматнинг ўзи нима? Қиймат – бу товарда мужассамлашган ижтимоий меҳнат сарфидир. Товар қийматини фақатгина ижтимоий зарурий иш вақти сарфи билан белгилаш мумкин. Ижтимоий зарурий вақт – бу товарлар аксарият қисмини яратишга сарфланган вақтдан иборат бўлиб, у қуйидаги омиллар таъсирини ҳисобга олган ҳолда ўлчанади: - ўртача техника даражасини; - ўртача меҳнат малакаси ва маҳоратини; - ўртача меҳнат шиддатини ёки интенсивлигини. Меҳнат унумдорлиги ошиши билан товарлар қиймати камаяди ва аксинча меҳнат унумдорлигининг камайиши товарлар қийматини ортишига олиб келади. Савол туғилади: меҳнат унумдорлиги нима? Меҳнат интенсивлигичи? Меҳнат унумдолиги - вақт бирлигида яратилган маҳсулот миқдорини билдиради. Меҳнат интенсивлиги – вақт бирлигида (масалан 1 соат давомида) сарфланган меҳнатни ифодалайди. Товар қийматининг пулдаги ифодаси нарх деб аталади. Лекин нархни шаклланишида товар қиймати ягона омил эмас. Нархни шаклланишига қуйидаги омиллар ҳам таъсир кўрсатади: - рақобат - талаб ва таклиф - нафлик.

www.arxiv.uz Бу омиллар нархнинг шаклланишига турлича таъсир кўрсатади. Масалан, бир омил таъсирини, бошқаси нейтраллаштириши мумкин. Товарнинг нархи пул билан белгиланади. Масалан, 3000 сўм, 100 доллар, 20 динар, 4о марка, 50 фунтстерлинг, 600цена ва бошқалар. II . Пулнинг иккинчи вазифаси – унинг муомала воситаси эканлигидир. Бунинг маъноси шундан иборатки, пул товарлар муомаласи жараёнида воситачи бўлиб майдонга чиқади. Пул ёрдамида товарни харид қилиш, пулга товар айирбошлаш ёки товарларни сотиш юз беради. Пулнинг иштироки натижасида товар айирбошлаш товар муомаласи шаклини олади. Дастлаб пул бирликлари ва уларнинг номлари кўп ҳолларда муайян оғирликда нодир металлар билан боғлиқ бўлган. Кейинроқ эса «вазн» номи пул бирлигидан нодир металларнинг ҳақиқий вазнидан тобора кўпроқ фарқ қила бошлаган. Пул иштирок этганда товар айирбошлаш товар муомаласи шаклини олади. Пул иштирокисиз юз берадиган, маълум келишилган нархда товарни- товарга бевосита алмаштириш бартер деб аталади. Бартерда товарни олиш ва сотиш бир биридан ажралмаган ҳолда юз беради. Бартер ўзининг моҳияти жиҳатидан бозор иқтисодиётига тўғри келмайди. Лекин маълум омиллар таъсирида у бозор иқтисодиётига ўтиш даврида оз миқдорда мавжуд бўлиши мумкин. Пул ҳамма товарга айирбошлаганидан, ҳамма ерда қабул қилинади. Пул керакли товарни тез топиб танлаш имконини беради.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И. А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т. «Ўзбекистон», 1992. 2. Каримов И. А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т. , Ўзбекистон, 1995й. 3. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т.«Ўзбекистон» 1999 й. 4. Каримов И. А. Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз. «Халқ сўзи» газетаси, 2001й, 15 феврал. 5. «Ўзбекистон пул тизими ҳақида» Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 7 май 1993й. Ўзбекистон Республикасининг янги қонунлари, Т. «Адолат» 1993. 6. Ўлмасов А, Шарифхўжаев М. Иқтисодиёт назарияси. Т. Меҳнат. 1995. 7. Чжен В. А. Пул ва молия бозорлари. Бизнес каталог. 1996. 8. Абдуллаев Е., Т. Қоралиев Пул . Т. Меҳнат. 1995.

Похожие

Пулнинг моҳияти ва функциялари

Пулнинг моҳияти, вазифалари ва иқтисодиётда тутган ўрни

Пулнинг мохияти ва функциялари

Пулнинг айланиши ва унинг таркиби

Молиянинг моҳияти ва вазифалари