Молияларни бошқариш - Экономика - Рефераты

Молияларни бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140.5 KB

Молияларни бошқариш Режа: 1. Режалаштириш ва бюджетни тузиш 2. Молиявий назорат ва таҳлил 3. Капитални инвестиция қилиш 4. Халқаро молияларни бошқариш

1. Режалаштириш ва бюджетни тузиш Режалаштиришнинг тўлиқ цикли – узоқ муддатли мақсадлар компания ва компания ходимларининг умумий мақсадга эришишга қаратилган қисқа муддатли хулқ-атворини белгилайдиган жараён. Режалаштириш цикли 9.1-расмда ифодаланган. Меҳмондўстлик саноати корхонасининг ҳар бир ходими ўз эҳтиёжлари, манфаатлари ва интилишларига эга, аммо компания уларнинг талабларини умумий мақсадларга йўналтиради ва уларга эришиш йўлида бирлаштиради. Бошқа томондан, ташкилот, токи унинг фаолияти ўзининг алоҳида аъзолари эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилмас экан, муваффақиятли фаолият кўрсата олмайди. Ички ресурслар аудити Ташқи таъсирлар аудити Стратегик режа (3-7 йил) Йиллик бизнес-режа Бюджет Бўлинмалар бюджетиСтратегик жабҳа Давомий давр Қисқа муддатли давр Операцион жабҳа

расм. Режалаштириш ва бюджет тузиш цикли Чет элда меҳмондўстлик саноати корхонасининг стратегик режасини тузишда икки ҳар хил, аммо ўзаро боғлиқ аудит ўтказишдан келиб чиқилади: 1. Ташқи таъсирлар аудити. 2. Ички ресурслар аудити. Маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизматлар кўрсатиш масаласига келсак, у оқилона ташқи таъсирларга ва мавжуд ресурсларга асосланиши лозим. Меҳмондўстлик саноатида ташқи омилларга кўпинча қуйидагилар киритилади: 1. Ҳукумат сиёсати – чегарадаги назоратнинг енгиллаштирилиши ва импорт маҳсулотларга пошлиналарнинг камайтирилиши. 2. Демография – ўрта яшар жисмонан фаол одамлар ҳамда нисбатан арзон йўлланмаларга кўра дам олишни маъқул кўрадиган ёшлар миқдорининг кўпайиши. 3. Рақобат – мазкур курортда меҳмонхоналар турлари ёки ресторанлар сонининг камайиши ёки кў п айиши. 4. Валюта алмаштириш курси – чет эллик туристлар сонига ва таътил пайтида уларнинг харажатлари даражасига таъсир этади. 5. Ижтимоий-маданий омил – маданий анъаналар аҳамиятининг ошиши. Юқорида зикр этилган барча омиллар меҳмондўстлик саноати корхонасининг стратегик йўналишига ҳамда у ишлаб чиқараётган маҳсулотлар ёки кўрсатаётган хизматларга таъсир этиши мумкин. Бундай аудит вақти-вақти билан ўтказиб турилади, чунки сиёсий, иқтисодий, технологик ва ижтимоий ўзгаришларга қараб, ташқи таъсирлар узлуксиз ўзгариб боради. Аммо бундай шароитларда бизнесни ташкил этиш ва унинг Эришилган натижалар

ривожланиши мавжуд ресурсларга боғлиқ бўлади. Шу сабабли компаниялар ўз ресурсларининг аудитини ўтказади. Бундай аудит қуйидагиларни ўз ичига олади: 1. Физик ҳажмларни, яъни қурилмалар ҳажмини, асбоб-ускуналар миқдорини, меҳмонхона ёки ресторанда жойлаштириш мумкин бўлган мижозлар ёки зарур озиқ-овқат маҳсулотлари миқдорини текшириш. 2. Молиявий ресурсларни текшириш. Зарур меҳмонхона комплексини қуриш учун керакли ресурсларни топиш мумкин бўлган жойларни, сўнгра ундан самарали фойдаланиш даврини аниқлаш. 3. Меҳнат ресурсларини текшириш. Зарур ишни бажариш учун етарли ходимлар миқдорини ва уларнинг касбий фазилатларини аниқлаш. Ташқи таъсирларни ва ресурслар билан боғлиқ чеклашларни солиштириб, стратегик режа тузиш мумкин. Аммо, шу билан бирга, қуйидаги асосий талабларга жавоб берадиган стратегик режаларни пухта танлаш лозим: -мижоз талабларига жавоб берадиган маҳсулот ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш; -ресурслардан янада оқилона фойдаланиш; -бозорнинг нисбатан тор сегменти эҳтиёжларини қондириш; -мумкин қадар кам ресурслардан фойдаланиб, маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш. Стратегик режа тузилганидан кейин компания бюджетини режалаштириш қўмитаси турли манбалардан ахборот йиғиш орқали қисқа муддатли даврда зарур молиявий воситаларнинг муфассаллаштирилган шаклини, хусусан: сотувлар бюджети, дебиторлар бюджети, акциялар бюджети, кредиторлар бюджети, капитал сарфлари бюджети, айланма воситалар бюджетини тузади. Уларнинг ҳаммаси ягона бюджетга бирлаштирилади, унда фойда ва чиқимлар ҳамда баланс прогноз қилинади.

Шундай қилиб, компания ўз даромадлари ва харажатлари миқдорини, шунингдек, ҳисоб-китоб даврининг охирида вужудга келадиган ўз активлари ва қарзларини режалаштиради. Шундан сўнг режалаштириш цикли жорий натижаларни прогноз қилинган натижаларга солиштириш билан давом эттирилади. Бундан улар ўртасида мавжуд тафовутларни аниқлаш мақсади кўзланади. Йиллик режага амал қилиш учун компаниялар тафовутларни ҳар ойда аниқлайди. Агар бюджет тузилганидан кейин мақсад қилиб қўйилган йиллик даромадни олишнинг иложи йўқлиги аниқланса, турли департаментларнинг менежерлари ёрдамида режага тузатиш киритиш чоралари кўрилади. Акс ҳолда йиллик режадан воз кечилади. Режалаштириш ва бюджет тузиш – комплекс жараён, чунки компаниянинг турли департаментлари томонидан ҳар хил режалар тузилади ва сўнгра улар бирлаштирилади. Бу барча зарур ахборотни тўплаш ва муайян вақт ичида уларни бирлаштириш муаммосини вужудга келтиради. Режа ва бюджет ишончли, асосланган ва эришиб бўладиган бўлиши муҳимдир. 2. Молиявий назорат ва таҳлил Меҳмондўстлик саноатида молиявий назорат иқтисодиётнинг бошқа жабҳаларида бўлганидек, компаниянинг барча бўлимларини қамраб олади ва сезиларли даражадаги ички хизмат кўрсатишни таъминлайди. Бинобарин, молия бўлими хизмат кўрсатишни бирлаштирувчи марказ ҳисобланади, чунки у бутун команданинг мижозларга хизмат кўрсатиш фаолиятини қўллаб-қувватлайди. Ички назорат принциплари бизнеснинг барча турлари учун бир хил бўлса-да, меҳмондўстлик саноати корхоналарининг операциялари маълум ўзига хосликларга эга. Бу асосан қуйидаги сабаблар билан боғлиқ: -меҳмондўстлик саноати корхоналарида, айниқса, меҳмонхонада кўп миқдорда нақд пул айланади;

-озиқ-овқат маҳсулотлари, ичимликлар ва бошқа товарлар ходимларни қизиқтиради, чунки уларнинг барчаси хўжаликда асқотади ва четда сотишга тўғри келмайди, бошқача қилиб айтганда, ўғрилик эҳтимоли катта бўлади; -айниқса, қуйи бўғинларда вақтинчалик ишга олинган ходимлар меҳнат қилади. Меҳмондўстлик саноати корхоналари ўтказиладиган молиявий операцияларни қайта кўриш учун ўз активларига мустақил баҳо берилишига муҳтож бўлади. Бу уларга ўз ташкилий тузилмасида бухгалтерия ҳисоби ва аудит соҳасида билим ва малакага эга бўлган ходимларга ички аудит функцияларини юклашга туртки беради. Ички аудиторлар функционал операцион команда аъзоси бўлмайди ва поғона менежерларидан қатъи назар, хизмат мажбуриятига эга бўлмайди. Ички аудиторларнинг тавсиялари кенгашув хусусиятига эга бўлади ва поғона ходимлари томонидан уларнинг сифатига қараб қўлланилади. Ички аудит функциялари мустақил бўлиб, операциялардан ва функционал ходимлар гуруҳидан, айтайлик, бухгалтерия ҳисоби, маркетинг ва б.дан ажратилганлиги учун, у кўпинча олий раҳбарият, аниқроғи, молия директори, ижрочи директор ёки директорлар кенгашининг аудит қўмитаси олдида ҳисобдор бўлади. Йирик меҳмонхона корхоналарида ўтказилган охирги тадқиқотлар шуни кўрсатадики: 1. ички аудиторларнинг 19,4% тафтишчиларга; 2. 32,3% молия ишлари бўйича олий менежерларга; 3. 16,1% корпорациянинг ижрочи директори ва директорлар кенгашига; 4. 6,5% директорлар кенгашига; 5. 3,2% директорлар кенгашининг аудит қўмитасига ҳисобот беради. Ички аудиторларнинг мустақиллиги уларнинг ҳисобдорлик даражаси ва касбий тайёргарлигига, шунингдек холислигига боғлиқ бўлади. Ички аудит молиявий ва бошқарувга оид маълумотларни текширадиган тўрт йирик тоифага бўлинади:

1. Ички бошқарувга мувофиқликни текшириш; 2. Қонунга мувофиқликни текшириш; 3. Компания ресурсларидан тўғри фойдаланилаётганини аниқлаш; 4. Компания ресурсларидан оқилона фойдаланилаётганини аниқлаш. Ички аудит асосан тўрт босқичдан ташкил топади: режалаштириш, текшириш, баҳолаш ва ҳисобот тузиш. Биринчи босқич – режалаштириш операциялар моҳиятини аниқлаш, аудит мақсадларини белгилаш, ишга доир барча маълумотларни тўплашни ўз ичига олади. Мазкур босқичдан сўнг аудитор бизга текшириш жараёнидан маълум бўлган аудитни бевосита амалга оширишга ўтади. Жорий аудит таомили аудит турига қараб керакли маълумотлар олишни назарда тутади ва қуйидагиларни ўз ичига олади.

Солиштириш Меҳмонхона номерларининг кундалик сотилишини номерларни сотиш режа кўрсаткичларига солиштириш ва жиддий тафовутларнинг сабабларига берилган тушунтиришларни шарҳлаш. Топшириқ бериш Маҳсулот етказиб берувчилар счётларини шарҳлаш Тасдиқлаш Йил охирида маҳсулот етказиб берувчиларнинг тўланмаган счётларини текшириш. Кўриб чиқиш Мазкур даврда ҳақиқий сотувлар ва бекор қилинган сотувлар миқдорини аниқлаш учун касса чекларини визуал кўздан кечириш Таҳлил қилиш Операцион департаментларнинг йил давомидаги меҳнатининг қийматини солиштириш (ҳафта кесимида) Тафтиш қилиш Харажатлар сметада белгиланганидан кўплиги сабаблари ҳақида департаментдан мазмунли тушунтиришлар олиш. Кузатиш Жараённинг самарадорлигини аниқлаш учун ресторан ёки меҳмонхона комплексининг бошқа бўлимлари меҳмонларга номерда хизмат кўрсатишини кузатиш. Баҳолаш босқичи хулоса тузиш учун муҳим. Хулоса бошқарув қарорларига асос бўлиб хизмат қилади. Мазкур босқичнинг моҳияти натижаларга баҳо беришдан ва келажакда натижаларни яхшилаш йўлларини топишдан иборат. Якуний босқич – аудит натижалари ҳақида ҳисобот тузиш. Ҳисобот олий раҳбариятни олинган натижалар билан таништиради ва аудитор компаниянинг манфаатдор ходимлари билан мулоқот қилиши учун зарур восита бўлиб хизмат қилади. Ички аудит аудиторга ҳар хил йўналишлар бўйича бошқаришга ёрдам кўрсатиб, компания манфаатларини ҳимоя қилишга кўмаклашади. Харажатлар ҳисобини юритиш, шунингдек операцион коэффициентлар меҳмондўстлик саноати учун яхши барометрлар ҳисобланади. Компаниянинг

операцион кўрсаткичларини таҳлил қилиш – мураккаб фан эмас, балки диагностика воситасидир. Мазкур коэффициентлар кўпинча тегишли ташкилотлар томонидан эълон қилинадиган савдо соҳасидаги шунга ўхшаш коэффициентларга солиштирилади. Масалан, «Америка бухгалтерлар корпорацияси» «Кичик бизнес барометри»ни нашр этади. Операцион коэффициентлар одатда ўзаро боғлиқ бўлади. Компания раҳбарлари молияларни бошқаришда одатда стандарт операцион коэффициентлардан анча фарқ қиладиган операцион коэффициентларни аниқлайдилар ва бундай тафовутларнинг сабабини тушунтиришга ҳаракат қиладилар. Компанияларнинг молиявий таҳлили учун ялпи даромад коэффициенти, умумий ташкилий харажатлар коэффициенти, соф фойда коэффициенти, меҳнат ҳақи коэффициенти, ижара харажатлари коэффициенти, реклама харажатлари коэффициенти каби коэффициентлар муҳим аҳамиятга эга. Ялпи даромад коэффициенти – маҳсулот қийматининг тўғридан-тўғри инъикоси бўлиб, қуйидаги йўл билан аниқланади: Ялпи даромад коэффициенти Сотувлар соф ҳажми - сотувлар қиймати    100 Сотувлар соф ҳажми Мазкур коэффициент даражасининг юқорилиги маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари уни сотиш нархидан кам бўлганини англатиши мумкин, ва аксинча. Бироқ, мазкур коэффициентни паст даражада сақлаш компания умумий стратегиясининг бир қисми бўлиши мумкин. Агар маҳсулот паст нархларда ва етарли ҳажмда сотилса, анча яхши даромад олиш мумкин. Хизмат кўрсатиш соҳасида коэффициент даражасининг пастлигига умумий операцион харажатларнинг паст даражасини қўшиб, анча фойдали сотувлар ҳажмига эришиш мумкин. Ғарб мамлакатларида кенг

қўлланиладиган йирик дўкон-омборларда скидкалар билан улгуржи савдо қилиш тизими бунга ёрқин мисол бўлади. Умумий операцион харажатлар коэффициенти компаниянинг барча харажатларини, чунончи: ижара ҳақи, меҳнат ҳақи, реклама харажатлари, суғурта ва устама харажатларни ўз ичига олади. У сотувлар соф ҳажмининг бирлигига нисбатан амалга оширилган операцион харажатлар тарзида аниқланади: Умумий операцион харажатлар коэффициенти Операцион харажатлар    100 Сотувлар соф ҳажми Табиийки, катта операцион харажатлар компаниялар фаолиятининг даромаддорлигини пасайтиради ва компанияда харажатлар устидан назорат яхши йўлга қўйилмаганидан далолат бериши мумкин. Бироқ, компания сотувлар юқори ҳажмини катта харажатлар билан боғлиқ юксак даражада хизмат кўрсатиш билан муштаракликда таъминлай олса, оқилона даромад олишга муваффақ бўлиши мумкин. Соф фойда коэффициенти барча харажатлар чегириб ташланганидан кейин сотувлар ҳажмидан фоиз ҳисобида олинган фойдани англатади ва қуйидаги йўл билан аниқланади:

Соф фойда коэффициенти Соф фойда   100 Сотувлар соф ҳажми Меҳнат ҳақи коэффициенти меҳнатга ҳақ тўлашга сарфланган сотувлардан олинган фойда улушини кўрсатади ва қуйидагича ҳисобланади: Меҳнат ҳақи коэффициенти Маош   100 Сотувлар соф ҳажми Меҳмондўстлик саноатида сотувлар мавсумий хусусиятга эга ва одатда ўзгарувчан бўлгани учун мазкур кўрсаткич жуда катта аҳамият касб этади. Умумий операцион харажатлар коэффициенти сингари, меҳнат ҳақи коэффициенти ҳам фирма сиёсати таъсирида, масалан, сотувларни ошириш учун реклама ёки бошқа устама харажатлар ҳисобига қўшимча кучлар жалб қилинган ҳолда, ўрта даражадан юқори бўлиши мумкин. Мазкур кўрсаткич даражасининг пастлиги эса, ўз навбатида, компанияда бошқарув самарали амалга оширилаётганини кўрсатади (айниқса, операцион харажатлар даражаси ҳам паст бўлса). Ижара харажатлари коэффициенти бизнес олиб бориш учун жойнинг муҳимлигини кўрсатади. Ижара харажатлари даражасининг ошиши реклама харажатлари даражаси пасайишига олиб келиши лозим, деган фикр кенг тарқалган. Бошқача қилиб айтганда, ташриф буюрувчилар сони кўп бўлган жойнинг ўзиёқ яхши рекламадир. Ижара харажатлари коэффициенти қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: Ижара харажатлари Ижара ҳақи    100

коэффициенти Сотувлар соф ҳажми Меҳмондўстлик саноатида реклама харажатлари коэффициентини ҳисоблашда маҳсулотни ўтказишнинг барча усуллари ва воситалари, шу жумладан телевидение, газета ва журналлар орқали реклама қилиш, тўғридан-тўғри маркетинг ва б. ишга солинади. Коэффициентнинг ўзи қуйидагича ҳисобланади: Реклама харажатлари коэффициенти Реклама харажатлари    100 Сотувлар соф ҳажми Мазкур коэффициент юқори даражада бўлиши маъқул бўлмаса-да, мазкур коэффициент даражасининг пастлиги соф фойда даражасининг пастлиги билан уйғунликда даромад ли лик даражасининг пастлиги сабабларидан бири реклама яхши йўлга қўйилмаганида эканлигини англатиши мумкин. Компаниянинг зарарсизлигини таҳлил қилиш компания молиявий таҳлилининг муҳим таркибий қисмидир. У сотувлар ҳажми ҳар хил бўлган ҳолда математик модель ёрдамида даромадлар ва харажатлар даражасини аниқлаш имконини беради. Бу ерда ҳам зарарсизлик нуқтаси пул бирлиги ёки физик бирликларда ифодаланган сотувлар минимал ҳажми тарзида аниқланади. Бунда маҳсулотни реализация қилишдан келган тушум ўзгармас ва ўзгарувчи харажатлар суммасига тенг бўлади. Ўзгармас харажатлар ишлаб чиқариш ва хизматларни сотиш ҳажмига боғлиқ бўлмайди ва доимий ишлайдиган ходимларга харажатлар, ижара харажатлари, мол-мулк харажатлари, қарзлар бўйича фоизларни ўз ичига олади. Ўзгарувчи харажатлар – компаниянинг сотилган маҳсулот ҳажмига тўғри пропорционал тарзда ўзгарадиган харажталари. Улар соатбай ҳақ

тўлашни, ишлаб чиқариш ва хизматларни сотиш учун зарур технологик эҳтиёжлар қиймати, хом ашё ва бошқаларни ўз ичига олади. 3. Капитални инвестиция қилиш Меҳмондўстлик саноати кўчмас мулк ва асбоб-ускуналар анча қимматлиги туфайли жуда кўп капитал сарфлашни талаб этадиган тармоқ ҳисобланади. Капитал узоқ муддатга жалб қилинади ва жуда секин қайтарилади. Хусусан, инвестициялар тузилмаси ушбу секторда йирик харажатларни талаб қиладиган саноатга инвестицияларга ўхшайди. Меҳмонхона ва транспорт секторлари туристик маҳсулнинг физик унсурларини (масалан, меҳмонхона, самолётлар) таъминлаш учун дастлабки йирик инвестицияларни тақозо этади. Уларнинг инвестициялари фақат бир неча йилдан кейин ўзини оқлайди. Туроператорлар ва турагентлар меҳмонхоналар, транспорт компаниялари ва б ошқалар нинг хизматларига туристик мавсум олдидан ҳақ тўлаш учун кўп миқдорда айланма воситалар талаб қилади. Бу ерда капитал қисқа муддатга жалб қилинади ва кўпинча валюта бозорида спекуляциялар қилишга йўналтирилади. Воситачилик ҳақи миқдори кичкина бўлган кучли рақобатли бозорда, айтайлик, Буюк Британияда валюталарнинг курслари мавсум муваффақиятли бўлиш- бўлмаслигини белгилаши мумкин. Меҳмондўстлик саноатининг маҳсулини яратишда унинг ҳар хил секторлари иштирок этади. Шу боис бир секторда ишлайдиган компаниялар бошқа сектор корхоналарини молиялаштиришдан манфаатдор бўлади. Масалан, туроператорлар ўз мижозларини юборадиган курортларда меҳмонхона комплексларининг ривожланишини молиялаштириши мумкин. Авиакомпаниялар ўз хизматларидан кенг фойдаланувчи туроператорларнинг молиявий хавфсизлигини таъминлаши мумкин. Меҳмондўстлик саноатида кўпгина компаниялар фаолияти кўп меҳнат сарфини тақозо этади. Ўз хизматларини талабнинг ўзгаришига мослаштириш

анча қийин кечади. Боз устига, операцион қиймат маҳсулот қандай сотилишига боғлиқ бўлади. Компаниялар икки хил қийинчиликларга дуч келади: инвестициялаш услубини ва инвестициялаш мезонини танлаш; инвестииялаш учун маблағларни танлаш. Агар компания ўз асосий активларини инвестиция қилиш ҳақида қарор қабул қилса, қарор унинг тижорат манфаатларига мос келиши муҳимдир. Компаниянинг тижорат манфаати авваламбор ўз эгалари ёки акциядорлари кўпроқ наф кўришини таъминлашдан иборат бўлса-да, бошқа инвесторлар - қарз берувчилар, ишчи кучи, ҳукумат ва бутун жамият манфаатларига риоя қилиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Капитални инвестициялаштиришда ахборот билан таъминлаш масаласи муҳим ўрин тутади. Инвестиция лойиҳалари бўйича қарорлар қабул қилиш учун зарур ахборот, хусусан, компаниянинг молиявий мақсадларига боғлиқ бўлади: 1. Лойиҳа амалга оширилганидан кейин қанча соф фойда беради? 2. Лойиҳа инвестициялардан компания эгалари талаб қилган минимал даражадан кўпроқ фойда олиш имконини берадими? 3. Инвестициялар қанча тез ўзини оқлайди? 4. Инвестициялаштириш айланма воситалар қўшилишини таъминлайдими? Бу саволларга жавоб топиш учун инвестиция лойиҳалари ҳақида қуйидаги маълумотлар тўпланади: 1. Инвестициялаштиришнинг бошида капитал қиймати. 2. Лойиҳа билан боғлиқ қўшимча даромадлар. 3. Лойиҳа билан боғлиқ қўшимча харажатлар. 4. Қўшимча харажатларни қисқартириш имконияти. 5. Компания эгалари ва менежерлар томонидан белгиланган инвестициялардан кўриладиган наф даражаси. 6. Капитални жойлаштиришнинг муқобил имкониятларидан фойдаланмасликдан кўрилган зарар.

Ахборот тўплаш – молиявий режалаштириш қўмитасининг мажбурияти. Компания мақсадларига эришишнинг муқобил йўлларини топиш ҳам компания мажбуриятларига киради. Ўз навбатида, молиявий режалаштиришнинг биринчи босқичи – дастлабки харажатларни баҳолаш. Инвестицияларни амалга ошириш учун зарур сумма тендерлар ёрдамида топилади. Лойиҳанинг ҳаёт цикли даврида қўшимча даромадлар жуда пухта баҳоланадиган инвестицияларнинг ўзидан олинади. Баҳолаш жараёнининг ўзи асосий капитал инвестицияларидан олинган даромадларни баҳолашдан бошланади. Бу ахборотга экспертлар, шунингдек , ишлаб чиқариш ходимлари ҳамда сотувлар ва маркетинг бўйича ходимлар баҳо беради. Шунингдек, асбоб-ускуналар ва биноларга харажатлар ёки муқобилларни тўғри танлаш йўли билан маблағларни тежаб қолиш имконияти баҳоланади. Масалан, асбоб-ускуналар харид қилиш пайтида ёнилғи харид қилиш ёки меҳнатга ҳақ тўлаш билан боғлиқ тежамкорликка эътибор берилади. Узоқ муддатли инвестициялардан кўриладиган наф нормасини баҳолаш ҳам муҳим. Бу бизнесга жойлаштирилган молиялар миқдори, тури ва қийматини аниқлаш орқали амалга оширилади. Шундан сўнг фондларнинг қанча қисмини ва қайси ставка бўйича олиш, капиталнинг қай қисми акциядорлар томонидан инвестиция қилингани ва ундан қанча фойда олиш кутилаётгани аниқланади. Инвестициялаштириш услубларини тавсифлаш, унинг натижаларини аниқлаш учун одатда битта вазият олинади ва ҳар бир муқобил вазият унга солиштирилади. Катта лойиҳалар учун бундай баҳолаш яна шунинг учун муҳимки, бу ерда таваккалчилик анча катта бўлади. Шундай қилиб, акциядорларнинг мумкин қадар катта даромад олиш талабини қондириш учун компания капитали муқобил усулда шакллантирилади. Ҳозирги замон молия назарияси таваккалчиликни баҳолаш учун «молиявий активларни баҳолаш модели»дан фойдаланади. Ушбу услуб

инвестициялар таваккалчиликнинг икки тури билан боғлиқ бўлишини эътироф этади: бутун иқтисодиёт тизими билан боғлиқ бўлган систематик таваккалчилик ва фақат лойиҳа билан боғлиқ бўлган носистематик таваккалчилик. Назария инвесторлар систематик таваккалчиликдан фақат жуда катта фойда кўришни мўлжаллашлари лозимлигини назарда тутади, чунки бошқа таваккалчиликни бартараф этиш мумкин. Систематик таваккалчилик муҳим ҳисобланади ва компаниянинг мазкур таваккалчиликка таъсирчанлиги  коэффициенти ёрдамичда ўлчанади. Шундан    f  (  м   f )   м , бу ерда  - инвестицияларнинг кутилган даромаддорлиги;  f - даромаддорликнинг таваккалчиликсиз ставкаси;  м – кутилган бозор даромаддорлиги;  м - инвестицияларнинг систематик таваккалчиликка нисбатан таъсирчанлиги.  f кўрсаткичи давлат қимматли қоғозларига инвестициялардан даромаддорликка тенг бўлиши лозим,  м –  f тафовути эса 8-9% оралиғида кузатилади,  м – лойиҳа учун бевосита аниқланиши мумкин эмас, аммо прогноз қилинаётган натижа ўтган давр кўрсаткичларига тузатиш киритиш орқали маълум даражада аниқлик билан олиниши мумкин. Шундан даромаддорликнинг кутилаётган даражаси ёки инвестициялар жоиз рентабеллигининг қуйи миқдори ҳисобланади. Жоиз рентабелликнинг қуйи миқдори банк белгилаган қиймат ёки бошқа қарз қиймати бўлиши мумкин. Жоиз рентабелликнинг қуйи миқдори аниқланганидан кейин инвестицияларни баҳолаш усули ёрдамида баҳолаш амалга оширилади. Ушбу усуллар ёрдамида даромаддорлиги жоиз рентабелликнинг қуйи миқдоридан катта бўлган маъқул инвестиция лойиҳаларини танлаб олишга ҳаракат қилинади. Соф жорий қиймат (СЖҚ) ва рентабелликнинг ички

нормаси (РИН) кўрсаткичларидан фойдаланган ҳолда молия маблағлари дисконтланган оқимини қабул қилиш ана шундай усуллардан биридир. СЖҚ кўрсаткичига асосланган усул инфляцияни ҳисобга олмаганда, бугун олинган пуллар баҳоси кейинроқ олинадиган пуллар баҳосидан қимматроқ бўлади, деган оддий принципга асосланади. Бу инвестициялаш имкониятларининг камайиши ҳамда жойлаштирилган пуллар кечроқ қайтиши натижасида инвесторлар томонидан қизиқишнинг йўқолиши билан изоҳланади. СЖҚ усули келгусида олиш мўлжалланган салмоқли молиявий маблағларнинг икки томонлама оқимларини ҳам баҳолайди. Кичик таваккалчиликлар билан боғлиқ ҳолларда СЖҚ мусбат ифодага эга бўлган схемалар қабул қилинади, чунки улар фирманинг фаровонлигини оширади. Мазкур усулнинг мураккаблиги шундаки, у дисконтнинг қандай даражасидан фойдаланиш лозимлигини аниқлашни назарда тутади, аммо бу муаммони молиявий активларни баҳолашнинг юқорида зикр этилган модели ёрдамида енгиллаштириш мумкин. Инвестицияларни РИН кўрсаткичи ёрдамида баҳолаш усули назарий жиҳатдан СЖҚ кўрсаткичидан фойдаланиш усулига қараганда номаъқулроқ, лекин амалда қўлланади. Баъзан у устун қўйилади, чунки у лойиҳанинг даромаддорлиги манзарасини акс эттиради. РИН – инвестициялар рентабелигининг ички нормаси, аниқроғи, дисконт коэффициенти бўлиб, у олиш мўлжалланган пул оқимларининг келтирилган қийматини аниқлашда нолга тенг бўлган соф оқувчи қийматни беради, яъни бунда дисконт тушумлари ва чиқимлар тенг бўлади. Таваккалчилик СЖҚ билан бир хилда, молиявий активларни баҳолаш модели ёрдамида ҳисобланиши мумкин. Инвестицияларни баҳолашнинг яна бир усули – молиявий маблағлар оқимининг дисконтланмаган усули. У даромаддорликнинг ҳисобланган нормаси (ДҲН) кўрсаткичлари, инвестицияларнинг ўзини оқлаш муддати ва

рентабеллик коэффициентига асосланади. Улар, ўз навбатида, пулларнинг вақтдаги қийматини ҳисобга олмайди. Даромаддорликнинг ҳисобланган нормаси лойиҳадан олинган йиллик ўртача фойдани лойиҳага жойлаштирилган пуллар миқдори билан солиштиради ва фоизларда ифодаланади: Даромаддорликнинг ҳисобланган нормаси Лойиҳадан олинган йиллик ўртача фойда    100% Лойиҳага инвестиция қилинган пуллар миқдори Мазкур кўрсаткич жойлаштирилган капиталнинг даромаддорлигини ҳисобга олиш усулларига жуда боғлиқ бўлади ва осон тушунилади. Услубнинг асоси шундан иборатки, барча мавжуд лойиҳалар даромаддорликни муайян мақсадга келтириши лозим. Бироқ у даромадни ҳисобга олишга асосланади ва фойдани ўлчаш усулларига таъсирчан ҳисобланади, шу сабабли у изчил бўлиши мумкин эмас. Яна бир кўрсаткич, яъни инвестициянинг ўзини оқлаш муддати лойиҳага жойлаштирилган маблағлар қайтадиган вақтнинг давомийлигини баҳолайди. Фирма ўзини оқлаш муддатини чеклаши, буни таъминлашга қодир бўлмаган лойиҳалар эса рад этилиши мумкин. Ниҳоят, рентабеллик коэффициенти олиш мўлжалланган пуллар умумий жорий қийматининг дастлабки жойлаштирилган маблағларга нисбатини белгилайди. Мазкур коэффициентдан фойдаланувчи услубнинг устунлиги шундаки, у лойиҳа ҳажмига боғлиқ бўлмайди.

4. Халқаро молияларни бошқариш Иқтисодиётнинг глобаллашуви рамзи остида ўтган охирги 30 йил ичида транснационал корпорациялар мазкур беқиёс иқтисодий экспансияга йўл очдилар. ХХ аср 90-йилларининг бошида АҚШ транснационал корпорацияларининг ўзи бутун дунёда 219 млрд. долларлик активларга эгалик қилар ва 4400 млрд. доллар маблағ билан савдо муомаласини олиб борар эди. Биринчи кўрсаткич 70-йиллар охиридаги кўрсаткичлардан уч баравар, иккинчи кўрсаткич эса – икки баравар кўпроқдир. АҚШ транснационал корпорацияларининг меҳмондўстлик саноати соҳасидаги фаолиятига келсак, улар давлат статистикасида унча аниқ кўрсатилгани йўқ. Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш соҳасига оид маълумотлар савдо соҳасининг умумий маълумотлар базасига киритилди. Фақат меҳмонхоналар ва меҳмонлар яшаши учун мўлжалланган бошқа жойлар бошқа хизматлар кўрсатиш соҳаларидан алоҳида ифодаланди. Бироқ, тўпланган ва эълон қилинган маълумотларда мавжуд камчиликларга қарамай, шу нарса равшанки, ўтган охирги 30 йил ичида АҚШ меҳмондўстлик саноати ер куррасининг барча бурчакларига кириб борди. АҚШнинг машҳур меҳмонхоналар ва ресторанлар тармоқлари чет эл транснационал корпорациялари, масалан, Буюк Британиянинг «Гранд Метрополитэн» ёки Швейцариянинг «Нестле» транснационал корпорациялари томонидан харид қилинди. 1991 йилда харид қилинган АҚШнинг барча асосий меҳмонхоналарининг учдан икки қисми «Новотель», «Свисотель», «Меридиан», «Омни» компаниялари каби чет эллик инвесторлар томонидан эгалланди. Бошқа мамлакатларда жойлашган айрим меҳмонхона транснационал корпорациялари АҚШ бозорига кириб келди ва бу ерда ўз савдо белгилари остида меҳмонхоналар барпо этди. Бошқа бозорларга АҚШ меҳмонхона ва ресторанлар тармоқларининг кириб бориши ҳам анча жадал рўй берди. «Макдональдс» ресторанлар тармоғи 1994 йилда ўз умумий даромадининг ярмидан кўпроғини чет эл филиалларидан олди.

Жаҳонда транснационал корпорациялар устунлигининг кучайиши ва бизнеснинг глобаллашуви сўнгги ўн йилликларда транснационал корпорациялар фаолият олиб бораётган ижтимоий-маданий ва сиёсий муҳитдаги фарқлардан ташқари, турли мамлакатлардаги молиялар ва ҳисоб юритиш жабҳаларидаги фаолиятда мавжуд фарқларни ҳам намоён этди. АҚШда асосий деб қабул қилинган бухгалтерия ҳисобини юритиш принциплари меҳмондўстлик саноати корхоналарида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботлар тузишнинг «муқаддас» концепцияси ҳисобланади. Бироқ, АҚШ ва Буюк Британияда қабул қилинган қоидалар айрим мамлакатларда амал қилмайди. Масалан, айрим мамлакатлар амортизация ажратмаларига нисбатан анча «енгил» қоидаларга эга, шунингдек мол-мулк ҳисобини юритиш учун ҳар хил кўрсаткичлардан фойдаланади. Транснационал корпорациялар ривожлангунга қадар бухгалтерия ҳисоби, ҳисоботлар тузиш, молиявий воситалардаги тафовутлар тижорат фаолиятини олиб боришга монелик қилиши, турли мамлакатларнинг бухгалтерлари фаолияти номувофиқлигини келтириб чиқаришига унча эътибор берилмас эди. Транснационал корпорациялар фаолиятида юқорида зикр этилган ижтимоий-сиёсий, маданий муаммолардан ташқари, бошқа муаммолар ҳам мавжуд. Фаолият натижаларини консолидация қилиш, трансферт нархлари, валютани конвертация қилиш, бюджет тузиш ана шундай муаммолар жумласидан. Молиявий ҳисоботларни консолидация қилиш (баланс, даромадлар тўғрисида ҳисобот, тушумлар тўғрисида ҳисобот, молиявий ҳолатнинг ўзгариши тўғрисида ҳисобот) даромадлар ва харажатларни, тушумлар ва ажратмаларни бирлаштиради. Масалан, АҚШнинг солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатлари маҳаллий транснационал корпорациялар ўзлари фаол назорат қиладиган шўъба корхоналарининг бирлаштирилган ҳисоботларини тақдим этишларини талаб қилади.

Буюк Британияда 1989 йилда қабул қилинган компаниялар тўғрисидаги Қонун ҳам бирлаштирилган молиявий ҳисоботларни эълон қилишни талаб этади. Трансферт нархлари корпорациянинг бир қисми унинг иккинчи қисмига ўтказилган маҳсулотлар ёки хизматларга белгилаган нархларга мос келади. Трансферт нархларини белгилашдан компания кўзлайдиган асосий мақсад – солиқлар миқдорини мумкин қадар камайтириш, яъни пировард маҳсулотлар ёки ярим фабрикатларнинг нархи солиқ мажбуриятларини қисқартириши лозим. Транснационал корпорациялар солиқлар даражаси юқори бўлган мамлакатдаги ўз филиалларидан даромадни солиқлар даражаси пастроқ бўлган мамлакатга ўтказишга ҳаракат қилади. Агар маҳсулот ёки хизмат солиқлар даражаси паст бўлган мамлакатда ишлаб чиқарилган бўлса, компания мазкур маҳсулот ёки хизматга баландроқ трансферт нархлари белгилаб, уни солиқлар даражаси юқори бўлган мамлакатдаги филиалга сотишдан наф кўради. Шу тариқа у солиқлар даражаси юқори бўлган мамлакатда олинган даромадни солиқлар даражаси паст бўлган мамлакатга ўтказади. Валюталарни конвертация қилиш чет эл валютасини ўтказиш ва бошқа мамлакатларда жойлашган филиалларнинг активлари тўғрисида ҳисобот бериш учун зарур. Валютани конвертация қилишнинг баланс, ҳисоботлар тузиш билан боғлиқ асосий муаммоси шундан иборатки, конвертация амалга ошириладиган айирбошлаш курси муттасил ўзгариб туради. Бу ўзгаришлар конвертация жараёнини оғирлаштиради. Ўз-ўзидан равшанки, ҳисоб- китоблар замирида қайси айирбошлаш курси – ўтган, жорий ёки ўртача курслар ётишига қараб, ўтказиладиган маблағлар, молиявий ҳолат ва молиявий маблағлар оқимларининг миқдори ҳар хил бўлади. Ҳар хил айирбошлаш курсларининг амал қилиши валюталарни конвертация қилишда ҳар хил ёндашувлар ва усуллардан фойдаланиш имконини беради. Ҳозирда бутун дунёда фаол қўлланилаётган жорий айирбошлаш курси услуби ана шундай услублардан бири. Мазкур услуб

тушумлар ва харажатларни АҚШ долларига конвертация қилишда айирбошлаш курсидан шундай фойдаланадики, уларнинг ҳисобини юритишнинг ҳар қандай моддаси бутун давр мобайнида таниқли бўлсин. Амалда шу даврга ўртача айирбошлаш курсидан фойдаланилади. Дивидендлар тўлаш учун мазкур тўловлар амалга оширилган санадаги айрибошлаш курси амал қилади. Якунловчи баланс ўтган йили фойдаланилган баланс ва курс ёрдамида, жорий даромадлардан олинган соф дисконтланган фойдани қўшиш ва тўланган дивидендларни айириш йўли билан тузилади. Транснационал корпорациялар олдида турган муаммоларнинг яна бир соҳаси бошқарув ҳисоби билан боғлиқ. Маълумки, бошқарув ҳисоби фирмаларни, аниқроғи, уларнинг бошқарув ходимларини режалаш тузиш, фаолиятни ташкил этиш ва операцияларни назорат қилиш вақтида сифат ва миқдорга оид иқтисодий ахборот билан таъминлайди. Режалаштириш жараёнининг ўзи жуда мураккаб вазифа бўлиб, муайян принциплар билан чекланган. Халқаро миқёсда амал қиладиган режалаштириш принциплари ўз «уйида» амалга ошириладиган режалаштиришдан фарқ қилмайди. Иккала ҳолда ҳам компаниялар келажакни прогноз қилиш учун маълумотлар тўплайди, уларга ишлов беради ва уларни таҳлил қилади ҳамда бунинг учун қандай ишлашни режалаштиради. Бинобарин, режалаштиришга нисбатан ёндашувлар иккала ҳолда ҳам бир хил. Фақат режалаштириш жараёнини амалга оширишдагина муайян фарқлар мавжуд. Режалаштиришдаги жиддий фарқлар халқаро миқёсда мавжуд муаммолар билан боғлиқ. Биринчидан, компания ўз фаолиятини ташкил этувчи мамлакатлар сони кўпайиши билан режалаштириш жараёнида фойдаланиладиган ахборот ҳажми ҳам ошиб боради. Сиёсий ва иқтисодий ноаниқлик ҳам режалаштиришни қийинлаштиради. Инфляция айрим мамлакатларда хом ашё нархи, меҳнат ва тушум қийматини режалаштиришни оғирлаштиради. Режалар тузиш пайтида валюталарни

айирбошлаш курсларини прогноз қилиш қийин. Айирбошлаш курсларининг ўзгариши капиталлар бюджетини тузишга таъсир кўрсатади. Назорат ҳам транснационал корпорациялар учун анча мураккаб жараёндир.

Хулоса Компания ўз даромадлари ва харажатлари миқдорини, шунингдек ҳисоб-китоб даврининг охирида вужудга келадиган ўз активлари ва қарзларини режалаштиради. Режалаштириш цикли жорий натижаларни прогноз қилинган натижаларга солиштириш билан давом эттирилади. Бундан улар ўртасида мавжуд тафовутларни аниқлаш мақсади кўзланади. Йиллик режага амал қилиш учун компаниялар тафовутларни ҳар ойда аниқлайди. Агар бюджет тузилганидан кейин мақсад қилиб қўйилган йиллик даромадни олишнинг иложи йўқлиги аниқланса, турли департаментларнинг менежерлари ёрдамида режага тузатиш киритиш чоралари кўрилади. Режалаштириш ва бюджет тузиш – комплекс жараён, чунки компаниянинг турли департаментлари томонидан ҳар хил режалар тузилади ва сўнгра улар бирлаштирилади. Бу барча зарур ахборотни тўплаш ва муайян вақт ичида уларни бирлаштириш муаммосини вужудга келтиради. Режа ва бюджет ишончли, асосланган ва эришиб бўладиган бўлиши муҳимдир. Молия бўлими хизмат кўрсатишни бирлаштирувчи марказ ҳисобланади, чунки у бутун команданинг мижозларга хизмат кўрсатиш фаолиятини қўллаб-қувватлайди. Меҳмондўстлик саноати кўчмас мулк ва асбоб-ускуналар анча қимматлиги туфайли жуда кўп капитал сарфлашни талаб этадиган тармоқ ҳисобланади.

Адаби ё тлар: 1. Шматько Л.П. Туризм и гостиничное хозяйство. Учебное пособие, (ГРИФ) 352стр. 2004г. 2. Зайцева Н.А Менеджмент в социально-культурном сервисе и туризме. Учебник., 224 стр, 2003 г. 3. Гулаяев В.Г Туризм экономика и сациальное развитие: - М ФиС 2003 4. Жукова М.А. Менеджмент в туристическом бизнесе: учеб. пособ. – М:2005 5. Запесоцкий А.С. Стратеческий маркетинг в туризме: Теория и практика. – Спб.: СПбГУП, 2003. -352с. 6. Котлер Ф., Боуэн Дж., Мейкенз Дж. Маркетинг. Гостеприимство. Туризм: учебник. 2-е изд., перараб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002. 7. Сенин В.С. Организация международного туризма: Учебник. 2-е изд., перераб. и доп. –М.: ФиС, 2004. 8. Управление индустрией туризма: Учебное пособ. / Чудновский А.Д., Жукова М.А., Сенин В.С. –М.: КНОРУС, 2004. -448с.

Похожие

Молияларни моxияти. Молиялар тизими

Молияларни мохияти. Молиялар тизими

Капитални бошқариш

Молияни бошқариш

Маркетингни бошқариш