Meva va sabzavotlar - Экономика - Рефераты

Meva va sabzavotlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Meva va sabzavotlar Reja: 1. Ho‘l meva va rezavor mevalar. 2. Yangi sabzavotlar. 3. Qayta ishlangan meva va sabzavotlar.

1. HO‘L MEVA VA REZAVOR MEVALAR Ho‘l meva va rezavor mevalar inson organizmi uchun zarur moddalarga boydir. Ularda uglevod, kislota, minerallar, vi tamin, oshlovchi, pektin va xushbuy moddalar bor. Ulardan ba’zilari, masalan, yongoq tarkibida oqsil va moy ham bo‘ladi. Meva va rezavor mevalar yokimli ta’m va hidga ega bo‘lib, kishi organizmida oson xazm bo‘ladi. Ba’zi mevalarning, ma salan uzum, malina, chernika, kora smorodina, limonning shifobaxsh xususiyati ham bor. Barcha mevalar, tuzilishiga qarab, urugli, danakli, rezavor mevalar, subtropik va tropik mevalar, yongoq mevalarga bo‘linadi. Urugli mevalar. Urugli mevalarga olma, noq, bexi shuningdek, ryabina, dulana, mush mula (noqsimon meva) kiradi. Urugli meva pust, magiz va urug uyasidan iborat. Olma xiyla tuyimlilik kimmatiga ega, chunki unda 7 dan 15% gacha kand, 0,2 dan 0,8% gacha organiq kislotalar, 0,2 dan 0,8% gacha mineral moddalar. A, V, S vitaminlari, oshlovchi va pektin moddalar bo‘ladi. Olma tabiiy iste’mol qilinishidan tashkari undan sharbat, vino va koqi olish uchun konditer ishlab chiqarishida ham ko‘p foydalaniladi. Olmaning pomologik navi ko‘p. Ular bir-biridan shakli, yirik-maydaligi (yirik, urtacha, mayda), etining tuzilishi, uzagining katta-kichikligi (yi rik, urta, mayda), kosachasining tuzilishi (ochik, yopik), pustining kalin-yupkaligi, mevasi va etining rangi, ta’mi va xushbuyligi bilan farq kiladi. Yezgi olma iyul-avgust oylarida pishadi, ular 10—20 kun saqlanadi. Ularga “Beliy naliv” (paxta olma), “Moskovskaya grushovka” va boshqalar kiradi. Kuzgi nav olmalar sentabrda terilib, 1 oydan 3 oygacha saqlanadi. Eng keng tarkalgan kuzgi navlar: “Olti yuz grammlik Antonovka”, “Oddiy Antonovka”,

“Aport”, “Qizil anis”, "Bel flyor-kitayka”, “Korichnoye polosatoye”, “Titovka”, “Borovinka” va boshqalardir. Kishki navlar sentabr oxiri va oqtabrda teriladi, ularning ko‘pchiligi baxorgacha saqlanadi. Eng keng tarkalgan kish ki navlar: “Oq rozmarin”, “Bumajniy renet”, “Renet Simirenko”, “Sari-sinap”, “Kandil-sinap”, va boshqalar. Olma sifatiga qarab ikki xil tovarlik naviga bo‘linadi: 1-va 2-sortlar. Navlarga bo‘lishda mevaning shakli, buyog‘i, yi rik-maydaligi, dumining bor-yukligi, zaxalangan-zaxalanmaganligi, kishloq xujalik zararkunandalari tekkan- tegmaganligi singari ko‘rsatkichlar nazarda to‘tiladi. Noq, asosan, mamlakatimizning janubiy rayonlarida ustiriladi, uning tovarlik ahamiyati olmaga qaragan da xiyla kam. Noqda kand (6 dan 14% gacha), kislota, oshlovchi modda, pektin, mineral va xushbuy moddalar hamda S vitamini bor. Noq yumaloq ovalsimon, kungiroqsimon yoki konussimon shakllarda bo‘ladi. Noq yirik, urta yoki mayda, yashil, sariq yoki bir yog‘i qizil yo ki-zilsiz, xira jigar rangda bo‘ladi. Noqning eti yirik kumoq-kumoq yoki mayda kumoq-kumoq, sersuv, eruvchi yoki yorsimon, zich, dagal govak (mayin), sariq, oq yoki yashilroq rangda, uzagi katta, urtacha yoki kichik bo‘lishi mumkin. Pishish davriga qarab noq yozgi, kuzgi va kishki turlarga bo‘linadi. Pishish, terilish muddati olmaniqi bilan bir xil. Yozgi navlarga: “Bessemyan ka”, “Ilinka”, “Limonka”, “Sapejanka”, “Vilyame let - niy” va boshqalar, kuzgisiga “Bere Boyek” (“Bere Aleksander”), “Bergamot osenniy”, “Dyushes” va boshqalar, kishki naviga—“Bere Ardanpon” (“Ferdinand”), “Dekanka zimnyaya”, “Bere zimnyaya”, “Sen-Jermen”, “Royal” va boshqalar kiradi.

Noq sifatiga qarab 1- va 2-tovar sortlariga bo‘linadi. Navi, shakli, yirik-maydaligi, rangi, myova dumchasining xolati, kishloq xujalik zararkunandalari bilan zararlanish darajasiga qarab belgilanadi. Bexi issiksevar mevali usimliklardan bo‘lib, u Ozarbayjon, Armaniston, Gruziya, Shimoliy Kavkaz, Urta Osiyo, Molda viya, Krim va boshqa janubiy rayonlarida ustiriladi. Behida ko‘p mikdorda kand (5 dan 12% gacha), kislotalar (0,2 dan 1,5% gacha), pektin, oshlovchi, mineral va boshqa moddalar bo‘ladi. Mevasi noqsimon yoki olmasimon shaklda bo‘lib, o‘tkir xushbuy hidlidir. Bexining eti tupday, kattiq va turush (tish kamashtiradigan), shu sababli u tabiiy xolida kamdan-kam iste’mol qilinadi. Behidan murabbo, marmelad, jele, kompot tayyorlanadi; u likyor-aroq, mahsulotlari tayyorlashda ham ishlatiladi. Sifatiga qarab bexi 1-va 2-sortlarga bo‘linadi. Danakli mevalar. Danakli mevalarga gilos, olcha, olxuri, urik, shaftoli, qizil, zaytun, jiyda kiradi. Danakli usimliklar mevasi pustdor va sersuv, mayin kemirchaksimon etli: mevaning urtasida juda kattiq kobik bilan qoplangan urugi bo‘ladi. Danakli mevalar tabiiyligicha iste’mol qilinadi yoki uzoq saqlanmasligini nazarda tutib ulardan usha zaxotiyok konserva mahsulotlari tayyorlanadi. Gilos eng ertapishar danakli mevadir. Uning mevasi mayin, sersuv yoki donador etli, ovalsimon yoki yumaloq shaklli, turli kattalikda va xar xil (sariq, qizil, xira, nimrang, kora) rangli shirin yoki chuchuk ta’mli bo‘ladi. Unda 9—17% kand, 0,3 —0,9% kislota, oshlovchi, pektin va boshqa moddalar bor. Gi los tabiiy xolida ham, ishlov berilib ham iste’mol qili nadi. Gilosning “Drogana-jyoltaya”, “Zolotaya”, “Jebo‘le”, “Cher naya”, “Elton” singari pomologik navlari sotiladi. Olcha mamlakatimizning ko‘pgina zonalarida mavjud bo‘lib, ko‘plab tovar mahsuloti beradi. Olchada ko‘p mikdorda kand va boshqa moddalar bor.

Olcha tabiiy xolida iste’mol qilinishidan tashkari, mu rabbo, sharbat, vino, likyor- aroq mahsulotlari, koqi qilishda va boshqa maksadlarga ham ishlatiladi. Olcha mevasi yumaloq, ovalsimon, yapaloq, sholromsimon va noqsimon shaklda, pustining rangi-pushti, qizil, tuk qizil va kariyib kora bo‘ladi, sharbati rangsiz va och qizil, qizil, tuk qizil, danagi yirik, urta va maydadir. Eng keng tarkalgan rangli sharbatli navlarga “Vladimir skiy” (“Roditeleva”), “Lyubskiy”, “Lotoviy” va boshqa ayrim turlari; sharbati rangsiz navlarga “Krasa Severa”, “Sklyanka rozoviy”lar kiradi. Urik janubiy rayonlarida ustiriladi. Uning pishish davri taxminan bir yarim oy (mayning oxiridan iyulgacha) davom etadi. Urikning turli navlarida 5 dan 17% gacha kand, 0,3 dan 2,6% gacha kislota, vitamin, mineral, pektin va boshqa moddalar mavjud. Urikning mevasi yumaloq yoki tuxumsimon shaklli, sariq, kungir yoki kizgish rangli, silliq yoki botikroq pustli, kumoq-kumoq yoki sersuv etli bo‘ladi. Nimaga muljallanganligiga qarab, urik navlari xuraki, koqibop va konservabop turlarga bo‘linadi. Xuraki va konservabop uriklarning “Ananas”, “Ambroziya”, “Krasnoshchekiy” navlari eng yaxshi xisoblanadi. Koqibop navlarga “Biboy”, “Xurmai”, “Isfarak”, “Mirsanjeli”, “Kandak” uriklar kiradi. Shaftoli Urta Osiyo respublikalarida, Ozarbayjon, Armaniston, Gruziya, Moldaviya, Ukrainaning janubiy rayonlarida usadi. Shaftolida urta xisobda 7—9% kand, 0,5—1% organiq kislotalar, pektin, oshlovchi va boshqa moddalar bor; mevasi goyat xushta’m bo‘ladi. U tabiiy xolida iste’mol qilinadi. Kompot, konditer mahsulotlari tayyorlashda ishlatiladi, shuningdek, koqi qilinadi. Shaftoli mevasi sersuv etli, danagi juda kattiq va kalin pustli, ilonizi bujurli bo‘ladi. Mevasi yumaloq yoki ovalsimon shaklli va palla izli bo‘ladi. Shaftolining

pusti naviga qarab tukli yoki silliq (luchchak), rangi sariq—yashildan konsimon qizilgacha, etining rangi sarrishdan qizilgacha bo‘lib, odatda, danagiga tomon qizillik orta boradi. Tukli va luchchak shaftolining turli navlari danagining etidan ajralgan- ajralmaganligi bilan ham farq qilinadi. Ba’zi nav shaftolilarning danagi oson ajraladi, ayrimlariniki esa aksincha. “Ananas”, “Omsden”, “Salvey”, “Sovetskiy”, “Elberta” va “Nikitinskiy” navlar mashxur navlardir. Jiyda Janubiy Yevropa, Osiyo, Amerikada usadigan daraxtlar (butalar) mevasidir. Urta Osiyo respub likalarida, asosan, Uzbekiston bilan Kirgiziston, shuningdek, Armaniston, Ozarbayjon va Gruziyada keng tarkalgan. Jiydaning bir necha unlab turi bor; vostochniy serebristiy, xuraki sortlar shular jumlasidandir. Uzbekistonda, non jiyda ko‘p tarkalgan bo‘lib, uning mevasi seret, juda shirin bo‘ladi. Jiyda mevasining danagi kalin, quruq unsimon shirin et bilan uralgan. Mevasi oval yoki silindrsimon shaklda, ulchami 1—4 sm, mevaning rangi sariq, kungir, qizil, och jigar rang. Danagi ovalsimon yoki chuzikroq o‘tkir uchli bo‘ladi. Jiy daning eti juda tuyimli bo‘lib, unda 10—10,5% suv, 50—65% kand, 10% ga yakin azot moddalar, 1% ga yakin yor, 2—2,5% mine ral moddalar, 11—12% kletchatka, 1— 1,5% kraxmal, 1,4—3,3% kislota, S vitamini va boshqalar bor. Yaxshi pishgan jiyda mevasi daraxtning uzidayok ko‘riydi, shu sababli u yaxshi saqlanadi. Yaxshi jiydaning pusti silliq, yaltiroq, unsimon, eti shirin bo‘ladn. Jiyda quruq xonada saqlanadi, chunki zax xona yoki nam idishda saqlangan jiydaning pusti ko‘rishib, yaltiroqligi yukoladi, eti dimikib, ko‘pincha mogorlaydi. Rezavor mevalar. Rezavor mevalar madaniy va yovvoyi tur larga bo‘linadi. Madaniy rezavorlarga bor va mevazorlarda ustiriladigan uzum, krijovnik,

smorodina, zemlyanika, kulupnay, malina kiradi. Yovvoyi usimliklardan klyukva, brusnika, maymunjon va chernikalarning iste’mol qiymati eng yukori xisoblanadi. Bunday mevalarni matlubot kooperatsiyasi tashkilotlari qayta ishlash sanoati uchun tayyorlab beradi. Rezavor mevalar tuyimli va yukori ta’mlilik xususiyatlariga ega. Ularning tarkibida oson xazm bo‘ladigan kand, organiq kislotalar, vitaminlar, mineral moddalar bor. Uzum, kora smorodina, malina, chernika singari rezavor me valar shifobaxshlik xususiyatiga ega. Uzum ishlatilishiga qarab xuraki, mayizbop va vinobop xillarga bo‘linadi. Xuraki navlarning ta’mi yaxshi, unda 15 dan 20% gacha kand (asosan, glyukoza) va 0,7% kislota bor. Mayizbop navda kamida 20% kand va xuraki navdagiga nisbatan xiyla kamroq kis lota bo‘ladi. Keng tarkalgan xuraki navlarga “Shasla”, “Shabash”, “Asma chyornaya”, “Aleksandriya muskati”, “Xusayni”, “Nimrang”, “Chaush” va boshqalar kiradi. Bu nav uzumlarning mevasi yirik yoki urtacha kattalikda, pusti yupka, mayin va eti sersuv bo‘ladi. Sifatiga ko‘ra uzum 1-va 2-sortlarga bo‘linadi. Xuraki uzum boshi bo‘lik, yaxshi pishgan, bandi maxkam, zaxa yemagan va kasal tegmagan mevali shingillardan iborat bo‘lishi lozim. Krijovnikning mevasi yumaloq yoki chuzikroq shaklda bo‘la di, pusti yashil yoki kip-qizil, rangli, silliq yoki tukli. Eti sersuv, nordon va xushbuy, unda 8—10% kand, 1,5—2,5% kislo ta, ko‘pgina pektin moddalari va S vitamini bor. Krijovnikdan murabbo, jele qaynatiladi. Undan vino, marinad tayyorlashda va boshqa maksadlarda ham foydalaniladi. “Bochyonochniy”, “Bo‘tilochniy”, “Avenarius”, “Zelyoniy”, “In dustriya” deb ataladigan krijovniklar eng yaxshi navlardir.

Savdoga chiqariladigan krijovnik mevasi toza, quruq, yirikligi, shakli va rangi bir xil, xasharot tegmagan va kasallanmagan, dimikmagan va chirimagan bo‘lishi lozim. Smorodina uch turli bo‘ladi: kora, qizil va oq. Kora smoro dina boshqalarga ko‘ra mazali va yeyimlikdir. Unda 6—7% kand, 2—3% kislota, 0,7% gacha pektin modda va ko‘p mikdorda S va R vitaminlari bo‘ladi. Smorodinadan konditer ishlab chi-karishida, sharbat, sirop, nastoyka tayyorlash va boshqa mak sadlarda keng foydalaniladi. Kora smorodinaning mevasi yumaloq, ovalsimon va yalpoq shaklda bo‘ladi; yirik- maydaligi jihatidan, yirik, urta va mayda, ta’mi nordon yoki achchik-chuchuk; pishish vaktiga ko‘ra: chillaki, urta va kechki xillarga bo‘linadi. “Liya plodorodniy” va “Boskopskiy velikan” kora smorodinaning eng yaxshi sortlaridir. Kora smorodina bandli va bandsiz xolda savdoga chiqariladi. Mevasi yangi, toza, quruq, yaxshi pishgan, bir tusli, zaxa yemagan, xasharot tegmagan, kasallanmagan va mogorlamagan, chi rimagan va dimikmagan, yot ta’m va hiddan xoli bo‘lishi lozim. Kulupnay kam tarkalgan, kam xosil, parvarish talab rezavor mevadir. Kulupnay mevasi mayda, konussimon shaklda, bir tomoni oq, ikkinchi tomoni esa tuk qizil; kosachasidan ajralishi kiyin, o‘tkir xushbuy va ta’mi ham juda yaxshi bo‘ladi. Unda 4—6% kand, 1—1,8% kislota va boshqa moddalar bo‘ladi. Kulupnay tabiiyligicha va qayta ishlagan xolda iste’mol qili nadi. Uzoq saqlanmaydi, shu sababli tez iste’molga chiqariladi. Malina bogda usadigan va yovvoyi turlarga bo‘linadi. Bogda usadigan malinaning mevasi yirik, urta va mayda, xilma-xil (yumaloq, ovalsimon, konussimon, chuzikroq) shaklda, tuk qizil yoki sariq rangli bo‘ladi. Malinada 5—8% kand, 1— 2% kislota, xiyla ko‘p mikdorda mineral modda va vitaminlar bo‘ladi. U tabiiy xolida iste’mol qilinadi hamda undanmurabbo, jem, jele, sharbat, sirop, nastoyka,

nalivka, likyor tayyorlanadi. “Voljanka”, “Usanka” va boshqalar eng yaxshi navlaridir. Maymunjon issiksevar usimlik bo‘lganligi sababli janubiy rayonlari va Povoljyeda usadi. Mevasi kora rangli bo‘lib, unda 3% dan 4% gacha kand, 2% dan ortik organiq kislotalar, oshlovchi va pektin moddalar bor. Maymunjon tabiiyligicha ham, murabbo, sharbat, likyor-aroq mahsulotlari tayyorlashda ham ishlatiladi. Maymunjonning madaniy navlaridan I. V. Michurin yetishtirgan “Texas” navi ma’lum. Uning mevasi juda yirik, tuk qizil, chuzikroq konussimon shaklli, sersuv, nordon ta’mli. Qayta ishlab va tabiiyligicha ham iste’mol kilaverish mumkin. Rezavor mevalarning (uzumdan tashkari) sifatiga qo‘yidagi talablar qo‘yiladi: yirik-maydaligi, shakli va rangi, bir xil, yangi toza, zaxa yemagan va kasallanmagan bo‘lishi shart. Yaxshi pishmagan va uta pishib ketgan, ezilgan, shakli va rangi xar xil bo‘lgan mevalar standart buyicha tartibga solinadi. Subtropik va tropik mevalar. Subtropik—sitrusiy mevalarga anjir, anor, xurmo; tropik mevalarga banan, ananas, xurmo kiradi. Subtropik mevalar Zakavkazye respublikalari, Urta Osiyo, Krimda yetishtiriladi, tropik mevalar esa bizning mamlakatimizda usmaydi. Sitrusiy ekinlarga apelsin, mandarin, limon va greyfrutlar kiradi. Ularning hammasi juda mazali bo‘lib, kand moddasi (3 dan 9% gacha), kislota (1 dan 6% gacha), pektin, shuningdek, mineral moddalar (kalsiy, fosfor kabi) ko‘p, S vitamini va undan birmuncha kamroq V, R va A vitaminlari bor. Sitrusiy mevalar tabiiy xolicha iste’mol qilinadi. Ulardan sharbat, murabbo, jele, sukat, konserva (bankada), limon kislotasi, pektin tayyorlanadi, ular likyor-aroq mahsulotlari ishlab chiqarishda ham ko‘p ishlatiladi; pustidan konditer va attorlik sanoati uchun kimmatbaxo, xushbuy efir moyi olinadi.

Apelsin mevasining tuzilishi tekis “Pupochniy”, “Koro lyok” nav apelsinlarning eti yumshoq va pusti kizgish bo‘ladi. Barcha turdagi apelsinlar tuzilishi va pustining kalinligiga qarab, kalin va yupka pustli, shakliga ko‘ra, yumaloq va ovalsimon; urugining bor-yukligi jihatidan urugli va urugsiz; pishish muddatiga qarab, ertagi va kechki; yirik-maydaligi jihatidan yirik va urtacha xillarga bo‘linadi. Mevaning eti sersuv, shirin yoki nordon ta’mli; 9—13 tilimchadan iborat. “Suxumskiy”, “Pupochniy”, “Korolyok”, “Yaffiyskiy”, “Vashington-naveli” apelsinlari eng yaxshi navlardir. Savdoga tushadigan apelsin yangi va sog, kungir yoki och kungir rangli, kasallanmagan bo‘lishi lozim; yirik-maydaligi jihatidan mevaning kundalang diametri kamida 50 mm bo‘lishi kerak. Kukimtirroq, sal jigar rang dogi bor, tikin kasali tekkan, kulli zamburugcha izi bo‘lgan va boshqa nuksonli apelsinlarni ham sotish mumkin, lekin mazko‘r guborlarning darajasi standart bilan cheklanadi. Apelsin tovar sortlariga bo‘linmaydi. Mandarinning mevasi yassi — sharsimon yoki sharsimon shaklda; kungir yoki tuk kungir rangli, eti sersuv, 9—12 tilimchadan iborat, shirin yoki nordon ta’mli, xushbuy hidli, uruglik yoki urugsiz bo‘ladi. Sarxil mandarin bo‘lik, uziga xos rangli, zaxa yemagan va kasallanmagan, kundalang diametri kamida 38 mm bo‘ladi. Bushroq, lekin shishmagan, sal kukish, jigar rang dogli va ba’zi boshqa nuksonli mandarinlarni ham sotish mumkin. Man darin tovar sortlariga bo‘linmaydi. Limon uch gruppaga bo‘linadi: nordon (xakikiy, tipik), nordonroq va chuchuk. Nordon limon ko‘p yetishtiriladi. Limonlar: shakliga ko‘ra ovalsimon va tuxumsimon, ba’zan yumaloq; urugi bor- yukligiga qarab—urugli va urugsiz; pustining tuzilishiga ko‘ra silliq va gadir-

budur bo‘ladi. Limonning eti kumoq-kumoq, och sariq rangli, sersuv, 7—13 ta tilimchadan iborat. Yangi sara limon sog, silliq yoki gadir-budir sirtli, tugri shaklli, och yashil, och sariq yoki sariq rangli, zaxasiz va kasallanmagan limonlardir. Bunday mevalarning kundalang diametri kamida 42 mm bo‘ladi. Sal zaxali, shuningdek, turlagan, kulli zamburug tushgan limonlarni sotish mumkin. Bunday nuksonlar standart bilan cheklanadi. Limon tovar sortlariga bo‘linmaydi. U mevasining eng yugon qismi kundalang diametriga qarab besh gruppaga bo‘linadi: 1) 70 mm va undan ortik; 2) 70 mm dan 60 mm gacha; 3) 60 mm dan 51 mm gacha; 4) 51 mm dan 45 mm. gacha va 5) 45 mm dan 32 mm gacha. Anjir seret, yumaloq, yassi yoki noqsimon shakllarda bo‘ladi. Mevasining pusti mayin yoki dagal, sariq, kizgish yoki tuk binafsha rangli; anjirning eti sersuv va juda shirin. Yangi anjirda 13% kand, anchagina mikdorda temir va kalsiy tuzlari, ko‘pgina karotin va S vitamini bor. Tarkibiga ko‘ra, anjir mevasi faqat tuyimligina emas, shifobaxsh xususiyatga ham ega. Uni me’da va kam konlilik kasaliga uchragan kishilarga iste’mol qilish tavsiya etiladi. Anjirdan murabbo, povid lo, jem tayyorlanadi, lekin u asosan, koqi qilinadi. Koqisi maydalanib kofeli ichimliklar tayyorlash uchun ishlatiladi. Anjir tez buziladi, uni bir kundan ortik saqlab bo‘lmaydi. Anor sharsimon shaklli, qizil yoki sariq rangli, kattiq pust bilan qoplangan. Mevaning ichi uyachalarga bo‘lingan bo‘lib, unga yokimli achchik-chuchuk ta’mli sersuv et bilan uralgan urugi joylashgan. Anor etining tarkibida urtacha 10—15% kand, 3— 4% kislotalar. S, A vitaminlari va boshqa moddalar bor. Anor tabiiyligicha yeyiladi, shuningdek, sharbat, sirop, morojniy, spirtsiz ichimliklar tayyorlashda va boshqa maksadlarda ishlatiladi. Anor suvi tashnalikni

kondiradi, ovkat xazm bo‘lishini yaxshilaydi va ishtaxani ochadi, shuningdek, shifobaxshlik xususiyatlariga ham ega. Anor mevasi 0—6°S xaroratda 6 oygacha yaxshi saqlanadi. Xurmo tuyimli va shirin meva. Pishgan xurmoda 14 dan 24% gacha kand, asosan, glyukoza va fruktoza bor, u kislotasi kamligi va S vitaminiga boyligi bilan barcha mevalardan farq kiladi. Bu mevaning tarkibida karotin va temir birikmasi ham bor. Oshlovchi moddalar ko‘p bo‘lganligi uchun yaxshi pishmagan xurmoning ta’mi nordon va tish kamashtiradigan bo‘ladi. Xurmo mevasining og‘irligi 100 dan 500 g gacha, shakli xilma-xil; pusti och sariq, sarrish-qizil yoki qizil rangli; sersuv va shirin, eti sariq, tuk qizil yoki koramtir rangli, jelesimon konsistensiyali. Xurmo tabiiyligicha va konserva xolida iste’ mol qilinadi. U uzoq saqlanmaydi, shu sababli tez iste’molga chiqariladi, uzoq saqlashga muljallangan xurmo muzlatiladi. Banan. U tropik iklimli mamlakatlardan keltiriladi. Bananning mevasi 15—20 sm uzunlikda, loviyasimon shaklda, kobirgasimon sirtli, somon rangli sariq, unsimon mayda, shirin va xushbuy eti pustidan oson ajraladi, mevada 20% gacha kand bo‘lady.. Banan tabiiyligicha yeyiladi. Ananas ham banan singari bizga tropik iklimli mamlakatlardan keltiriladi. Mevasining eti sersuv, sariq kungir rangli, nordon ta’mli, uta xushbuy, tarkibida kand ko‘p (12—15%), hamda 0,6—1,2% kislota bor. A, V, S vitaminlariga boy. Ananas tabiiyligicha va konserva xolida iste’mol qilinadi. Xurmo koqu—Afrika, Xindiston va Janubiy Amerikada usadigan xurmo palmasining mevasi, chuzikroq ovalsimon shakl li, uzunligi 4—5 sm. Tuzilishiga ko‘ra danakli mevalar katoriga kiradi. Ezilgan mevasida 60—62% kand (saxaroza, fruktoza, glyukoza), ozroq oqsil (2% gacha) va S vitamini bo‘lady. Xurmo koqi savdoga ezib presslangan xolda chiqariladi. U jigar rang-sariq rangli, yaltiroq silliq pustli; eti danakli xurmoga qaraganda shirin, sersuvdir, turib kolgan,

ezilgan xurmo koqining eti suvsizlanib -sirti burishib, shirasi ham kamayadi. Ezilgan, presslangan xurmo koqi bir yilgacha saqlanishi mumkin. Yongoq mevalar. Yongoq mevalar gruppasiga yongoq, urmon va kedr yongoqlari, funduk, bodom, lista, yer yongoq va kashtan kiradi. Mevalardan farqli ularoq, yongoqning puchogi ka lin, oqsil (10—25%) va yog‘ (30—70%) ko‘p bo‘ladi. Yongoq marzi shirin va uta tuyimlidir. Yongoq Urta Osiyo, Kavkaz, Krim va Moldaviyada usadi. 1 kg yongoqning kaloriyaliligi 8500 kkal. Uning marzi bevosita ovkatga ishlatiladi, konfetlarning ustiga sepiladi, shuningdek, xolva, qaramel nachinkasi va turli shark shirinliklari tayyorlashda ham ishlatiladi. Xom yongoqdan (puchogi xosil bo‘lmasdan) murabbo qaynatiladi. Yongoq sentabr — oqtabr oylarida pishadi. Bu davrda uning tashki kobiri tusha boshlaydi. Yongoqning shakli, puchogining kattaligi va kalinligi faqat usimlikning turiga emas, balki obhavo sharoitiga ham boglik. Masalan, ko‘rgoqchilik yillarida yongoq, odatda, mayda bo‘ladi. Yongoq mevasi yirik, urta yoki mayda, kalin yoki yupka puchoqli bo‘ladi. Yirik va puchogi yupka yongoq eng yaxshi xisoblanadi, chunki uning marzi barakali bo‘ladi. Yongoq magzi oqish-sariq, jigar rang yoki koramtir pust bilan qoplangan bo‘ladi. Pusti oqish yongoq yaxshi sanaladi. Yongoq sifatiga ko‘ra, oliy, 1-va 2-sortlarga bo‘linadi, sortlar qo‘yidagi ko‘rsatkichlarga: tashki ko‘rinishi, puchogining rangi va tuzilishi; magzining rangi, ta’mi va hidi; yongoqning katta-kichikligi, quruq puchoqli va dorli kobikli yongoqlarning bor-yukligiga, taxir, xasharotlar tekkan-tegmagani va puch yongoqlar bor-yukligiga, begona aralashmalar kanchalik qo‘shilganligiga qarab belgilanadi. Funduk urmon yongogining madaniy shaklidir. U Ozarbayjon, Gruziya, Krim va Krasnodar ulkasida ko‘p ustiriladi. Bu yongoq urmon yongogiga Qaraganda

yirikroq, puchogi xiyla yupka, deyarli marzi bilan tuda bo‘ladi. Fundukning marzi yukori ka|loriyalidir. Konditer sanoatida va tabiiyligicha ishlatiladi. Sifatiga ko‘ra funduk oliy, 1-va 2-sortlarga bo‘linadi. “Krimskiy funduk” yoki “Trapezund”, “Badem”, “Kerasund”, “Kudryavchik” va “Abxazskiy” nav funduklar keng tarkalgan. Bodom, Urta Osiyo, Zakavkazye, Krimda usadi. U ikki xil: shirin va achchik bo‘ladi; shirin xili bevosita ozik-ovkatga va bodomli pechenye, tort, pirojniy tayyorlash va boshqa maksadlarda ishlatiladi. Bodom chuzikroq yoki yalpoq shaklli, yirik va mayda, yupka puchoqli va kalin puchoqli bo‘ladi. Uning marzi oq, ta’mi yokimli, salgina xushbuydir. Bodom savdoga puchogi bilan va puchogi tozalangan xolda tushadi. Sifatiga ko‘ra bodom 1-va 2-sortlarga bo‘linadi. Achchik bodom ovkatga ishlatilmaydi, chunki unda zaxarlovchi modda — omigdamin bor. Undan attorlik va ximiya sanoatida foydalaniladi. Pista yovvoyi xolda Urta Osiyo respublikalari, Zakavkazye, Krim va Moldaviyada usadi, Ozarbayjonda ham bir oz ustirilmoqda. Pistaning kattiq, ikki pallali puchogi bo‘lib, ichiga yashil-binafsha rang shirin ta’mli marzi joylashgan. Yaxshi pishgan pistaning puchogi zehidan yorilib, marzining bir uchi ochiladi. Pishgan-u ochilmagan xillari ham bo‘ladi, bu xili sifatli xisoblanmaydi, chunki uning marzini ajratish kiyin. Pista marzi konditer sanoati va kolbasa ishlab chiqarishda ko‘p ishlatiladi. Sara pista yirik, toza, xasharot tegmagan sal achchik puchoq li bo‘ladi. Araxis (yer yongoq) Urta Osiyo respublikalari, Zakavkazye, Ukraina, Uzoq Sharkda ustiriladi. Yongoq tuproq ichida usib pishadi, keyin kavlab olinadi, yuviladi va quritiladi. Yer yongoq mevasi burchoq (dukkak) dan iborat bo‘lib, bir yoki bir necha borlamli, bittadan turttagacha urugi bo‘ladi. Mevaning kobigi murt,

sariq rangli, sirti tursimon, doni oson ajraladigan jigar rang kobik bilan qoplangan bo‘ladi. Yer yongoqda 27—28% azot, 44—45% yog‘ va boshqa kimmatli moddalar bor. Kovrilgan yer yongoq ovkatga ishlatiladi, shuningdek, yog‘, xolva va ba’zi bir konditer mahsulotlari (tort, pirojniy) tayyorlashda foydalaniladi. Yer yongoq sortlarga ajratilmaydi. Kedr yongogi —bu kedr bujurining urugi (yongoqchasi)dir. Sibir, Uzoq Shark va Uralda ko‘plab tayyorlanadi. Marzida yog‘ ko‘p (62—63%), oqsil ham (16— 18%), u xomligicha, ovkat yog‘i va texnika moyi hamda usimlik suti ishlab chiqarishda ishla tiladi. Meva va rezavor mevalarni joylash hamda saqlash tartibi. Mevalar quruq, toza va hidsiz yashik, galvir va savatlarga joylanadi. Uzoq saqlashga muljallangan mevalar pomologik va tovarlik sortlariga hamda yirik- maydaligi va pishib yetilish darajasiga qarab sortlangan bo‘lishi lozim. Olma solinadigan yashiknyng sirimi 18—30 kg, noqniki 8— 15 kg, galvirning sirimi 10 kg bo‘ladi. Xar turli idishga po mologik va tovarlik sorti bir xil va bir ulchamdagi mevalar diagonal buyichl katorlab, shaxmat tartibida yoki tukib solinadi. Olma va noqning yaxshi sortlari ko‘pincha yupka korozga uraladi, kolgan sortlar uchun koroz tushaladi, osti va ustiga yup ka qatlam qilib yog‘och kirindisi yoki boshqa shu kabi material solinadi. Olcha va gilos 6 kg lik galvir yoki savatlarga joylanadi. Galvir juft-juft qilib boglanadi. Shaftoli sigimi 12 kg va urik sigimi 8 kg gacha bo‘lgan yog‘och yashiklarga va 6 kg lik galvirga solinadi; yirik urik yashik va galvirga kator qilib teriladi. Saqlanish davomida mevalarda pishib yetilish, uziga havo singdirish va buglanish jarayonlari yuz beradi. Bu jarayon kanchalik tez utsa, meva shunchalik tez

buziladi. Bu jarayonlarni, ularning intensivligini susaytirish, mikroorganizmlarning rivojlanishini sekinlatish uchun mevalar saqlanadigan binodagi xaroratni 0 dan 3°S gacha va havoning nisbiy namli-gini 85 dan 95% gacha saqlash kerak. Rezavor mevalarni kuyosh nuri bevosita tushmaydigan salkin binolarda 1 dan 80C gacha bo‘lgan xaroratda saqlash maksadga muvofikdir. Mevalar maxsus binolarda, xolodilnik, yertula va yarim yertulalarda saqlanadi. Barcha turdagi meva saqlash binolari yaxshi jixozlangan, vaktida remont qilingan, yaxshilab tozalangan, dezinfeksiyalangan bo‘lishi lozim. Ularda uzgarmas. xarorat va zarur nisbiy namlik saqlanishi zarur. Urugli mevalar (olma, noq, bexi kabilar) va xurmo uchun tabiiy kamayish normasi yil fasliga shu joyning iklim sharoitiga qarab, 0,5—1,2%, danakli mevalar uchun 0,7—1,3%, rezavor mevalar (zemlyanika, malina) uchun 1,4—2,4%, ho‘l va muzlatilgan yovvoyi rezavorlar (klyukva, brusnika kabilar) uchun 0,7—0,8% belgilangan. 2.YANGI SABZAVOTLAR Sabzavotchilik kishloq xujaligining eng muxim tarmoqlaridan biridir. Savbazavot maydonlari yildan-yilga kengayib, sabzavot ekinlarining xosildorligi ortmoqda, kartoshka va sabzavotlarning yalpi xosili ko‘payib bormoqda. Iste’mol mahsuloti sifatida sabzavotning roli juda muximdir. Sabzavotlar tarkibida uglevod, mineral moddalar, organiq kislotalar, vitamin, glyukozid, fitonsid, xushbuy va rang beruvchi moddalar bo‘ladi. Barcha sabzavotlar ovkatga usimlikning kaysi qismi ishlatilishi va boshqa belgilariga qarab, qo‘yidagi gruppalarga bo‘linadi: tuganaklilar, qaramsimon sabzavotlar, ildizmevalar, kovoq, tomat, piyoz, bargi yeyiladigan ziravor, desert, dukkakli va donli ekinlar. Tuganaklilar. Tuganaklilarga kartoshka, batat, topinambur kiradi.

Kartoshka barcha sabzavotlar ichida eng muxim kishloq xujalik ahamiyatiga egadir. U faqat keng iste’mol qilinadigan ozik. mahsulotigina emas, undan kraxmal, patoqa, dekstrin, glyukoza va spirt olinadi. Bu mahsulotlar, uz navbatida, sanoatning turli tarmoqlarida xom ashyo sifatida ishlatiladi. Kartoshka tuganaklari kartoshka usimligi yer osti poyasining yugonlashgan go‘shtdor qismi bo‘lib, unda tuyimli moddalar: kraxmal (14 dan 24% gacha), oqsil (2% atrofida), kand |(1— 1,5%), mineral moddalar, S, Bi, V2 vitaminlar i yigiladi. Kartoshkaning ko‘plab xujalik-botaniq navlari mavjud. Ular bir-biridan shakli, yirik-maydaligi, pustining rangi, etining tuzilishi, pishish vakti, xujalikda nima maksadda ishlatilishi, kasalga chidamli-chidamsizligi, asralishi, xosildorligi, kuzli- kuzsizligi va boshqa ba’zi belgilar bilan farq kiladi. Kartoshka shakliga qarab yumaloq, ovalsimon, chuzikroq bochkasimod bo‘ladi; pustining rangiga ko‘ra sariq, qizil, oq, binafsha rang; tuganagi sirtining xarakteri jihatidan silliq, tursimon, pusti kuchadigan xillari bo‘ladi. Pishish muddatiga qarab kartoshka navlari ertagi (60—90 kun), urta (120—130 kun) va kechki (150—180 kun); iste’mol turiga ko‘ra—ovkatbop, zavodbop, xashaki va universal turlarga bo‘linadi. Savdo ama-liyotida kartoshka ertagi yosh, pishgan kechki va saralangan tur larga bo‘linadi. Ovkatbop nav kartoshkaning ta’mi yaxshi bo‘lib, unda, odatda, ko‘pi ilan 15— 18% kraxmal bor. Tuganaklari turli shaklli, yirik yoki urtacha, yupka pustli va uncha-muncha yuza kuzchali. Eng yaxshi ovkatbop navlar: “Rannyaya roza”, “Epron”, “Lorx” kabilardir. Zavodbop nav kartoshka kraxmal va spirt ishlab chika-rishga muljallangan.'larda 18—24% kraxmal va ozroq oqsil bo‘ladi. Yaxshi asralishi va kasalga chidamliligi bilan boshqa navlardan farq kiladi. “Voltman”, “Svitez” va boshqa navlari keng tarkalgan.

Xashaki nav kartoshka serxosilligi, oqsili ko‘pligi, nisbatan yaxshi saqlanishi bilan boshqa navlardan farq kiladi. “Kryuger”, “Vsegda xoroshiy” navlari yetishtiriladi. Universal nav kartoshkada kraxmal ko‘p, u yaxshi ta’mlilik xususiyatiga ega, shu tufayli bu kartoshka ovkatga ham, qayta ishlash uchun ham ishlatiladi. “Korenevskiy”, “Berlixingen” va boshqa navlar universal xisoblanadi. Kartoshka mikroorganizmlar ta’sirida kasallanadi. Fuzarium, fitoftora, ho‘l chirish, kal, xalkasimon chirish, rak va boshqa kasallar kartoshkaning oziklik kimmatini kamaytiradi, saqlanish muddatini ancha kiskartiradi, chikindi juda ko‘payib ketadi, tuganagi butunlay zararlangan xolda esa ovkatga mutlako yaramay koladi. Fuzarium yoki quruq chirishni fuzarium zamburugi keltirib chiqaradi, bunda dastlab tuganakning butun sirtini koramtir dog bosadi, keyin etiga utadi, natijada u quruq jigar rang-koramtir massaga aylanib koladi. Tuganak butunlay zararlansa, kartoshka ovkatga yaramaydi. Fitoftora kartoshkaning juda keng tarkalgan zamburug kasalligidir. Tuganakning sirtida kul rangsimon-koramtir botikroq dog xosil bo‘lib, u keyinchalik ho‘l chirik ta’sirida tuganakning uzagiga utadi. Ho‘l chirish juda xavfli kayllik bo‘lib, uni bakteriyalar gruppasi keltirib chiqaradi. Odatda, bu kasallik fitof tora, fuzarium bilan kasallangan va zaxa yegan kartoshkaga te-gadi. Chirigan tuganak shilimshik badbuy massaga aylanadi. Ho‘l chirik sog tuganakka tez utadi. Kal turli zamburug va bakteriyalar keltirib chiqaradigan kasallikdir. Kasal tuganak yuzasi yarachalar bilan qoplanadi. Kal bilan kasallangan tuganaklarga boshqa kasalliklar ham tez tegadi. Xalkasimon chirishni bakteriyalar keltirib chiqara di, u kora xalka ko‘rinishida bo‘ladi. Chirigan joyi tuganak yuzasidan bilinmaydi; tuganakni kirkkanda ma’lum bo‘lib koladi.

Rak tuganakda turli kattalikda, oq, sariq yoki yashil rangda serert usimta shaklida paydo bo‘ladi. Kasal tekkan tuganak korayib ko‘riydi; unga karshi ko‘rashish kiyin bo‘lganligidan, bu juda zararli va xavfli kasaldir. Kartoshka sifatiga qo‘yiladigan talablar qo‘yidagilardir. Tuganak yetilgan, sog, butun, quruq, toza, usimtasiz bo‘lishi, ertagi kartoshka uchun uzunlik diametri kamida 3 sm va kechki-si uchun 5 sm bo‘lishi lozim. Standart kartoshkada ozroq usimta bergan kukimtir mayda tuganaklar, xasharot tekkan, zaxa yegan va ko‘pi bilan 1% tuproq yopishgan bo‘lishi mumkin. Qaram sabzavotlar. Qaram sabzavotlar gruppasiga oq bosh qaram, qizil bosh qaram, savoy qaram, bryussel qarami, gul-qaram va kolrabilar kiradi. Oqboshqaramning ta’mi yaxshi va tuyimli bo‘ladi. Unda 2,5—3% oqsil, 4% ga yakin kand, S vitamini va boshqa moddalar bor. Boshining shakliga qarab oq bosh qaram yumaloq, yassi (yalpoq) va konussimon; katta-kichikligiga ko‘ra mayda (diametri, 10—18 sm), urta (diametri 20—25 sm) va yirik (diametri 25 sm dan ortik); zichligiga ko‘ra govak, urtacha zichlikda va zich; ichidagi uzagining uzunligiga ko‘ra kiska, urta va uzun uzakli bo‘ladi. Pishish muddatiga qarab qaram navlari tezpishar (100— 120 kun), urtapishar (170 kungacha) va kechpishar (240 kungacha) turlarga bo‘linadi. Tezpishar navlardan eng kimmatlisi “Nomer perviy”, urta-pishardan “Slava”, “Belorusskaya” hamda kechpishar navlardan “Amager”, “Kashirka”, “Moskovskaya pozdnyaya” va boshqalardir. Ertagi qaram yaxshi saqlanmaydi, qayta ishlash uchun yaroqsiz, u kulinariyada yangiligicha ishlatiladi; urtapishar navlar yaxshiroq (2—3 oy) saqlanadi, kechpishar qaramni esa kelgusi yil boshigacha saqlash mumkin. Bunday qaram boshi butun, sog, yangi, shakllangan, yorilmagan, zich yoki sal zich bo‘lishi, lekin govak bo‘lmasligi (ertagi qaram govak bo‘lishi mumkin), iflos bo‘lmasligi, yaxshi uralgan kuk yoki oq barglarigacha tozalangan bo‘lishi lozim.

Ertagi qaram boshining og‘irligi kamida 0,4 kg, urtagi va kechki esa 0,8 kg kelishi, tashki uzagining uzunligi 3 sm dan oshmasligi lozim. Oq boshli qaram tovar sortlariga ajratilmaydi. Standart qaram boshida qo‘yidagi nuksonlar bo‘lishi mum kin: qoplab turgan barglarining quruq iflos bo‘lishi, qoplagan uch kavat bargining zaxalangan bo‘lishi, boshi va uzagining kemtik bo‘lishi. Biroq bunday boshlar bir partiya qaramda 5% dan oshmasligi lozim. Qizil bosh qaram zangori-yashil tusdagi qizil-binafsha rangli va barglarida mum changi bo‘ladi. Bu qaram boshi kattiq, bargi xiyla dagal bo‘ladi. U yangiligicha va ziravor qo‘shib sirkalangan xolda ishlatiladi. Tuzlashga yaramaydi. Qizil bosh qaramda 2% atrofida oqsil moddalar, 3—4% kand, mineral moddalar, vitaminlar, ayniksa S vitamini va karotin ko‘p bo‘ladi. U kasallik va sovukka chidamli bo‘lib, yax shi saqlanadi, zararkunandalar kam tushadi. Eng yaxshi xujalik-botaniq navlari “Kamennaya golovka”, “Zenit” va boshqalardir. Savoy qarami gijim-gijim, burmali, oq bosh qaramdan ko‘ra mayinroq bargli bo‘ladi, ular bir-biriga zich yopishmay, govak qaram boshi xosil kiladi. Bu qaram tuzlashga yaramaydi, u qaynatib, kovurib va dimlab ishlatiladi. Savoy qaramida 3% Dan ortik oqsil modda lar, urtacha 3,7% kand, 0,83% kul, S vitamini oq boshli qaramga nisbatan 1,5—2 baravar ko‘p; bundan tashkari, A va RR vitaminlari ham bo‘ladi. “Vertyu”, “Venskiy” va boshqa navlar eng yaxshi navlar xisoblanadi. Bryussel qarami boshqa turdagi qaramlardan farqli ularoq, ko‘p boshlidir. Mayda boshchalar uzunligi 80— 100 sm li ildizpoyasida joylashgan bo‘lib, ular uzun bandli barglar chuko‘rchasida borlanadi.

Boshchalarning soni 30 dan 90 donagacha bo‘lib, naviga qarab ular turli ulchamda (diametri 2 dan 6—8 sm gacha) va turli shaklda (oval, yuraksimon yoki yumaloq) bo‘ladi. Boshchalarning bargida 3—4% oqsil, 3,5—4% kand, S vita mini va boshqa vitaminlar oq bosh qaramga Qaraganda 3—4 ba ravar ko‘p bo‘ladi. U qaynatilgan xolda ishlatiladi, ziravor qo‘shib sirkalanadi va quritiladi. Bu qaramning yng yaxshi na vi “Gerkules” nomli navdir. Gulqaram ozik moddalarga ancha boy va ta’mi, mazaliligi bilan kimmatlidir. Gulqaramning yeyiladigan qismi boshcha deb nomlanadigan gul bo‘lib xali ochilmagan qismidir. Unda taxminan 3—3,5% oqsil, 2—2,5% kand, ko‘p mikdorda kalsiy, fosfor va temir bo‘lib, S, A, V vitaminlariga boy. Gulqaramda kletchatka kam, shu tufayli kishi organizmiga oson xazm bo‘ladi. Ildizmevalar. Ildizmevalarga sabzi, lavlagi, bryukva (sholgomsimon sabzavot), sholgom, turp, rediska, petrushka, pasternak, selderey va xrenlar kiradi. Ularning yugonlashgan poyali ildiz qismi yeyiladi. Unda usimlik uziga ozuka moddalari: anchagina kand, oqsil, mineral moddalar, kislota, A, V, S vitaminlari, efir moyi va boshqalarni tuplaydi. Sabzi deyarli hamma joyda tarkalgan. U juda tuyimli, unda taxminan 5—8% kand, mineral moddalar, kislo-talar, B1, B2, S vitaminlari va ayniksa karotin ko‘p. U tabiiyligicha iste’mol qilinadi va sabzavot konservalari, sabzi suvi tayyorlashda va xar xil issik ovkatlarga ishlatiladi va quritiladi ham. Sabzining shakli yumaloq, silindrsimon, konussimon va dugsimon, rangiga ko‘ra rch sariq, sargish-kungir va kungir (kungir rangli ildizmevalar eng yaxshi xisoblanadi, chunki un da karotin ko‘p); sabzining sirti silliq va gadir-budur, uzagining katta-kichikligiga ko‘ra kichik, urta va katta uzakli bo‘ladi (kichik uzakli nav yaxshi xisoblanadi; katta uzakli sabzi tukimalari xiyla dagal, kam suv va kandi

ham kam bo‘ladi), sabzining eng yaxshi navlari: “Karotel”, “Geranda”, “Nant”, “Moskovskiy pozdniy”, “Valeriya”, “Shantene” va boshqalardir. Sara sabzi quruq, sulimagan, kasallanmagan, butun, yorilmagan toza, xasharot tegmagan, shakli va ulchami bir xil, kamida 2 sm uzunlikdagi poyali bo‘lishi lozim; sabzining kundalang kesimi diametri 2,5—6,0 sm keladigan bo‘lishi kerak. Ildizmevalarning standartda belgilangan ulchamdan tashkari, yorilgan, kirkilgan, kingir-kiyshik shaklli, noturli kirkilgan poyali sabzilarni ishlatishga yul qo‘yiladi, biroq bun-day kamchilikli sabzi bir partiyada 5% dan oshmasligi lozim. Chirigan, dimikkan, yaxlagan, begona ta’m va hidli ildiz mevalarni ishlatishga yul qo‘yilmaydi. Lavlagining uch turi: ovkatbop, kand lavlagi va xashaki lavlagilar ekiladi. Ovkatbop lavlagi qaram shurvaga solinadi va uzidan lavlagi shurva qilinadi, sous, salat tayyorlanadi, konserva sanoatida ishlatiladi va quritiladi. Lavlagida ur ta xisobda 6% kand bor. Lavlagining shakli yapaloq, yumaloq, yumaloq yassi, ovalsimon, konussimon va silindrsymon, rangiga ko‘ra tuk qizil, qizil, pushti qizil, xalkasimonligi jihatidan oq xalkali va xalkasiz (xalkasiz navlar eng yaxshi xisoblana di, ular sersuv mayin etli) bo‘ladi; sirtining xarakteri jihatidan silliq, gadir-budur, tur-tur, notekis (silliq navi yaxshi xisoblanadi). Pishish muddatiga ko‘ra, lavlagi ertapishar, urtapishar va kechpishar navlarga bo‘linadi. Lavlagi, ay - niksa kechpishar navlari, yaxshi saqlanadi. Ovkatbop lavlagining yaxshi navlari “Bordo”, “Misr lavlagi” va “Erfurt lavlagi” navlaridir. Savdoga tushadigan ovkatbop lavlagi yangi kavlangan, toza, sor, ifloslanmagan, shakli benukson, yorilmagan, zaxa yemagan va kasallanmagan, bargi ko‘pi bilan 2 sm uzunlikda kirkilgan, turli tusdagi tuk qizil rangli, sersuv, etli bo‘lishi lozim. Ensiz oq xalkali lavlagi ham savdoga chiqariladi. Ildizmevaning eng uzun kundalang diametri kamida 5 sm va ko‘pi bilan 14 sm bo‘lishi lozim. Ildizmevaning sal yedirilgan, katta-kichikligida bir oz farq bo‘lishi, bitib ketgan

yorigi bo‘lishi, boshi notugri kesilgan, sal suligan bo‘lishi ham mumkin, ammo bunday gubori bor lavlagi og‘irligiga nisbatan 5% dan osh masligi lozim. Loy yopishgan ildizmeva esa 2% dan oshmasligi lozim. Kovoqsimon sabzavotlar. Bo‘larga bodring, tarvuz, kovun, kovoq kabilar kiradi. Bodring, asosan ta’mlilik kimmati bilan manzur, chunki uning oziklik kimmati baland emas (uning 95% i suv). Bodring xomligicha, tuzlab va konserva qilib yeyiladi. Ekish usuliga qarab bodring yerda, parnikda va issikxonada ustiriladigan; rangiga qarab och yashil, yashil va tuk, yashil, oq, taram-taram yoki taramsiz; sirtining xarakteri jihatdan gadir-budur va silliq. Gadir-budur bodring silliq bodringdan ko‘ra yaxshi tuzlanadi va achish davomida xosil bo‘ladigan sut kislotasini ko‘proq shimadi. Pishish muddatiga ko‘ra ertapishar (40—45 kun), urtapishar (55 kun) va kechki navlarga bo‘linadi. Ertagi bodringning uzunligi, 9 sm dan, urtapishar va kech ki bodringlarning uzunligi esa 12 sm (diametri 6 sm), dan oshmaydi. Konservalashga muljallangan bodring uzunligiga qarab: pikuliga 3—5 sm, I gruppa kornishonga 5,1—70 sm va II gruppa kornishonga 7,1—9,0 sm hamda zelenetsga — ko‘pi bilan 12 sm. (diametri ko‘pi bilan 5 sm) bo‘linadi. Xomligicha yeyish, tuzlash va konservalash uchun mayda va urtacha yiriklikdagi bodringlarni ishlatish ma’kul, chunki ular yosh, eti zich va urugi pishib yetmagan —yumshoq bo‘ladi. Bodringning eng keng tarkalgan xujalik-botaniq navlari, “Muromskiy”, “Vyaznikovskiy”, “Nejinskiy”, “Nerosimiy”, “Borshagovskiy” va boshqalardir. Tarvuz iste’mol urniga ko‘ra ovkatbop, xashaki va sukat xillarga bo‘linadi. Ovkatbop tarvuzda 6—8% kand, S vitamini va boshqa moddalar bo‘ladi, eti mayin, ta’mi shirin. Tarvue tabiiyligicha va tuzlab ham yeyiladi. Undan tarvuz asali (nar dek) va vino tayyorlanadi.

Tarvuz yumaloq yoki, ovalsimon shaklda, yashil yoki tuk yashil rangli, taram- taram va taramsiz, puchogi yupka, urtacha va ka lin (0,4 sm dan 2,5 sm gacha), ulchami yirik, urtacha va mayda bo‘ladi. Kalin puchoqli tarvuzning chikiti ko‘p bo‘lsa-da, tashish va uzoq saqlash uchun yaxshi xisoblanadi. Tarvuzning eti govak yoki zich, mayda donali, yirik donali yoki tola-tola tuzilishda, sersuv, kamsuv yoki quruq konsistensiyali; etining rangi sariq, pushti qizil va och qizil bo‘ladi. Tarvuzning bir kancha navlari ichida “Astraxanskiy polosatiy”, “Murashka”, “Lyubimets xutora Pyatigorska”, “Biryuchekutskiy”, “Ajinovskiy”, “Krimskiy pobeditel” navlari eng yax shi navlar xisoblanadi. Ularning eti sersuv, mayda donali, mayin, kip-qizil rangli bo‘ladi. Standart talablariga ko‘ra tarvuz sog, yangi uzilgan, toza, tugri yoki notugri shaklli bo‘lsa-da, kingir-kiyshik bo‘lmasligi, pishib utib ketmagan, qizil yoki pushti rangli bo‘lishi lozim. Tarvuzning ulchami kundalang diametri kamida 15 sm bo‘lishi kerak. Bir partiyada kingir-kiyshik (notekis shaklli) kirilgan, sal ezilgan tarvuzlar 8% dan oshmasligi lozim, jumladan xomroq va uta pishib ketgan tarvuzlar ko‘pi bilan 3% bo‘lishi mumkin. Kovun seret, yirik, urta yoki mayda ulchamli, tuxumsimon, yumaloq yoki silindrsimon shaklli, silliq, tur-tur yoki kovur-rasimon sirtli, rangi sariq, kungir yoki jigar rang. Yetilish darajasiga qarab kovun pishgan va xomroq xillarga bo‘linadi. Kovun eti oq, sariq, pushti yoki sal yashil rangli; unsimon yoki zich tuzilishli; ta’mi shirin va yokimli, sal yoki uta xushbuy. Kovunda 13% kand, S vitamini, mineral moddalar, kislota, xushbuy rang beruvchi va boshqa foydali moddalar bo‘ladi. Ko vun tabiiyligicha iste’mol qilinadi va undan kovun koqi, ko vun asali, sukat, povidlo, murabbo tayyorlanadi. “Golubi”, “Kolxoznitsa”, “Dubovka”, “Zimovka”, “Qo‘ybosh”, “Nesravnenniy” navlari keng tarkalgan.

Kovun yangi uzilgan, butun, sog, turli shaklda, tekis, xar kaysi navning uz rangida bo‘lishi lozim. Mevaning ulchami kun dalang kesim diametri ertapishar va mayda kovun uchun kamida 10 sm, urta va kechpishar (kuzgi) kovunlar uchun (yumaloq va ovalsimon shaklli) kamida 15 sm bo‘ladi. Pishgan kovun sersuv, mayin, etli va yetilgan, urugi oson ajraladigan bo‘lishi lozim. Xomroq kovunning eti zichroq va kamsuvroq, urugi pishib yetilmagan va uning etidan kuchishi kiyin bo‘ladi. Bir partiyada kirilgan, ezilgan, ulchamiga turli kelmaydigan kovun ko‘pi bilan 5% bo‘lishi mumkin. Kovunning ovkatbop va xashaki navlari yetishtiriladi. Ovkatbop kovoq yirik, urta yoki mayda, sharsimon, yapaloq, silindrsimon yoki tuxumsimon shaklda bo‘ladi. Ularning pusti yupka yoki kalin, tursimon yoki krvurrasimon sirtli, oq kul rang, sariq, kungir yoki qizil tusli. Pishish muddatiga qarab kovun navlari ertagi, urta va kechki navlarga bo‘linadi. Kovoq yorib, qaynatib, kovurib iste’mol qilinadi va kon diter ishlab chiqarishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Ovkatbop kovoqning yaxshi navlari “Belaya medovaya”, “Mozoleyevskaya”, “Perexvatka”, “Biryuchekutskaya” va boshqa navlardir. Sifatiga ko‘ra ovkatbop kovoq navlari yangi uzilgan, toza, butun, sog, pishgan, tugri shaklli, kattiq pustli va zich yoki ser suv etli, shirin bo‘lishi lozim. Notugri shaklli, lekin juda ham kingir-kiyshik bo‘lmagan,-pustining kirkilgan va tirnalgan joylari bilinar-bilinmas kovoqni ishlatish mumkin. Bir partiyaga bir maxal yetiladigan boshqa nav kovoqlarni aralashtirish mumkin-u, lekin u 10% dan oshmasligi kerak. Kovoqning ulchami—eng keng kundalang diametri chuzinchoq shakldagi kovoq uchun 12 sm dan, yapaloq va yumaloq kovoq uchun 15 sm dan kam bo‘lmasligi lozim. Bosilib ezilgan, yorilgan kovoqni ishlatishga yul qo‘yilmaydi.

Tomatbop sabzavotlar. Tomatbop sabzavotlarga pomidor, baklajon va garmdori kiradi. Pomidor ta’mliligi va tuyimliligi bilan kimmatli sabzavot xisoblanadi. Unda S, V vitaminlari, karotin ko‘p. 2,6% dan 3,7% gacha kand, 0,5% ga yakin organiq kislotalar, mineral moddalar va oqsillar bor. U ovkatga tabiiyligicha, tuzlab va konserva qilib ishlatiladi, konserva sanoatida tomat suvi, tomat-pyure, tomat pastasi tayyorlashda va bankali konservalar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Pomidorning mevasi yumaloq, ovalsimon, yapaloq, tuxumsimon yoki chuzikroq shaklli, silliq yoki kovurgasimon sirtli bo‘ladi. Mevaning ichi alohida-alohida xonalarga bo‘lingan bo‘lib, unda urugi joylashgan bo‘ladi. Xonalari va urugi kancha kam bo‘lsa, pomidorning navi shunchalik yaxshi xisoblanadi. Iirik- maydaligiga qarab pomidor yirik, urta va mayda, pishgan mevasining rangiga ko‘ra turli tusdagi oq, sariq, kungir va qizil turlarga bo‘linadi. Pishish muddati jihatidan pomidor navlari ertagi (110—120 kun), urta (125—130 kun), kechki (130 kundan ko‘p) bo‘ladi. Eng ko‘p tarkalgan pomidor navlari “Bizon”, “Budyonnovka” “Chudo rinka”, “Mayak”, “Gumbert”, “Planoviy” va boshqa ayrim navlardir. Yangi pomidor tovarlik sortlariga bo‘linmaydi. Pomidor faqat qizil va pushti rang olib yetilgan xoldagina tarkatiladi (sotiladi). Savdoga tushadigan pomidor yangi terilgan, sog, butun, toza, zaxalanmagan va oftob urmagan, keng kundalang diametri kamida 4 sm bo‘lishi lozim. Sotiladigan pomidorlar orasiga quruq dogi borlari qo‘shilishi mumkin-u, biroq bunday pomidorlar 15% dan oshmasligi kerak. Pomidor tayyorlaydigan rayonlarda iste’molga junatishda pishar-pishmas pomidorlar butun mahsulot og‘irligiga nisbatan 5% dan oshmasligi lozim. 3. QAYTA ISHLANGAN MEVA VA SABZAVOTLAR Meva va sabzavotlarning saqlanish muddatini uzaytirish, bu mahsulotlarning assortimentini (xilini) ko‘paytirish maksadida ular qayta ishlanadi: koqi qilinadi,

achitiladi, tuzlanadi, ziravor qo‘shib sirkalanadi, bankali konservalar tayyorlanadi va xoqazo. Meva koqilar. Koqiga muljallangan mevalar avval sifati va ulchamiga qarab sortlarga ajrataladi, yuviladi, agar zarur bo‘lsa, tozalab kirkiladi. Mevalar asralganda, ularning tabiiy rangi va chidamliligini saqlash uchun ular oltingugurt gaziga to‘tiladi. Shundan keyin ular oftobda yoki quritgichlar-da quritiladi. Quritish vaktida meva tarkibidagi suvning ko‘p qismi burlanib ketadi, buning natijasida kand va kislota konsentratsiyasi ortadi. Bo‘larning barchasi mikroorganizmlarning rivojlanishini susaytiradi va meva koqisining uzoq saqlanishiga imkon beradi. Meva koqisining namligi ularning turiga qarab ko‘pi bilan 17—24% dan oshmasligi lozim. Olma koqi qo‘yidagi turlarga bo‘linadi: pusti va uzagi tozalanib, xalka-xalka qilib kirkilgan, oltingugurt gaziga to‘tilgan olma; tozalanmagan (pustli va uzakli) xalka-xalka qilib kirkil gan yoki bo‘lakchalarga bo‘lingan va oltingugurt gaziga to‘tilgan olma; tozalanmagan, bo‘lakchalarga yoki xalka qilib bo‘lingan va oldindan namakoblangan olma; tozalanmagan, xalkasimon qismlarga yoki ikkiga bo‘lingan, oltingugurt gaziga to‘tilmagan va namakoblanmagan olma; ipga tizilgan, tozalanmasdan, qismlarga yoki ikki bo‘lingan va tutun bilan quritilgan olma; turli usullar bilan quritilgan butun yoki kirkib quritilgan yovvoyi olma. Oltingugurt gaziga to‘tilgan va tozalangan olma koqi oliy va 1-sortlarga, tozalanmagan 1-va 2-sortlarga bo‘linadi, ipga tizib quritilgan va yovvoyi olma koqi sortlarga ajratilmaydi. Sortlarga ajratishda rang, ta’m, hid, shakl, shuningdek,

qo‘ygan, maydalangan, kasallangan va xasharot tekkan koqining bor-yukligi, meva chupi, urugi, barglari kabilar bilan ifloslangan-ifloslanmaganligi nazarda to‘tiladi. Noq koqi. Noqning “Tonkovetka”, “Limonka”, “Ilinka”, “Bessemyanka” va boshqa navlaridan tayyorlanadi. Noq butunligicha yoki bo‘laklarga bo‘lib, tozalangan yoki tozalanmagan xolda va uzagi bilan quritiladi. Sifatiga qarab noq koqi 1-va 2-sortlarga bo‘linadi. Bunda ham olma koqini sortlarga bo‘lishdagi ko‘rsatkichlar asos qilib olinadi. Urik koqu turshak, bargak va ashtar-pashtakka bo‘li nadi. Turshak danagi bilan quritilgan, oldindan oltingugurt gaziga to‘tilgan va to‘tilmagan urikdir. Urikning pomologik naviga qarab turshak qo‘yidagi turlarga bo‘linadi: mirsan-jeli, subxani, isfarak, xurmoy, boboi, kandaki va xashaki. Zavodda ishlov berilgan oltingugurt gaziga to‘tilgan tur shak sifatiga qarab oliy, 1- va 2-sortlarga, oltingugurt ga ziga to‘tilmagan va zavodda qayta ishlanmagan turshak esa 1-va 2- sortlarga bo‘linadi. Bargak danagi olinib, quritilgan urikdir. Urikni tayyorlash va qayta ishlash usuliga qarab kirkilgan va yorilgan, oltingugurt gaziga to‘tilgan va to‘tilmagan bo‘ladi. Bargak ham xuddi turshak qilinadigan urikning pomologik sortidan solinadi. Ashtar-pashtak quritishdan oldin danagi sikib chiqarilgan urikdir. U oltingugurt gaziga to‘tilgan va to‘tilmagan bu-lishi mumkin. Oltingugurt gaziga to‘tilgan, zavodda ishlov berilgan ashtar-pashtar va bargak oliy, 1- va 2-sortlarga, oltingugurt gaziga to‘tilmagan va zavodda ishlov berilmagani esa 1- va 2-sortlarga bo‘linadi. Turshak, bargak va ashtar-pashtakni sortlarga bo‘lishda ularning shakli, rangi, yirik-maydaligi, toza-iflosligi, zaxalangan-zaxalanmaganligi, quritilish va bo‘linish sifati asos qilib olinadi. Olxuri koqi vengerka va olxurining maxalliy navlaridan tayyorlanadi, Kora dengiz kirgoqlaridagi rayonlar va Abxaziya da yetishtiriladigan vengerkadan ajoyib

mahsulot — ko ra olxuri—chernosliv olinadi. Olxuri koqi sifatiga qarab 1-va 2- sortlarga bo‘linadi. Sortlarga ajratishda olxurining shakli, rangi, yirik-maydaligi, etining kalin-yupkaligi, mevaning, zaxasi ko‘p-ozligi, toza-iflosligi va boshqa ko‘rsatkichlari e’tiborga olinadi. Mayiz uzumning maxsus quritiladigan, kandi ko‘p, urugsiz yoki urugi kam uzum navlaridan quritiladi. Rus tilida urug siz mayiz kishmish, urugli mayiz—izyum deb ataladi. Ampelografik navi va ishlov berilish usuliga qarab mayiz qo‘yi dagi turlarga bo‘linadi; urugsiz navlar — sabza, bedona, soyaki, shivirgoni; uruglik navlar malaga, germiyon, vassarga va kora chillaki, avlon (turli navli uzumlar aralashmasi). Sifat ko‘rsatkichlariga qarab avlon navidan boshqa mayizlar sortlarga ajratiladi: sabza, bedona, soyaki, shivirgoni, malaga va germiyon—oliy, 1-va 2-sortlarga, vassarga va kora chillaki 1-va 2-sortga ajratiladi. Sortlarga bo‘lishda rang, yirik-maydalik, namlik va boshqa ko‘rsatkichlar asos qilib olinadi. Quritilgan sabzavotlar. Kartoshka, qaram, nush piyoz, sabzi, lavlagi, oq etildizli kukat va boshqa sabzavotlar quritiladi., Dastlab sabzavot saralanadi, tozalanadi, yuviladi, tugraladi, ayrimlari esa kaynoq suvda ivitib olinadi, sungra tur li tipdagi sushilkalarda quritiladi. Tayyor quruq sabzavotning namligi 12—14% dan oshmasligi lozim. Quruq sabzavot tovarlik sortiga bo‘linmaydi. Sifatini aniqlashda mahsulotning tashki ko‘rinishi, konsistensiyasi, ta’mi va hidi, rangi, shakli, yirik-maydaligi, qo‘ygan sabzavot bor-yukligi, toza-iflosligi va boshqa ko‘rsatkichlariga e’tibor beriladi. Achitilgan qaram. Achitilgan qaram pishgan urtagi va kechki navli oq bosh qaramdan tayyorlanadi. Bunday qaramning boshi tula shakllangan, zich, yangi,

iflos tegmagan, butun, sog bo‘lishi lozim. Kasal xasharot tekkan, sulinkiragan va muzlagan qaram boshi achitishga yaramaydi. Achitilgan qaram mayda tugralgan, kirkilgan, butun boshli va provensal xillarga bo‘linadi. Oq, boshli qaram kuk barglardan tozalanib tugraladi, keyin maxsus kattakon bochkalarga solinib tuz (qaram og‘irligiga nisbatan 2—3%), sabzi, ba’zan olma, turli xil rezavorlar, ba’zi bir ziravorlar qo‘shiladi, achish jarayoni utishi uchun ma’lum muddat saqlanadi. Sifatiga qarab achitidgan qaram ikki sortga bo‘linadi. 1-sorti achitilgan qaram lentasimon tugralgan yoki dagal uzaklari olib tashlanib turralgan, konsistensiyasi sersuv, karsillaydigan, sargimtir, och rangli somonsimon, sal shur va nordonroq, ta’mi yokimli bo‘ladi. Tugroglik achitilgan qaramning namakobi 12% dan, kolgan turlarida esa 15% dan oshmasligi lozim. 2- sort achitilgan qaram yashilsimon tusda och sariq rangli, yaxshi karsillamaydi, sal kayishkoq, nordon-shur ta’mi yakkol sezilib turadi. Provensal qaram achitilgan butun boshli qaramdan tayyor lanadi, u dastlab maydalanadi, keyin unga usimlik moyi, shakar, sirkalangan rezavor va mevalar qo‘shiladi. Provensal qaram sortlarga ajratilmaydi. U yokimli hidli, nordon-shirin ta’mli, kasirlaydigan etli, och kaxrabo rangli bo‘lishi lozim. Tuzlangan bodring. Yangi va sog (kasallik tegmagan), dagallashmagan zich etli va urugi yetilmagan bodring tuzlanadi. Tuzlashga “Nejinskiy”, “Vyazinkovskiy”, “Doljik”, “Krimskiy” va boshqa shu kabi navlari ma’kul. Bodringni tuzlashdan oldin sifati, yirik-maydaligi (mayda, urta va yirik) va pishish darajasiga qarab sortlarga ajratiladi. Keyin idishga solinib, ukrop, xren, sarimsoq piyoz, achchik garmdori solinib, nama kob qo‘yiladi. Tayyor mahsulotda 2,5 dan 4,5% gacha tuz bo‘lishi lozim. Sifatiga qarab tuzlangan bodring, 1-va 2-sortlarga bo‘linadi.

Sortlarga bo‘lishda bodringning tashki ko‘rinishi, rangi, ta’mi, hidi, yirik- maydaligi, konsistensiyasi, namakobning si fati e’tiborga olinadi. Tuzlangan pomidor. Pishib yetilish darajasiga qarab pomi dor ham sut maxali, nimrang, pushti va qizil, yirik-maydaligiga qarab yirik, urta va mayda xillarga ajratilib yuviladi va idishga solinib, dorivorlar (ukrop, sarimsoq piyoz, xren va boshqalar) qo‘shiladi va namakob qo‘yiladi. Tuzlangan pomidor sifatiga qarab 1-va 2-sortlarga bo‘li nadi, bunda sabzavotning tashki ko‘rinishi va konsistensiyasi, yirik-maydaligi va shaklining bir xilligi, pishganlik darajasi, namakob sifati nazarda to‘tiladi. Ziravor qo‘shib sirkalangan sabzavot va mevalar. Ziravor qo‘shib sirkalash uchun sifati amaldagi standartga muvofik keladigan turli sabzavotlar ishlatiladi. Biror turdagi sabzavotni alohida sirkalash bilan birga, turli sabzavotni aralashtirib ham sirkalanadi. Tayyorlangan (yuvilgan, sortlarga ajratilgan va xoqazo) sabzavot idishga joylanib, ustiga ziravop solingan sirkali suv qo‘yiladi. Ziravor va sirkali suz tarkibiga sirka, shakar, ziravorlar (dolchin, kalampir munchoq), sarimsoq piyoz, arpabodiyon, lavr yaprogi kabilar kiradi. Ziravor qo‘shib sirkalangan sabzavotlar sal nordon pasterizatsiyalangan va nordon pasterizatsiyalangan xillarga, sifa tiga qarab esa oliy va 1-sortlarga bo‘linadi. Sirkalangan sabzavotlardan tashkari, sirkalangan meva-rezavorlar ham tayyorlanadi. Ular ham alohida-alohida yoki aralash qilib sirka kislotasi, shakar va ziravorlar qo‘shib ishlab chiqariladi. Sirkalangan meva-rezavorlar pasterizatsiyalanib sal nordon va nordon xillari tayyorlanadi. Tomat mahsulotlari. Tomat mahsulotlariga tomat-pyure, to mat-pasta va tomat suvi kiradi. Tomat-pyure va tomat-pasta tomat massasini ma’lum bir kuyuklikka kelguncha qaynatib xosil qilinadi.

Xususan tomat-pyureda 12, 15 va 20%, tuzsiz tomat-pastada 30, 35 va 40, 45% hamda tuzli (qaynatilgan tuz mikdori 10%. gacha) tomat pastada esa 27, 32 va 37% quruq moddalar bo‘ladi, Tomat-pyure va tomat-pasta oliy va 1- sortlarga bo‘linadi. Tuzli tomat-pasta faqat 1-sortda chiqariladi. Sortlarga ajratishda mahsulotning tashki ko‘rinishi, konsistensiyasi, rangi, ta’mi, hidi, tuz mikdori, begona aralashmalarning bor- yukligi asos qilib olinadi. Tomat suvi urugi va pusti tozalangan pishgan kiyil pomidorni ezib olinadi, suvni kopkoqlab berkitishdan avval steri lizatsiya qilinadi. Unda kand va kislotadan tashkari, karotin, S vitamini va boshqalar bo‘ladi. Qayta ishlangan meva va sabzavotlarni joylash va caklash. Meva koqilari sigimi 25 kg. gacha bo‘lgan quruq, toza yashiklarga, ichida polietilen xaltali kavat-kavat kogoz qoplarga (30 kg gacha), oddiy qoplarga (70 kg gacha) va bochkalarga, (100 kg gacha) solib saqlanadi. Quritilgan sabzavotlar sigimi 15, dan , 30 kg gacha bo‘lgan faner yashik va barabanlar ichiga toza urov kogozi solib joylanadi, shuningdek, sigimi 30 kg li va ichida polietilen xal tali yoki xaltasiz kavat-kavat kogoz qoplarga solinadi. Quritilgan meva, rezavor va sabzavotlar gigroskopik bo‘ladi, ular zax binoda saqlansa, namikib, mogorlaydi va ishdan chikadi, Shu tufayli ular quruq, toza, 0° dan 10°S gacha xarorat va havoning nisbiy namligi ko‘pi bilan 70% bo‘lgan binoda, o‘tkir hidli mahsulotlardan xoli joyda saqlanishi lozim. Quritilgan meva va sabzavotlarga kemiruvchilar va ko‘rt-kumurskalar uch bo‘ladi. Ko‘rt-kumursalar tuxum qo‘yib, ulardan lichinkalar paydo bo‘ladi, bu lichinkalar quritilgan mahsulot bilan oziklanadi. Shuning uchun ham meva, rezavor va sabzavotlarni ko‘rt- kumurskalardan extiyot qilish zarur.

Achitilgan, tuzlangan sabzavotlarni muzxona, transheya, ombor, yertula va shunga uxshash joylarda 0° dan 4°S gacha bo‘lgan xaroratda, shuningdek, oqarsuv xavzalarda saqlash lozim. Ziravor qo‘shib sirkalangan sabzavotlar, tomat mahsulotlari va sterilizatsiyalangan konservalar 0—20°S xarorat va havoning nisbiy namligi ko‘pi bilan 50—70% bo‘lgan omborxonalarda saqlanadi. Sal muzlatilgan meva va sabzavotlar—10—12°S va undan past xaroratda saqlanadi. Qayta ishlangan meva va sabzavotlar uchun shaxar va kishloq chakana savdo tarmoqlarida, mavsum va joylashgan rayoniga qarab tabiiy kamayish normasi belgilangan. Turli meva koqilar, kompot, mayiz, olma va boshqalar uchun 0,20% dan 0,30% gacha, tuzlangan ziravor qo‘shib sirkalangan va achitilgan (qaram va boshqa) sabzavotlar uchun 0,70 dan 1,00% gacha, tomat pas ta va shu gruppadagi tortiladigan boshqa mahsulotlar uchuv 0,45 dan 0,50% gacha norma belgilangan va x. k.

Похожие

Tovarlar sifatiga ta’sir qiluvchi omillar va ularning fizik xususiyatlari

Qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotlarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish

Sabzavot va mevalar ularning turlari sifat ko‘rsatkichlari

O’simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti

Qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik yuritish shakllarining samaradorligi