Qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik yuritish shakllarining samaradorligi - Экономика - Рефераты

Qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik yuritish shakllarining samaradorligi

Загружено в:

26.10.2022

Скачано:

0

Размер:

57.2734375 KB

Qishloq xo’jaligida mulk va xo’jalik yuritish shakllarining samaradorligi Reja: 1. Qishloq xo’jaligida mavjud mulk shakllari va ularning o’ziga xos xususiyatlari. 2. Qishloq xo’jaligida mavjud tadbirkorlik shakllari, ularning tashkil etilishi va rivojlanishi. 3. Qishloq xo’jaligida mulkiy munosabatlarni yanada takomillashtirish yo’llari.

1. Qishloq xo’jaligida mavjud mulk shakllari va ularning o’ziga xos xususiyatlari. Bozor munosabatlari sharoitida barcha sohalarda bo’lgani singari qishloq xo’jaligida ham tadbirkorlik faoliyatiga e’tibor berish va unga keng imkoniyatlar yaratib berish taqozo etiladi. Qishloq xo’jaligida tadbirkorlik – foyda olish maqsadida tavakkalchilikka asoslangan holda mavjud me’yoriy hujjatlar asosida mulkchilik subyektlarining qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish, ularni qayta ishlash va sotish hamda xizmatlar ko’rsatish sohalarida faoliyat ko’rsatishidir. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida tadbirkorlik faoliyati yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Bu jarayonda ular O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to’g’risida”gi, “Korxonalar to’g’risida”gi va “Tadbirkorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunlar talablariga rioya etishlari zarur. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining IX bob 36-moddasida har bir shaxs mulkdor bo’lishga haqli ekanligi ko’rsatilgan. XII bobning 53moddasida esa “Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin” – deb ta’kidlangan. Ushbu bobning 54-moddasida mulkdor mulkiga o’z xohishicha egalik qilishi, undan foydalanishi va uni tasarruf etishi ko’rsatib qo’yilgan. Bundan tashqari ushbu moddada mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shartligi ta’kidlab o’tilgan. 1990-yil 31-oktabrda qabul qilingan va 1993-yil 7-mayda o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan “O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to’g’risida”gi

qonunning 1-moddasiga binoan mulkdor o’z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo’lmagan har qanday hattiharakatlarni qilishga haqlidir. U mulkdan qonun hujjatlari bilan ta’qiqlanmagan har qanday xo’jalik yoki boshqa faoliyatni amalga oshirishda foydalanishi mumkin. Ushbu qonunning 5-moddasiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida, shu jumladan qishloq xo’jaligi tarmog’ida quyidagi mulk shakllari mavjud: • xususiy mulk . Bu shakldagi mulk egasi o’z mol-mulkiga xususiy tarzda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlariga ega. Xususiy mulk mulkdorning ishlab chiqarish jarayonida o’z mehnati va yollanma mehnatni qo’llashi orqali shakllanadi. • jamoa mulki . Bu mulk fuqarolarning va yuridik shaxslarning molmulkini kooperativlar va boshqa xo’jalik jamiyatlarini tuzish uchun ixtiyoriy birlashishi orqali shakllanadi. Uyushmalar va ularga kiruvchi birlashmalarning shu uyushmaga qarashli mo-mulkdan foydalanish va tasarruf etish sohasidagi vakolatlari uyushmalar va birlashmalarning ustavlari bilan belgilanadi. • davlat mulki . O’zbekiston Respublikasining, shuningdek ma’muriyhududiy tuzilmalarning budjet yoki boshqa mablag’lari yoxud ular ixtiyoridagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning mablag’lari hisobiga hosil qilinadigan yoki sotib olinadigan mulk tegishli ravishda davlat mulki bo’ladi. Bunga asosan davlat ahamiyatiga molik korxonalar, ijtimoiy-madaniy soha obyektlari kiradi. Davlat mulki bo’lgan va davlat korxonasiga biriktirib qo’yilgan mol-mulk to’la xo’jalik yuritish huquqi asosida unga tegishlidir. Korxona o’z mol-mulki bilan to’la xo’jalik yuritish huquqini amalga oshirar ekan, mazkur mulkka egalik qiladi, undan foydalanadi va tasarruf etadi, unga nisbatan o’z xohishi bilan qonunga zid kelmaydigan har qanday harakatlarni amalga oshiradi. • aralash mulk. Bu mulk ikki yoki undan ortiq turdagi mulkchilik shakllarining o’zaro manfaatli uyg’unlashishi natijasida shakllanadi. Jumladan, davlat va jamoa mulkining o’zaro birikishi natijasida aralash mulk tashkil bo’ladi. Aralash mulk mulkdorlarning moddiy va pul mablag’larini birlashtirish yo’li bilan hosil qilinadi. Aralash mol-mulkka egalik qilish hissaviy

ishtirok etish tamoyili asosida ham, shuningdek o’z mablag’larini birlashtirgan mulkdorlar o’rtasida daromadlarni qo’shgan ulushiga qarab taqsimlash asosida va tomonlarning kelishuvi bilan ham amalga oshirish mumkin. Aralash mulkning o’z mablag’larini birlashtirayotgan mulkdorlarning maqomi bilan belgilanadigan har xil turlari bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning, turli yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini birlashishidan aralash mulk shakllanadi. • boshqa davlatlar hamda xalqaro tashkilotlar yuridik va jismoniy shaxslarining mulki . Chet el fuqarolari O’zbekiston Respublikasi hududidagi mulklariga egalik huquqiga egalar. Davlat bu mulkning daxlsizligini va boshqa davlatlarga erkin o’tkazilishini kafolatlaydi. Chet el yuridik shaxslari O’zbekiston Respublikasi hududida xo’jalik faoliyatlarini va O’zbekiston Respublikasi qonunlarida man etilmagan boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan o’z mulklariga ega bo’lishga haqlidirlar. Chet el yuridik shaxslarining mulki davlat tomonidan muhofaza etiladi. Shuningdek, mulkni ko’paytirish va boshqa davlatlarga o’tkazish qonunan ta’minlanadi. Bundan tashqari, xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar O’zbekiston Respublikasi hududida xalqaro shartnomalarda hamda O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan hollarda va tartibda diplomatik, konsullik, ijtimoiy-madaniy, xayriya va boshqa xalqaro munosabatlarni amalga oshirish uchun zarur mol-mulkka egalik qilishga haqlidir. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida sobiq ittifoq davrida asosan davlat mulki va qisman jamoa mulki mavjud bo’lgan. Lekin jamoa mulkiga asoslangan jamoa xo’jaliklarida ham davlatning ta’siri kuchli bo’lib, ushbu xo’jaliklarning mulki tom ma’noda jamoa mulki bo’lmagan. Mustaqillikka eishganimizdan so’ng mamlakatimiz iqtisodiyotida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Shu jumladan, qishloq xo’jaligida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga alohida e’tibor berildi. Chunki davlat mulki bozor munosabatlari talablariga javob bermaydi, ya’ni iqtisodiyot subyektlarida o’z faoliyatlarini rivojlantirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish, mahsulot sifatini oshirish kabi jarayonlarga undovchi mexanizm mavjud emas. Shu sababdan

mamlakatimiz qishloq xo’jaligida mustaqillikning ilk davridan boshlab davlat mulkini xususiylashtirishga va bozor munosabatlari sharoitiga mos mulk shakllarini joriy etishga alohida e’tibor berildi. Shu maqsadda mamlakatimiz qishloq xo’jaligi tarmog’ida jamoa mulki va xususiy mulkchilikka ustuvorlik berildi. 2. Qishloq xo’jaligida mavjud tadbirkorlik shakllari, ularning tashkil etilishi va rivojlanishi. Respublikamiz qishloq xo’jaligida mustaqillikning ilk davridan boshlab agrar- iqtisodiy islohotlar amalga oshirib kelinmoqda. Bunda tarmoqdagi davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarishga, uning negizida jamoa va xususiy mulkchilikni hamda ularga asoslangan tadbirkorlik shakllarini tashkil etishga asosiy e’tibor qaratilmoqda. Bunda yerga umummilliy boylik sifatidagi umumxalq mulkchiligi saqlab qolinmoqda. Boshqa mulklar esa davlat tasarrufidan bosqichmabosqich chiqarilib, xususiylashtirilmoqda. 1990-yilda davlat mulkchiligiga asoslangan xo’jaliklar, ya’ni davlat xo’jaliklari 1038 ta edi. Ular O’zbekistonda XX asrning 30-yillarida tashkil etila boshlangan. Respublikaning Qarshi va Mirzacho’l, Surxon-Sherobod, Markaziy Farg’ona hududlarida yangi yerlarni o’zlashtirish natijasida keng miqyosda davlat xo’jaliklari tashkil etildi. Davlat xo’jaliklarining tashkil etilishida davlat budjetidan ajratilgan mablag’ evaziga ishlab chiqarishni tashkil etish hamda yuritish uchun zarur bo’lgan barcha ishlab chiqarish vositalarini davlat tomonidan o’rnatilgan baholarda sotib olinar edi. Ulardan foydalangan holda faoliyat yuritib, ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarini davlat tomonidan belgilangan xarid narxlarida davlatga qarashli tayyorlov tashkilotlariga sotar edilar va olingan daromad davlat moliya organlari tomonidan o’rnatilgan tartibda taqsimlanar edi. Bunda asosiy e’tibor davlat manfaatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, davlat xo’jaliklariga iqtisodiy erkinlik berilmagan edi. Shuning uchun ular yuqori tashkilotlar tomonidan belgilangan qonun-qoidalarga

bo’ysungan holda qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish bilan shug’ullanar edilar. Ular asosan paxtachilik, g’allachilik, chorvachilikka ixtisoslashgan bo’lib, respublikada yetishtirilayotgan mahsulotlarning sezilarli qismini ishlab chiqarar edilar. Bu xo’jaliklarning respublikada yetishtirilgan yalpi qishloq xo’jalik mahsulotidagi ulushi 1990-yilda 37,5 foizni tashkil etgan. Lekin ular iqtisodiy negizi, faoliyat yuritish mazmuni bo’yicha erkin bozor munosabatlari talablariga javob bermas edi. Shuning uchun ham davlat mulkchiligiga asoslangan xo’jaliklar negizida tashkiliy, iqtisodiy islohotlar amalga oshirilishi zarur bo’ldi. Islohotlar jarayonida ularning negizida dastavval jamoa xo’jaliklari, keyinchalik shirkatlar hamda hozirgi vaqtda mustaqil fermer xo’jaliklari tashkil etildi. Respublika hukumati qishloq xo’jaligi oldidagi muhim vazifalarni e’tiborga olgan holda bir qancha muammolarni o’z zimmasiga olgan. Bunda davlat bosh islohotchi vazifasini bajarmoqda. Hozirgi davrda respublikamiz hukumati agrar siyosatning strategik yo’nalishlarini belgilab, uni ta’minlash bilan bog’liq tadbirlarni amalga oshirish choralarini ko’rmoqda. Hukumatning asosiy e’tibori qishloq xo’jaligining barcha sohalari yagona fan-texnika siyosatiga asoslangan holda rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Bu nihoyatda muhim masala hisoblanadi. Chunki faqat ilm-fan, yangi, samarali texnika hamda ilg’or texnologiya barcha yutuqlarning asosiy negizidir. Bu masalani hal etish maqsadida qishloq xo’jaligida davlat mulkiga asoslangan xo’jaliklar qisman saqlab qolingan. Ular asosan qishloq xo’jaligida davlat ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasining tajriba xo’jaliklari, urug’chilik va naslchilik xo’jaliklari ko’rinishida saqlab qolingan. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda 100 ga yaqin tajriba xo’jaliklari faoliyatini davom ettirib kelmoqda. Ular asosan davlat budjetidan ajratilayotgan mablag’lar evaziga qishloq xo’jaligining rivojlanishini ta’minlaydigan ilmiy g’oyalarni yaratish, sinash asosida qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish bilan shug’ullanmoqdalar. Ular faoliyatining asosiy yo’nalishlari quyidagilar: ▪ urug’chilik, naslchilik va ko’chatchilikni rivojlantirish, yangi, serhosil, tezpishar navlar hamda mahsuldor zotlarni yaratish; ▪ qishloq xo’jaligiga fan yutuqlarini joriy etishni tashkillashtirish;

▪ iqtisodiyotda erkin bozor munosabatlarini yaratish va ularni chuqurlashtirish; ▪ yangi texnika, ilg’or texnologiyalarni yaratish, agrotexnika tadbirlarini takomillashtirish va boshqalar. Ilmiy-tadqiqot institutlarida yaratilayotgan ilmiy g’oyalar va yangiliklar eng avvalo tajriba xo’jaliklarida sinalib, so’ngra amaliyotga tatbiq etish uchun tavsiya qilinadi. Hozirgi vaqtda qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilayotgan yalpi mahsulotning 1 foizini mazkur tajriba xo’jaliklari bermoqda. Fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etishdagi o’rnini e’tiborga olgan holda ularni saqlab qolish va faoliyatini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida XX asrning 80-yillari oxiri va 90-yillari boshida 887 ta jamoa xo’jaligi faoliyat ko’rsatib, respublikada yetishtirilayotgan yalpi qishloq xo’jalik mahsulotining 35 foizini berar edi. Ularning iqtisodiy negizini jamoa mulki tashkil etgan. Lekin mulkchilikning bu shakli uning haqiqiy mazmuni, mohiyatiga mos emas edi, chunki amalda ular davlat tasarrufida edi. Bunday hol bozor iqtisodiyoti talablariga to’g’ri kelmaydi. Shu bois erkin bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy tizimga o’tish munosabati bilan tarmoqdagi davlat xo’jaliklari negizida jamoa xo’jaliklari bosqichmabosqich yangicha ko’rinishda tashkil etila boshlandi. Bu o’rinda eslatib o’tish kerakki, jamoa xo’jaliklari 1990yillargacha qishloq xo’jaligini rivojlantirishga ma’lum darajada o’z hissalarini qo’shganlar. Ular o’sha yillarda tarmoqda yetishtirilayotgan paxtaning 41 foizini, g’allaning 37 foizini, sutning 36 foizini berar edi. Lekin ularning faoliyatlari ham davlat xo’jaliklari kabi to’liq davlat tomonidan boshqarilardi, ya’ni ularda mahsulotlar yetishtirish jarayoni davlat mablag’lari hisobidan moliyalashtirilib, yetishtirilgan mahsulotlarni davlat o’z tashkilotlari yordamida hukumat tomonidan belgilangan xarid baholarida sotib olar edi. Olingan daromad esa hukumat tomonidan belgilangan tartibda taqsimlanar edi. Bunda jamoaning erki, huquqi to’liq e’tiborga olinmas edi. Demak, u xo’jaliklarda amalga oshirilgan iqtisodiy munosabatlar bozor iqtisodiyoti munosabatlari talablariga mos emas edi. Bunday hollarni bartaraf etish

maqsadida avvalo jamoa mulkchiligiga asoslangan jamoa xo’jaliklarida haqiqiy bozor iqtisodiyoti munosabatlarini barpo etishga alohida e’tibor berildi. Bunda respublikada amalga oshirilayotgan yer islohotiga asoslangan holda mavjud jamoa xo’jaliklariga davlat mulki hisoblangan yer foydalanish uchun ijaraga berildi. Ular yerdan foydalanganlik uchun belgilangan muddatda ijara haqi to’laydigan bo’lishdi. Ijara haqi 1999yildan boshlab yagona yer solig’i shaklida to’lanadigan bo’ldi. Shu bilan birga “Mulk to’g’risida”gi qonun talabiga muvofiq u xo’jaliklarda haqiqiy jamoa mulkchiligi tashkil etishga e’tibor berildi. Mulkchilikning bu shakli jamoa xo’jaliklari negizida shirkat xo’jaliklari tashkil etish orqali shakllantirildi. Uning huquqiy asoslari yaratildi. Oliy Majlis tomonidan 1998-yil 30-aprelda qabul qilingan “Qishloq xo’jalik kooperativlari (shirkatlar) to’g’risida”gi qonun, uning hayotga tatbiq etilishini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 15-iyuldagi 229-sonli qarori qabul qilingan edi. Shirkat xo’jaligi - qishloq xo’jalik tovar mahsulotlari ishlab chiqarish va xizmatlarni bajarish maqsadida fuqarolarning paychilikka asoslangan oilaviy pudrat asosida uyushib, erkin, mustaqil faoliyat ko’rsatadigan, yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan xo’jalik yuritish subyektidir. Ular o’tish davrida qishloq xo’jaligida tadbirkorlikning yirik tovar ishlab chiqaruvchi shakli sifatida namoyon bo’ldi. Ularning ixtiyoriga qishloq xo’jalik yerlarining asosiy qismi uzoq muddatga ijaraga foydalanishga berildi. Shirkat xo’jaliklarining iqtisodiy negizini, ya’ni mulkini pay (ulush) asosida tashkil etilgan paychilarning jamoaviy mulki tashkil etar edi. Shirkat xo’jaliklarining barcha mulki (yerlarning qiymatini ham qo’shib) a’zolariga pay shaklida bo’lib berildi. Shuning natijasida shirkat a’zolari mulk egasi bo’ldilar. Bu hol ularga barcha mulkka birgalikda egalik qilish, foydalanish imkoniyatini berdi. Shirkat xo’jaliklarini faoliyat ko’rsatib turgan jamoa xo’jaliklari zaminida qayta tashkil etish nazarda tutilgan edi. Faoliyat ko’rsatib turgan jamoa xo’jaligini shirkat xo’jaligiga aylantirish xo’jalik a’zolarining umumiy majlisi qaroriga asosan amalga oshirilgan. Ushbu qaror o’zgartirilayotgan xo’jalikning kreditorlariga ham

yozma ravishda yetkazilishi nazarda tutilgan. Shu qarorga asosan shirkat xo’jaligiga aylantirilayotgan xo’jalik rahbarlari, mutaxassislari va a’zolaridan iborat komissiya tuziladi. Tuman hokimining qarori bilan komissiya ishida tuman hokimligi, moliya va soliq idoralari, banklar, kasaba uyushmasi vakillari ishtirok etadilar. Komissiya zimmasiga nihoyatda muhim masalalar yuklatilgan edi. Shu jumladan mazkur komissiya yangi tashkil etilayotgan shirkat xo’jaligining Nizomi loyihasini ham tayyorlagan. Mamlakatimizda tashkil etilgan shirkat xo’jaliklari dehqonlarning moddiy manfaatdorligini oshirgan bo’lsada, bozor munosabatlari talablariga to’liq javob bera olmadi. Ayrim holatlarda esa shirkat xo’jaliklarini tashkil etishda tashkiliy tomondan ayrim kamchiliklarga yo’l qo’yildi. Ya’ni, samarasiz faoliyat yuritayotgan jamoa xo’jaliklarini shirkat xo’jaliklariga aylantirishda qonunda belgilangan tartibda tashkil etish, jamoa xo’jaliklarida mavjud bo’lgan kamchilikni bartaraf etish maqsadida shirkat a’zolarida mulkdorlik hissini uyg’otish, ularning shirkat xo’jaligi mulkidagi ulushini tasdiqlovchi pay guvohnomalarini rasmiylashtirish va berish kabi holatlarda kamchiliklarga yo’l qo’yildi. Shuning natijasida qishloq xo’jaligi kooperativlari, ya’ni shirkat xo’jaliklari ham ko’zlangan natijani bermadi. Shu sababli mamlakatimiz hukumati tomonidan qishloq xo’jaligiga samarali, dehqonlarda haqiqiy mulkdorlik hissini uyg’otadigan, ularning iqtisodiy erkinligini ta’minlaydigan xo’jalik yuritish shakllarini joriy etishga e’tibor qaratildi. Avvalo, dehqonning ishlab chiqarishga va mulkka egalik hissining ortishi, erkin iqtisodiy faoliyat yuritishi, daromad olishi, uni o’z xohishiga ko’ra mustaqil taqsimlash hamda tasarruf etish imkoniyati yaratildi. Respublika agrar sohasida faoliyat yuritayotgan fermer xo’jaliklari boshqa subyektlarga nisbatan amaliyotda o’zining bir qancha ijobiy ustunliklarini ko’rsatdi va shu sababli fermer xo’jaliklariga istiqbolli xo’jalik yuritish shakli sifatida katta e’tibor qaratildi. 1998-yil 30-aprelda O’zbekiston Respublikasining “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi qonuni qabul qilingan bo’lib, u 36 moddadan iborat. Ushbu qonunning yangi tahriri 2004-yil 26- avgustda qabul qilindi. “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi qonunning 3-moddasida

fermer xo’jaligiga quyidagicha ta’rif berilgan: fermer х o’jaligi - ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq х o’jaligi tovar ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi, mustaqil х o’jalik yurituvchi subyektdir. Fermer xo’jaligi o’ziga uzoq muddatga ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda tovar qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi fermer xo’jaligi a’zolarining birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridik shaxs huquqlariga ega mustaqil xo’jalik yurituvchi subyektdir. Fermer xo’jaliklari tanlov asosida zahira va maxsus respublika fondi hisoblangan hamda mehnat resurslari ortiqchaligi sezilmagan yerlarda va hududlarda tashkil etiladi. Fermer xo’jaligini shu xo’jalikning o’n sakkiz yoshga to’lgan, qishloq xo’jaligida tegishli bilim, malaka va ish tajribasiga, yaxshi muomala qilish qobiliyatiga ega bo’lgan barkamol a’zolaridan biri boshqarishi mumkin. Fermer xo’jaligining Nizom fondida ko’rsatilgan quyidagi vositalar, mablag’lar uning mulki hisoblanadi: - uy-joylar, xo’jalik inshootlari, qishloq xo’jalik ekinlari va ko’chatzorlari, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva mollari, parrandalar, qishloq xo’jalik texnikasi, asbob-uskuna, transport vositalari, pul mablag’lari, intellektual mulk obyektlari; - ishlab chiqarish faoliyati natijasida yetishtirilgan mahsulotlar; - ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishdan, ish va xizmatlar ko’rsatishdan tushgan pul mablag’lari, olingan foyda; - olingan kredit mablag’lari; - a’zolarining qimmatli qog’ozlari, ular evaziga olingan dividendlar; - yuridik va jismoniy shaxslarning beg’araz xayriya, homiylik mablag’lari va boshqalar. Shu mulklardan samarali foydalanish natijasida xo’jalikni rivojlantirish uning a’zolari shaxsiy mehnatiga bog’liq. Fermer xo’jaliklari faoliyat ko’rsatish jarayonida mehnat shartnomasiga asoslangan holda ishchi-xizmatchilarni yollashi mumkin. Fermer xo’jaligini yuritish uchun yer uchastkalarini ajratish tartibi Yer Kodeksi, “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi qonun va “Yer uchastkalarini fermer

xo’jaliklariga uzoq muddatli ijaraga berish tartibi to’g’risidagi Nizom” asosida amalga oshiriladi. Yer Kodeksida fermer xo’jaliklariga yer uchastkalari ochiq tanlov asosida o’ttiz yildan ellik yilgacha bo’lgan muddatga zahira yerlari yoki qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlardan ajratilishi nazarda tutilgan. Fermer xo’jaliklariga yer ajratish fermer xo’jaligining ma’lum bir faoliyat yo’nalishiga ixtisoslashganini inobatga olgan holda amalga oshiriladi. Xususan, chorvachilik mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo’jaligi xo’jalikning biznes rejasida nazarda tutilgan kamida 30 shartli bosh chorva mollarini boqish shartlari bilan beriladi. Bunda fermer xo’jaligiga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o’lchami har bir shartli bosh chorva moliga hisoblaganda: - Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent, Farg’ona va Xorazm viloyatlarida sug’oriladigan yerlarda – kamida 0,3 gektarni (nasldor chorvachilik fermer xo’jaliklari uchun 0,5 gektarni); - Qoraqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Qashqadaryo, Jizzax, Navoiy, Surxondaryo va Sirdaryo viloyatlaridagi sug’oriladigan yerlarda – kamida 0,45 gektarni (nasldor chorvachilik fermer xo’jaliklari uchun 0,6 gektarni); - sug’orilmaydigan (lalmikor) yerlarda – kamida 2 gektarni tashkil etadi. Dehqonchilik mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashayotgan fermer xo’jaliklariga ijaraga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o’lchami quyidagicha belgilangan: - paxtachilik va g’allachilik uchun – kamida 30 gektar; - g’allachilik va sabzavotchilik uchun – kamida 10 gektar; - bog’dorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik va boshqa ekinlar yetishtirish uchun – kamida 1 gektarni hamda ko’pi bilan 5 gektar. Fermer xo’jaligi yuritish uchun yer uchastkalari ajratish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: • tuman hokimi yuridik va jismoniy shaxslarga berilmagan qishloq xo’jaligi maqsadidagi yerlardan va (yoki) zahiradagi yerlardan yer uchastkalari ajratish to’g’risida, shuningdek ushbu yerlarni fermer xo’jaliklariga berish bo’yicha tanlov

o’tkazish to’g’risida qaror abul qiladi (e’londa yer uchastkasining o’lchami, joylashgan joyi, sifati va boshqa tavsiflari, tashkil etilayotgan fermer xo’jaligining mo’ljallanayotgan ixtisoslashuvi, tanlovning o’tkazilish vaqti va joyi ko’rsatilishi lozim); • yer uchastkalari berish to’g’risidagi ariza tashkil etilayotgan xo’jalikning biznes rejasi yoki faoliyat dasturi ilova qilingan holda tanlov e’lon qilingan kundan boshlab biro y mobaynida tuman hokimiga beriladi; • tuman hokimi arizalarni tuman fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari Kengashiga yuboradi. Kengash ikki kun mobaynida arizalarni ko’rib chiqadi va ularni ko’rib chiqish natijajari bo’yicha xulosa chiqarib, xulosani arizalar bilan birgalikda yer maydonlarini berish (realizatsiya qilish) masalarini ko’rib chiqish bo’yicha tuman komissiyasiga yuboradi. Xulosa asosida, komissiya fermer xo’jaligiga yer uchastkalarini berish bo’yicha tanlov o’tkazadi; • yer maydonlarini berish (realizatsiya qilish) masalarini ko’rib chiqish bo’yicha tuman komissiyasi qarori protokol bilan rasmiylashtiriladi va barcha hujjatlar, shu jumladan tuman fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari Kengashining xulosasi bilan birgalikda ko’rib chiqish uchun xalq deputatlari tuman Kengashiga yuboriladi; • xalq deputatlari tuman Kengashi eng yaqindagi sessiyada tuman komissiyasi tomonidan taqdim etilgan hujjatlarni ko’rib chiqadi va tegishli qaror qabul qiladi, ushbu qaror tuman hokimiga yuboriladi; • tuman hokimi xalq deputatlari tuman Kengashining ijobiy qarori asosida uch kun mobaynida fermer xo’jaligi yuritish uchun yer uchastkasi berish to’g’risida qaror chiqaradi va uch kun muddatda ushbu qarorni tasdiqlash uchun viloyat hokimi boshchilik qiladigan yer maydonlarini berish (realizatsiya qilish) masalalrini ko’rib chiqish bo’yicha viloyat komissiyasiga yuboradi; • viloyat hokimi boshchilik qiladigan viloyat komissiyasi taqdim etilgan hujjatlarni ko’rib chiqadi va tuman hokimining fermer xo’jaligi yuritish uchun yer uchastkasi berish to’g’risidagi qarorini tasdiqlash (yoki tasdiqlashni rad etish) haqida qaror qabul qiladi

Tuman hokimi tomonidan fermer xo’jaligiga ijaraga yer uchastkasi berish to’g’risidagi qaror qabul qilingandan keyin tuman yer resurslari va davlat kadastri bo’limi tomonidan besh kun muddatda namunaviy shaklga muvofiq yer uchastkasini ijaraga berish shartnomasi tayyorlanadi. Yer uchastkasini ijaraga olish shartnomasi fermer xo’jaligining boshlig’i va tuman hokimi tomonidan imzolanadi. Fermer xo’jaliklari faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Fermer xo’jaliklari faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari 2016 2017 2018 2019 Biriktirilgan yer maydoni, ming gektar 5806,2 6207,6 6310,2 6313,5 Qishloq xo’jaligi mahsuloti (amaldagi narxlarda), mlrd. so’m 34271, 1 43358, 1 48667, 0 60394, 7 Jami ekin ekilgan maydon, ming gektar 3137,8 2911,4 2773,9 2623,2 Shu jumladan: donli ekinlar 1442,4 1410,7 1398,7 1334,1 texnik ekinlar 1312,2 1234,3 1099,1 1009,5 shundan: g’o’za 1255,6 1192,1 1068,7 972,9 kartoshka 18,1 9,6 12,5 11,0 sabzavotlar 75,3 55,0 60,9 53,7 poliz 31,7 23,4 23,4 23,9 ozuqa ekinlari 257,7 178,2 178,6 190,4 Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ming tonna: don 6640,4 5733,1 5155,9 6257,5 paxta 2944,3 2837,8 2198,0 2491,8 kartoshka 544,0 429,3 411,6 499,8

sabzavotlar 3328,8 2995,2 2598,3 3179,7 poliz 1013,5 953,4 673,6 884,6 meva va rezavorlar 1017,1 963,2 1037,0 1072,6 uzum 815,2 740,7 692,0 683,7 pilla 24,9 11,4 14,3 15,7 go’sht 62,2 69,3 109,5 125,7 sut 352,7 337,7 397,3 462,0 tuxum, mln dona 656,7 695,3 1079,5 1142,8 jun, tonna 2963 2190 2785 3241 Chorva mollari bosh soni (yil oxiriga), ming bosh: qoramollar 575,8 615,9 662,2 708,3 shu jumladan sigirlar 193,9 210,3 230,1 249,6 qo’y va echkilar 1518,9 2166,9 2461,7 2691,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlariga ko’ra, fermer xo’jaliklariga biriktirilgan yer maydoni keyingi yillarda ko’payganligiga qaramasdan, ulardagi ekin maydonlari qisqargan. Ekin maydonlari qisqarishi barcha turdagi qishloq xo’jaligi ekinlarining maydonlari qisqarishiga olib kelgan. Bu esa o’z navbatida meva va rezavorlardan tashqari barcha turdagi dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining 2019- yilda 2016-yilga nisbatan qisqarishiga olib kelgan. Fermer xo’jaliklarida chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining kam bo’lishiga qaramasdan, ularda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi o’sishi kuzatilmoqda. Mamlakatimizda asosiy turdagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda fermer xo’jaliklarining ulushi to’g’risidagi ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan.

2-jadval Asosiy turdagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda fermer xo’jaliklarining ulushi, barcha toifadagi xo’jaliklarga nisbatan foizda Mahsulotlar 2016 2017 2018 2019 Don 80,4 78,7 78,9 84,2 Paxta 99,5 99,4 96,2 92,6 Kartoshka 19,5 15,4 14,1 16,2 Sabzavotlar 32,7 29,3 27,0 31,1 Meva va rezavorlar 38,9 36,8 38,3 38,9 Go’sht 2,9 3,0 4,5 5,1 Sut 3,6 3,4 3,8 4,3 Tuxum 10,7 11,0 14,5 14,7 Jun 8,0 6,0 8,0 9,2 Qorako’l teri 5,5 5,6 7,9 7,9 Pilla 94,5 91,4 79,7 73,3 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda so’nggi yillarda paxta xomashyosi ishlab chiqarishda fermer xo’jaliklarining ulushi pasaymoqda. Bu so’nggi yillarda patachilik sohasida ham klasterlarning tashkil etilayotganligi bilan izohlanadi. 2019-yilda yalpi paxta hosilining 92,6 foizi fermer xo’jaliklari tomonidan yetishtirilgan bo’lib, ushbu ko’rsatkich 2018-yilda 96,2 foizni tashkil etgan edi. Chorvachilik mahsulotlari yetishtirishda fermer xo’jaliklarining ulushi ancha past darajada saqlanib qolmoqda. Masalan, 2019- yilda fermer xo’jaliklarining ulushi go’sht ishlab chiqarishda 5,1 foiz va sut ishlab chiqarishda 4,3 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2018-yilda ushbu ko’rsatkichlar mos ravishda 4,5 va 3,8 foizni tashkil etgan edi. Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, fermer xo’jaliklarining chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi so’nggi yillarda o’smoqda. 2015-yilda ushbu ko’rsatkichlar mos ravishda 2,5 va

2,8 foizni tashkil etgan edi. Fermer xo’jaliklarida chorvachilik mahsulotlari yetishtirishni yanada ko’paytirishni izchil davom ettirish lozim. Fermer xo’jaliklarining qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirish va uning samaradorligini oshirishdagi afzalliklari bilan bugungi bozor munosabatlari sharoitiga mos kelishini inobatga olib, fermer xo’jaliklarini tashkil etish va ularni rivojlantirishning huquqiy asoslari yaratildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 5-yanvardagi 8-sonli “Qishloq xo’jalik korxonalarini fermer xo’jaliklariga aylantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori qabul qilinib, unda zarar ko’rib ishlayotgan shirkat xo’jaliklari negizida fermer xo’jaliklarini tashkil etish ko’zda tutilgan edi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 24-martdagi “Qishloq xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yo’nalishlari to’g’risida”gi PF-3226sonli farmonida fermer xo’jaliklarini rivojlantirish ustuvor yo’nalish qilib belgilandi. Farmonni amaliyotga tatbiq qilish bo’yicha fermer xo’jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish ko’zda tutildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 27-oktabrdagi PF3342-sonli “2004-2006 yillarda fermer xo’jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi to’g’risida”gi Farmoniga asosan, Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 30-oktabrdagi 476-sonli “2004-2006 yillarda fermer xo’jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish choratadbirlari to’g’risida”gi va 2004-yil 24-dekabrdagi 607-sonli “20052007-yillarda fermer xo’jaliklarini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari qabul qilindi. Ushbu qarorlar bilan fermer xo’jaliklari faoliyatini yanada rivojlantirish yo’nalishlari belgilab berildi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov joylardagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning borishi, amalga oshirilayotgan bunyodkorlik va obodonlashtirish ishlari bilan tanishish maqsadida 2009-yil 25-avgustdagi Surxondaryo viloyatiga tashrifi chog’ida ham mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda fermerlik harakatining ahamiyatiga to’xtalib, fermerlar mamlakat ravnaqi, xususan qishloq taraqqiyoti va farovonligini ta’minlashda hal qiluvchi kuchga aylanganini ta’kidlab o’tdi. “Fermer nafaqat dehqon, balki iqtisodchi,

menejer, agronom, sanoatchi bo’lishi lozim. Bugunning talabi – shu. Fermer o’zi yetishtirgan mahsulotni o’zi qayta ishlashi, shu orqali qishloqqa sanoatni olib kirishi va aholi farovonligini oshirishga, yoshlarni ish bilan ta’minlashga o’zining faol hissasini qo’shishi lozim”, - deb ta’kidlagan edi. Fermer xo’jaliklarining rivojlanishida hukumatimiz tomonidan ularga yaratib berilgan sharoit va turli imtiyozlarning ham ahamiyati katta. Fermerlarga quyidagi imtiyozlar belgilangan: - fermer xo’jaligi tashkil etilgan kundan boshlab ikki yilgacha yagona yer solig’idan ozod qilinadi; - tugatilayotgan shirkatlar o’rnida tashkil etilgan bog’dorchilik va uzumchilikka ixtisoslashtirilgan fermer xo’jaliklari 5 yil davomida yagona yer solig’ini to’lashdan ozod etiladi; - fermer xo’jaligi faoliyatini Respublika muvofiqlashtirish Kengashining ruxsatisiz tekshirish ta’qiqlanadi; - fermer xo’jaliklari faoliyatini tekshirish muvofiqlashtirish Kengashining ruxsati bilan 4 yilda bir marta o’tkaziladi; - yangi faoliyat boshlagan fermer xo’jaliklariga boshlang’ich sarmoya uchun eng kam ish haqining 300 barobari miqdorida imtiyozli kredit beriladi; - xorijiy texnologiyalarni respublikaga olib kirgan fermer xo’jaliklari bojxona to’lovlaridan ozod qilinadi; - fermer xo’jaligi tegishli loyihada nazarda tutilgan yerni o’z hisobidan o’zlashtirayotgan davrda va yer o’zlashtirib bo’lingandan keyin 5 yil davomida yerning mazkur o’zlashtirilgan qismi uchun yagona yer solig’i to’lashdan ozod qilinadi. Mamlakatimizda dehqon va fermer xo’jaliklarini qo’llabquvvatlash jamg’armasi faoliyat yuritmoqda. Mazkur jamg’arma Fermer xo’jaliklari uyushmasiga a’zo bo’lgan fermerlarga to’g’ridan-to’g’ri emas, balki ba’zi yirik tijorat banklari orqali 3 yilgacha bo’lgan muddatga imtiyozli kredit beradi. Fermer xo’jaligi tashkil etilib, davlat ro’yxatidan o’tgandan so’ng 6 oy ichida tegishli buyurtmanomalar bilan o’zlariga xizmat qiluvchi banklarga murojaat qilishi

mumkin. Dastlabki sarmoya uchun beriladigan kreditlarning yillik ustama foizi imtiyozli bo’lib, Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining oltidan bir qismi miqdorida belgilangan. Dastlabki sarmoya uchun kredit fermer xo’jaliklariga 3 yilgacha bo’lgan muddatga, eng kam oylik ish haqining 300 baravari miqdorigacha, foizlar to’lashni 12 oyga kechiktirish va asosiy qarzni kredit olingandan so’ng 18-24 oy o’tgach qaytarishni boshlash shartlarida beriladi. Mamlakatimizda fermer xo’jaliklari yer maydonlarini maqbullashtirish hamda qishloq xo’jaligi ekin maydonlaridan samarali foydalanishga ham alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 6-oktabrdagi “Fermer xo’jaliklari faoliyatini yuritishda yer uchastkalari miqdorini maqbullashtirish choralarini ko’rish yuzasidan takliflar ishlab chiqish bo’yicha maxsus komissiya tashkil etish to’g’risida”gi Farmoyishiga ko’ra jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida fermer xo’jaliklarining iqtisodiy salohiyatini yanada oshirish maqsadida ularning yer maydonlarini yiriklashtirishga e’tibor berilgan edi. 2015-yil 15-dekabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Fermer xo’jaliklarini yuritish uchun berilgan yer uchastkalari maydonlarini maqbullashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 362-sonli qarori bilan qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish bo’yicha Respublika komissiyasi tomonidan Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va tumanlar hokimliklari bilan birgalikda ishlab chiqilgan, xalq deputatlari tuman va viloyatlar Kengashlari tomonidan ko’rib chiqilgan va tasdiqlangan fermer xo’jaliklarini yuritish uchun berilgan yer uchastkalari maydonlarini yanada maqbullashtirishning yakunlari tasdiqlangan. Ushbu qarorga muvofiq optimallashtirishgacha bo’lgan davrda, ya’ni 2015-yil 1-oktabr holatiga mamlakatimizda 83514 ta fermer xo’jaliklari va har bir fermer xo’jaligi ixtiyorida o’rtacha 43,9 gektar yer maydoni bo’lgan bo’lsa, optimallashtirishdan keyin, ya’ni 2015-yil 1-dekabr holatiga fermer xo’jaliklari soni 101070 tani va har bir fermer xo’jaligi ixtiyorida o’rtacha yer maydoni 36,1 gektarni tashkil etgan. Ushbu qarorning 1-1-ilovasiga ko’ra, paxtachilik va g’allachilikka ixtisoslashgan fermer

xo’jaliklarining yer maydonlari maqbullashtirilishi natijasida bir fermer xo’jaligiga to’g’ri keladigan o’rtacha yer maydoni 65,1 gektardan 52,7 gektarga o’zgargan. 1- 2-ilovasiga ko’ra, sabzavot va polizchilikka ixtisoslashgan fermer xo’jaliklarining yer maydonlari maqbullashtirilishi natijasida bir fermer xo’jaligiga to’g’ri keladigan o’rtacha yer maydoni 12,5 gektardan 8,1 gektarga o’zgargan. 1- 3ilovasiga ko’ra esa meva va uzumchilikka ixtisoslashgan fermer xo’jaliklarining yer maydonlari maqbullashtirilishi natijasida bir fermer xo’jaligiga to’g’ri keladigan o’rtacha yer maydoni 9,5 gektardan 6,8 gektarga o’zgargan. Bundan ko’rinadiki, ushbu qarorga ko’ra fermer xo’jaliklari yer maydonlarini ixchamlashtirilgan. 2019-yil 9-yanvardagi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Fermer xo’jaliklari va boshqa qishloq xo’jaligi korxonalari yer maydonlarini maqbullashtirish hamda qishloq xo’jaligi ekin yer maydonlaridan samarali foydalanishga doir qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida”gi 14-sonli qaroriga ko’ra Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi, viloyatlar va tumanlar hokimlari rahbarligida fermer xo’jaliklari va boshqa qishloq xo’jaligi korxonalariga faoliyat yuritish uchun berilgan yer uchastkalari maydonlarini maqbullashtirish bo’yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va tumanlardagi hududiy ishchi guruhlar tashkil etildi. Ushbu qarorga ko’ra fermer xo’jaliklari va boshqa qishloq xo’jaligi korxonalariga faoliyat yuritish uchun berilgan yer uchastkalari maydonlarini maqbullashtirishga qo’yiladigan talablar tasdiqlandi. Ushbu talablar quyidagilardan iborat etib belgilangan: 1. Fermer xo’jaliklari va boshqa qishloq xo’jaligi korxonalarining (keyingi o’rinlarda qishloq xo’jaligi korxonalari deb ataladi) yer uchastkalari maydonlarini maqbullashtirishda, ularning oxirgi uch yillik faoliyati to’liq tahlil qilinadi va natijasi bo’yicha har bir qishloq xo’jaligi korxonasi kesimida tahliliy ma’lumot tayyorlanadi. 2. Qishloq xo’jaligi korxonalarining yer uchastkalari maydonlarini maqbullashtirish jarayonida quyidagi holatlarda qishloq xo’jaligi korxonalari bilan tuzilgan uzoq muddatli yer ijara shartnomasi bekor qilinadi:

• yer uchastkasidan qonun hujjatlarida, ijaraga olish shartnomasida ko’rsatilgan talablar va qishloq xo’jaligi ekinlarini joylashtirish shartlari buzilganda hamda maqsadli, samarali va oqilona foydalanilmaganda; • yer uchastkasini saqlash shartlariga va suvdan foydalanish tartibiga rioya etilmaganda, yerning meliorativ holatini yaxshilash, tuproq unumdorligini oshirish chora-tadbirlari ko’rilmaganda, shuningdek ushbu maqsadlar uchun o’z mablaѓlarini ajratmaganda; • yer uchastkalari maydonlari uzoq muddatli yer ijara shartnomasida belgilangan o’lchamlarga nisbatan kamaytirib yuborilganda, sug’oriladigan maydonlarga asossiz ravishda bino-inshootlar qurilganda yoki boshqa turdagi zarar yetkazilganda; • qishloq xo’jaligi ekinlarini parvarishlashda agrotexnika tadbirlari o’z vaqtida amalga oshirilmaganda yoki belgilangan talablarga rioya etilmaganda va normativ kadastr bahosidan past hosil olinganda; • davlat xaridi uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetkazib berish yuzasidan tuzilgan kontraktatsiya shartnomalari shartlari so’nggi uch yilda bajarilmaganda, xo’jalik faoliyati samarasiz yoki past rentabellik bilan yuritilganda; • mehnat munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan qonun hujjatlari talablariga rioya etilmaganda, ishchi-xodimlar, shu jumladan fermer xo’jaligida mehnat qiladigan oila a’zolari, vaqtincha (mavsumiy) yollanadigan fuqarolar uchun mehnat xavfsizligi shartlari ta’minlanmaganda; • soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar, shuningdek yetkazib berilgan moddiy- texnika resurslar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lovlar o’z vaqtida amalga oshirilmaganda, so’nggi uch yil davomida yetishtirilgan mahsulotlarni sotishdan tushadigan mablag’lar bank hisobvaraqlarida aylanishi ta’minlamaganda; • fermer xo’jaligini yuritish uchun yer uchastkasini berish bo’yicha o’tkazilgan ochiq tanlovda ko’rsatilgan mol-mulk, texnika va pul mablag’lari xo’jalikning ustav fondiga kiritilmaganda.

3. Qishloq xo’jaligi korxonalari yer uchastkalarining hajmlari ularning faoliyat yo’nalishlaridan kelib chiqqan holda quyidagicha belgilanadi: • paxtachilik va g’allachilik yo’nalishidagi qishloq xo’jaligi korxonalari yer uchastkalari maydonlarining eng kam o’lchami – 100 gektar; • g’allachilik va sabzavotchilik yo’nalishidagi qishloq xo’jaligi korxonalari yer uchastkalari maydonlarining eng kam o’lchami – 20 gektar; • bog’dorchilik va uzumchilik yo’nalishidagi qishloq xo’jaligi korxonalari yer uchastkalari maydonlarining eng kam o’lchami – 10 gektar; • sabzavotchilik va polizchilik yo’nalishidagi qishloq xo’jaligi korxonalari yer uchastkalari maydonlarining eng kam o’lchami – 5 gektar. 3. Qishloq xo’jaligi korxonalari yer uchastkalarining o’lchami mazkur talablarning 3-bandida nazarda tutilgan miqdorlardan kam bo’lgan taqdirda, ularni maqbullashtirishga asos bo’ladi. Ushbu qaror talablariga muvofiq fermer xo’jaliklariga yer uchastkalarini ajratish uchun o’tkaziladigan ochiq tanlov barcha tartibtaomillar bilan birga o’n kundan oshmasligi lozim. Tanlovda asosiy e’tibor quyidagilarga qaratiladi: • talabgor yuridik va jismoniy shaxsning hisobvarag’idagi majburiyatlardan ozod bo’lgan mavjud pul mablag’lari mavjudligiga; • talabgorga yoki uning oila a’zolariga tegishli yaroqli qishloq xo’jaligi texnikalari mavjudligiga; • talabgorning yetishtirgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining eksportga yo’naltirganligiga; • yaratiladigan yangi ish o’rinlari soniga; • so’nggi uch yil davomida mahsulot yetkazib berish bo’yicha shartnomalarning bajarilishiga qaratilishi lozim; b) yer uchastkalari: • bir gektar yer maydoni uchun paxta-g’allachilik loyihasiga 2 ming AQSh dollari ekvivalenti miqdorida; • sabzavot-g’allachilik, bog’dorchilik-uzumchilik, sabzavotpolizchilik loyihalariga 5 ming AQSh dollari ekvivalenti miqdorida to’g’ridan to’g’ri

investitsiya kiritadigan talabgorlarga va klaster korxonalariga mablag’lar bankdagi hisobvarag’ida ko’ringanidan so’ng, joriy yilda maqsadli ishlatish sharti bilan hamda tuman sektor rahbarining tavsiyasiga ko’ra tanlov o’tkazmasdan tuman hokimining qaroriga asosan ajratilishi belgilab qo’yilgan. Mamlakatimizda fermer xo’jaliklariga ajratib berilgan yer maydonlarini maqbullashtirish jarayonida ayrim tumanlardagi mutasaddilar tomonidan yo’l qo’yilgan kamchiliklar natijasida ayrim fermerlardan yer uchastkalarining qonunga xilof ravishda olib qo’yilishi holatlari ham oz bo’lsada kuzatilmoqda. Bu esa o’z navbatida fermerlar tomonidan o’z faoliyatlariga uzoq muddatli investitsiyalarni jalb etishlariga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shu sababli, maqbullashtirish jarayonlarida belgilangan me’yoriy hujjatlar talablariga qat’iy rioya etilishi ustidan nazoratni kuchaytirish lozim. Mahsulotlarni sotish jarayonini yanada takomillashtirish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlashni tashkil etish uchun fermer xo’jaliklari birikib, agrofirmalar tashkil etishi va marketing tizimini yo’lga qo’yishlari maqsadga muvofiqdir. Bozor talabini chuqur o’rgangan holda mahsulot yetishtirishni tashkil etishlari lozim. Shunda hamma fermer xo’jaligi bir xil mahsulotni yetishtirmaydi va mahsulot taklifi kopayishi natijasida narxlarning keskin tushib ketishi oldi olinadi. Bundan tashqari fermer xo’jaliklari zamonaviy mini texnologiyalarni o’z faoliyatiga joriy etishlari lozim va meva-sabzavotlarning ehtiyojdan ortiqchasi murabbo, konserva yoki boshqa mahsulotlar ko’rinishida qayta ishlansa, qishloq xo’jalik mahsulotlari nobudgarchiligining oldi olinadi, fermerlarning daromadi yanada ortadi, qishloq joylarda yangi ish o’rinlari barpo etiladi. Dehqon xo’jaliklari ham qishloq xo’jaligida tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi subyekt hisoblanadilar. Dehqon xo’jaliklari shaxsiy yordamchi xo’jaliklari zaminida vujudga kelgan xo’jalik yuritish shaklidir. Dehqon xo’jaliklari – shaxsiy yordamchi xo’jaliklari zaminida vujudga kelgan xo’jalik yuritish shaklidir. Qishloq xo’jaligida xo’jalik yuritish shakllaridan biri bo’lgan aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklari XX asrning 30-yillaridan boshlab vujudga kela boshlagan. O’sha davrda qishloq xo’jaligining asosini tashkil

etgan jamoa xo’jaliklari va davlat xo’jaliklari qishloq aholisining oziq-ovqatga bo’lgan talabini to’liq qondira olmas edi. Shuni e’tiborga olib, qishloq aholisi uchun cheklangan miqdordagi tomorqa uchastkasi va chorva hayvonlariga ega bo’lgan shaxsiy yordamchi xo’jalik yuritishga imkon berildi. Garchi aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklari mamlakat aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash va ularda o’ziga xos bo’lgan turmush tarzini shakllantirishga muhim hissa qo’shgan bo’lishiga qaramay, sobiq sho’ro tizimida ularning ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatiga yetarli e’tibor berilmay, jamoa va davlat xo’jaliklarini rivojlantirish ustuvor yo’nalish sifatida qarab kelindi. O’zbekistonda aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini rivojlantirish tomon dastlabki tadbirlar o’tgan asrning 80-yillari oxirlaridan boshlab amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Ministrlar Kengashining 1989-yil 15-avgustdagi “Ishchilarning shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini va yakka tartibda uy-joy qurishni yanada rivojlantirish to’g’risida”gi qarori va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1990-yil 17-maydagi “Jumhuriyat aholisining shaxsiy yordamchi xo’jaliklaridagi mol va parrandalarni yem-xashak bilan ta’minlash hamda ularda chorvachilik mahsulotlari yetishtirishni ko’paytirish to’g’risida”gi farmoni respublikamizda shaxsiy yordamchi xo’jaliklarni rivojlantirishda muhim omil bo’lib xizmat qildi. Buning natijasida aholining tomorqa yer maydonlarini sezilarli darajada kengaytirish, yakka tartibda uy-joy qurishga bo’lgan ehtiyojni qondirish va ko’pgina qishloqda yashayotgan oilalar chorva mollarini sotib olish hamda yem-xashak yetishtirish imkoniyatlarini oshirishga erishildi. Xususan, 1989-1990- yillar davomida 1,5 milliondan ziyod oilalarning tomorqa uchastkalari hajmi kengaytirildi, ilgari tomorqa uchastkasiga ega bo’lmagan 580 ming oila esa yer uchastkasi bilan ta’minlandi. Aholiga 183 ming gektardan ko’proq sug’oriladigan yer maydonlari ajratib berildi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan amalga oshirilgan ushbu islohot natijasida nafaqat qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi oshirish va qishloq aholisining daromadlarini oshirish, balki qishloq aholisining uyjoyga bo’lgan ehtiyojini

qondirish va ish bilan bandligini ta’minlash kabi muhim ijtimoiy masalalarning ham hal etilishiga sharoit yaratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1991-yil yanvar oyida e’lon qilingan “Ishchilar va qishloq joylarda yashovchi boshqa fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini yanada rivojlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi va “Shaxsiy tomorqa xo’jaliklarining egalari bo’lmish dehqonlarga moliyaviy yordam berish va ular uyushmasi moddiy-texnika negizini mustahkamlash to’g’risida”gi farmonlariga asosan o’sha yili shaxsiy yordamchi xo’jaliklari uchun yana qo’shimcha ravishda 108,5 ming gektar sug’oriladigan yerlar ajratib berildi va 1991-yil oxiriga kelib shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida foydalaniladigan maydonlar qariyb 500 ming gektarga yetdi. O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’ng aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini har tomonlama rivojlantirish tomon qat’iy chora-tadbirlar amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil mart oyida qabul qilingan “Shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklarini davlat yo’li bilan qo’llabquvvatlash hamda mamlakatni oziq-ovqat bilan ta’minlashda ularning rolini kuchaytirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmonida aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini rivojlantirishni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash hamda ularning manfaatlarini himoya qiluvchi uyushma faoliyatini yanada takomillashtirish masalalari belgilab berildi. 1998-yil 30-aprelda O’zbekiston Respublikasining “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan aholi shaxsiy yordamchi xo’jaliklarining maqomini aniqlashtirish, ularning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishini ta’minlashning qonuniy mexanizmlari takomillashtirildi. Birinchidan, aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklari dehqon xo’jaligi sifatida qayta nomlandi va uning tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy asoslari mustahkamlab qo’yildi. Ikkinchidan, dehqon xo’jaligining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, maqomi, tashkiliy- iqtisodiy asoslari va uning qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlik

subyekti sifatidagi xususiyatlari aniq belgilab berildi. Uchinchidan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 15-iyuldagi 300-sonli qarori bilan faoliyat ko’rsatayotgan shaxsiy yordamchi xo’jaliklarni dehqon xo’jaliklariga o’zgartirish tartibi tasdiqlandi. To’rtinchidan, “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”gi qonunda ularni davlat yo’li bilan va boshqa tarzda qo’llab- quvvatlash hamda ularning faoliyatini tartibga solish mexanizmi belgilab berildi. 2021-yil 1-aprelda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”gi qonunning 3moddasida dehqon xo’jaligiga quyidagicha ta’rif berilgan: dehqon xo’jaligi meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish yoki ijara (ikkilamchi ijara) huquqi asosida dehqon xo’jaligi boshlig’iga berilgan yer uchastkasida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishni va realizatsiya qilishni dehqon xo’jaligi a’zolarining shaxsiy mehnati asosida amalga oshiruvchi xo’jalikdir. Dehqon xo’jaliklari o’zlari yetishtirgan mahsulotlarni dastavval o’z talablarini qondirish uchun ishlatib, ortiqchasini realizatsiya qiladi. Dehqon xo’jaligidagi faoliyat tadbirkorlik faoliyati jumlasiga kiradi hamda dehqon xo’jaligi a’zolarining istagiga ko’ra yuridik shaxs tashkil etgan holda va yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshirilishi mumkin. Dehqon xo’jaligi o’z faoliyatida yollanma mehnatdan doimiy asosda foydalanishi mumkin emas. Dehqon xo’jaligi a’zolariga birgalikda yashayotgan va dehqon xo’jaligini birgalikda yuritayotgan oila boshlig’i, uning turmush o’rtog’i, bolalari, shu jumladan, farzandlikka olingan bolalari, tarbiyaga olgan bolalari, ota-onalari, mehnatga qobiliyatli yoshga yetgan boshqa qarindoshlari kiradilar. Dehqon xo’jaligini yuritishdan ko’zda tutilgan maqsad ichki iste’mol uchun va tovar mahsuloti yaratish, shuningdek boshqa faoliyat turlari orqali o’zi va oilasining moddiy farovonligini ta’minlashdan iboratdir. Dehqon xo’jaligining asosiy vazifasi qishloq aholisini foydali mehnat va tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish orqali ishlab chiqarish resurslaridan oqilona foydalanishga erishish hamda shu asosda eng kam sarf-xarajat evaziga mahsulot yetishtirishni har tomonlama ko’paytirishdan iborat. Shuningdek, yer resurslaridan unumli

foydalanish, mamlakat aholisining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishda hissa qo’shish, o’zi joylashgan hududning ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashda ishtirok etish kabi bir qator vazifalarni yechishda ham dehqon xo’jaliklari o’z hissalarini qo’shishlari lozim. Dehqon xo’jaligi qishloq xo’jaligi sohasida faoliyat yurituvchi tadbirkorlik shakllaridan biri sifatida bir qator afzalliklarga ega: - ishlab chiqarish hajmining kichikligi bozor konyunkturasiga tez moslashish va ko’p mablag’ sarflamay o’z faoliyati yo’nalishlarini qayta shakllantirish imkonini beradi; - oila mehnatiga tayanish uy bekalari va bolalar mehnatidan, qariyalar tajribasidan unumli foydalanish hamda asrlar davomida shakllanib kelgan dehqonchilik madaniyatini avloddan-avlodga o’tkazib borishga sharoit yaratadi; - xususiy mulk egaligi hamda yerning meros qilib qoldirilish huquqi bilan umrbod egalikka berilishi moddiy manfaatdorlikni oshiradi va mulkdan oqilona foydalanishga yo’l ochadi. Dehqon xo’jaliklari tarkibiga tomorqa yerlariga ega bo’lgan oila xo’jaliklari ham kiradi va ularning asosiy maqsadi - shaxsiy mehnatlari, mol-mulklaridan foydalangan holda o’z talablarini hamda boshqalarning talablarni qondirish uchun qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishdir. Oila xo’jaliklari chorvachilik, sabzavot, poliz mahsulotlari bilan iste’mol bozorini to’ldirishda faol qatnashmoqdalar. Aholi iste’mol qilayotgan mahsulotlarning aksariyat qismini dehqon xo’jaliklari yetkazib bermoqda. Ular hozirgi vaqtda respublikada yetishtirilayotgan jami go’sht va go’sht mahsulotlarining, sut mahsulotlari, kartoshka, sabzavot va poliz mahsulotlarining asosiy qismini yetishtirmoqdalar. Dehqon xo’jaliklari agrar sohada yangi xo’jalik yuritish shakli sifatida shakllanib borishi bir tomondan haqiqiy mulk egaligining vujudga kelishiga imkon yaratsa, ikkinchi tomondan mulkchilikning boshqa turlariga asoslangan korxonalar bilan ma’lum darajada raqobat kurashi muhitini yaratishga yo’l ochadi. Dehqon xo’jaligi – oila a’zolarining shaxsiy mehnati asosida, meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish yoki ijara (ikkilamchi ijara) huquqi asosida

dehqon xo’jaligi boshlig’iga berilgan yer uchastkasida qishloq xo’jaligi mahsuloti yetishtiradigan va realizatsiya qiladigan oilaviy mayda tovar xo’jaligidir. Dehqon xo’jaliklaridagi faoliyat tadbirkorlik faoliyati jumlasiga kiradi hamda dehqon xo’jaligi a’zolarining istagiga ko’ra yuridik shaxs tashkil etgan holda yoki yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshirilishi mumkin. Dehqon xo’jaligi o’z faoliyati yo’nalishlarini, ishlab chiqarish tuzilishi va hajmlarini mustaqil ravishda belgilaydi. Ushbu tadbirkorlik shakli moddiy manfaatdorlikning yuqori darajada bo’lishi bilan ajralib turadi. Mamlakatimizda dehqon xo’jaliklarini rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Dehqon xo’jaliklari faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari 3jadvalda keltirilgan. 3-jadval Dehqon xo’jaliklari faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari 2016 2017 2018 2019 Tasarrufidagi qishloq xo’jaligi yerlari, ming gektar 500,5 500,8 500,9 524,7 Qishloq xo’jaligi mahsuloti (amaldagi narxlarda), mlrd. so’m 78658,6 101376,3 133534,3 147625,9 Jami ekin ekilgan maydon, ming gektar 480,2 472,5 472,9 472,9 Shu jumladan: donli ekinlar 210,6 201,7 179,4 162,2 texnik ekinlar 6,1 5,4 5,1 5,5 kartoshka 65,7 68,1 73,1 76,5 sabzavotlar 127,4 129,8 150,5 158,0 poliz 25,9 26,4 26,7 27,0

ozuqa ekinlari 44,3 40,7 38,1 43,6 Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ming tonna: don 1514,0 1436,6 1216,6 879,8 kartoshka 2232,2 2347,6 2464,3 2539,8 sabzavotlar 6790,9 7090,9 6931,7 6815,4 poliz 999,3 1059,1 1147,6 1153,7 meva va rezavorlar 1539,7 1604,0 1619,5 1603,2 uzum 783,4 862,1 868,9 887,0 go’sht 2051,3 2145,9 2236,5 2230,9 sut 9278,8 9641,8 9995,8 10156,5 tuxum, mln dona 3528,2 4020,8 4335,1 4491,6 jun, tonna 31687 32433 30543 30445 Chorva mollari bosh soni (yil oxiriga), ming bosh: qoramollar 11461,2 11675,4 11983,3 12071,7 shu jumladan sigirlar 3983,5 4085,0 4351,2 4366,4 qo’y va echkilar 16516,5 17369,9 18034,7 18064,1 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlariga ko’ra, dehqon xo’jaliklari tasarrufidagi qishloq xo’jaligi yerlari miqdori so’nggi yillarda oshmoqda. Dehqon xo’jaliklarida 2019-

yilda 2016-yilga nisbatan donli, texnik va ozuqa ekinlari maydoni qisqargan, boshqa turdagi asosiy qishloq xo’jaligi ekinlari maydoni esa ortgan. Donli ekinlar maydoni qisqargani hisobiga dehqon xo’jaliklarida don ishlab chiqarish hajmi qisqargan, boshqa barcha qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi esa oshgan. Mamlakatimizda asosiy turdagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda dehqon xo’jaliklarining ulushi to’g’risidagi ma’lumotlar 4-jadvalda keltirilgan. 4-jadval Asosiy turdagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda dehqon xo’jaliklarining ulushi, barcha toifadagi xo’jaliklarga nisbatan foizda Mahsulotlar 2016 2017 2018 2019 Don va dukkakli don 18,3 19,7 18,6 11,8 Kartoshka 80,0 84,0 84,6 82,2 Sabzavotlar 66,7 69,4 71,8 66,7 Meva va rezavorlar 58,9 61,3 59,8 58,2 Go’sht 94,4 93,9 92,0 90,2 Sut 95,6 95,9 95,5 94,8 Tuxum 57,3 63,5 58,1 57,8 Jun 85,4 89,2 88,3 86,7 Qorako’l teri 83,7 84,3 83,3 84,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, dehqon xo’jaliklarining qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi keyingi yillarda kamaymoqda. Mamlakatimizda qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning tarkibi 5- jadvalda keltirilgan. 5-jadval Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning tarkibi, foizda Yillar Barcha Shu jumladan:

toifadagi xo’jaliklar Qishloq xo’jaligi Fermer Dehqon faoliyatini amalga xo’jaliklari xo’jaliklari oshiruvchi tashkilotlar Jami 2016 100,0 29,7 68,0 2,3 2017 100,0 29,3 68,4 2,3 2018 100,0 26,0 71,2 2,8 2019 100,0 27,9 68,3 3,8 Dehqonchilik 2016 100,0 52,0 46,4 1,6 2017 100,0 49,2 49,1 1,7 2018 100,0 45,3 52,2 2,5 2019 100,0 49,2 46,8 4,0 Chorvachilik 2016 100,0 3,9 92,9 3,2 2017 100,0 3,7 93,1 3,2 2018 100,0 4,6 92,3 3,1 2019 100,0 5,1 91,2 3,7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning tarkibida dehqon xo’jaliklari yuqori salmoqqa ega bo’lmoqdalar. Jumladan, 2019-yil holatiga mamlakatimizda yetishtirilgan jami qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 68,3 foizi dehqon xo’jaliklari hissasiga to’g’ri kelgan. Ayniqsa, chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishda dehqon xo’jaliklarining ulushi juda yuqori. 2019-yilda chorvachilik mahsulotlarining 91,2 foizi dehqon xo’jaliklari tomonidan yetishtirilgan. Bundan ko’rinib turibdiki, qishloq o’jalik mahsulotlari yetishtirishda, ayniqsa chorvachilik mahsulotlari yetishtirishning tarkibini takomillashtirish lozim. Fermer xo’jaliklari

va qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarda ham chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadga muvofiqdir. Chunki, qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda yirik ishlab chiqaruvchilar quyidagi ustunliklarga ega bo’ladi: • ish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va shu orqali mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot tannarxini pasaytirish hamda mahsulot sifatini yanada yaxshilash mumkin; • ishlab chiqarish jarayoniga fan yutuqlarini joriy etish, ilmiy tadqiqotlar (R&D – Research and Development) bilan shug’ullanish uchun mablag’lar ajratish hamda shu orqali o’z faoliyatini takomillashtirish, innovatsiyalarni joriy etish imkoniyatining mavjudligi; • chorvachilik tarmog’ida chorva mollarini ilmiy asoslangan ratsionlar asosida ozuqa bilan ta’minlash uchun zarur miqdordagi ozuqani g’amlash imkoniyatining mavjudligi va boshqalar. So’nggi yillarda mamlakatimiz hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishda fermer xo’jaliklari va qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning ulushi o’sish tendensiyasidadir. Turli tadbirkorlik shakllarida qishloq xo’jaligi ekinlarining hosildorlik darajasi 6-jadvalda keltirilgan. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, dehqon xo’jaliklarida deyarli barcha turdagi qishloq xo’jaligi ekinlarining hosildorlik darajasi boshqa turdagi xo’jaliklarga nisbatan yuqori. Chunki ushbu tadbirkorlik shaklida mulkka egalik hissi va moddiy manfaatdorlik ancha yuqori, ular o’z mehnatlari natijalariga o’zlari egalik qiladi. Shuning uchun ham mamlakatimizda barcha turdagi tadbirkorlik shakllarida moddiy manfaatdorlikni oshirish, mulkdorlik hissini rivojlantirish, faoliyat erkinligini ta’minlash kabi choratadbirlarni amalga oshirishga alohida e’tibor berilmoqda. Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, dehqon xo’jaliklarida deyarli barcha turdagi qishloq xo’jaligi ekinlarining hosildorlik darajasi boshqa

turdagi xo’jaliklarga nisbatan yuqori. Chunki ushbu tadbirkorlik shaklida mulkka egalik hissi va moddiy manfaatdorlik ancha yuqori, ular o’z mehnatlari natijalariga o’zlari egalik qiladi. Shuning uchun ham mamlakatimizda barcha turdagi tadbirkorlik shakllarida moddiy manfaatdorlikni oshirish, mulkdorlik hissini rivojlantirish, faoliyat erkinligini ta’minlash kabi choratadbirlarni amalga oshirishga alohida e’tibor berilmoqda. 6-jadval Turli tadbirkorlik shakllarida qishloq xo’jaligi ekinlarining hosildorlik darajasi, sentner/gektar 2016 2017 2018 2019 Fermer xo’jaliklari Don va dukkakli don 43,7 37,9 37,0 43,4 Kartoshka 212,9 178,1 154,9 168,2 Sabzavotlar 258,9 212,0 178,9 200,5 Poliz 197,4 169,8 139,6 134,1 Dehqon xo’jaliklari Don va dukkakli don 56,9 54,6 51,9 39,3 Kartoshka 228,7 225,3 238,2 237,9 Sabzavotlar 280,8 272,8 266,3 253,1 Poliz 226,7 233,3 243,3 229,4 Qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar Don va dukkakli don 27,7 27,1 25,9 35,8 Kartoshka 205,0 91,4 118,0 150,8 Sabzavotlar 171,6 206,4 106,0 125,3 Poliz 145,9 67,9 67,5 82,8 Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida agrofirmalarning ham alohida o’rni bor. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz bo’yicha 200 dan ortiq agrofirmalar faoliyat

yuritmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 9- noyabrdagi “Surxondaryo viloyatida dehqon xo’jaliklarining imkoniyatlaridan samarali foydalanishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 382-sonli qarorida Surxondaryo viloyatining har bir tumanida Kichik biznes subyektlari, xususiy tadbirkorlik va fermer xo’jaliklari eksportini qo’llab-quvvatlash jamg’armasi va “O’zagroeksport” aksiyadorlik jamiyati ishtirokida mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi agrofirmalar 2016-yilning 10dekabrigacha tashkil etilishi nazarda tutilgan edi. Ushbu qarorda yangidan tashkil etiladigan agrofirmalarning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilangan edi: -dehqon xo’jaliklarining yer va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlash maqsadida ular bilan o’zaro hamkorlikni tashkil etish, eksport salohiyatini ko’paytirish va qishloq aholisi bandligini oshirish; - ichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo’lgan meva-sabzavot mahsulotlari yetishtirishga buyurtmalarni joylashtirish; - dehqon xo’jaliklarini urug’lik fondi, ekish materiallari. mineral o’g’itlar va boshqa moddiy-texnika resurslari bilan ta’minlash; - meva-sabzavot mahsulotlarini tayyorlash, saqlash, qayta ishlash, saralash, kalibrlash, o’rab-joylash, shuningdek, eksportdan oldin tayyorlash; - dehqon xo’jaliklari bilan birgalikda issiqxonalar va sovutish kameralari, shuningdek qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi quvvatlarni tashkil etish; - “O’zbekoziqovqatxoding” xolding kompaniyasi bilan birgalikda respublika shaharlarida va tashqi sotish bozorlarida meva-sabzavot mahsulotlarini sotish tizimini tashkil etish. Mazkur qarorda tashkil etilayotgan agrofirmalarning har biriga ular tashkil etilgandan keyin bir oy muddatda ularning samarali faoliyat ko’rsatishi, shu jumladan aylanma mablag’lar shakllantirilishi uchun TIF Milliy banki tomonidan ikki milliard so’mdan kam bo’lmagan miqdorda imtiyozli kredit ajratilishi nazarda tutilgan edi. Shuningdek, import bo’yicha asbob-uskunalar, texnologiyalar xarid

qilish va qo’shimcha xizmatlar uchun haq to’lashga kreditlar berish uchun hukumatlararo shartnomalar va davlat dasturlari doirasida O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari berilmasdan jalb etilgan xorijiy kredit liniyalari mablag’larini yo’naltirish mo’ljallangan edi. Qarorda O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi hamda Kichik biznes subyektlari, xususiy tadbirkorlik va fermer xo’jaliklari eksportini qo’llab- quvvatlash jamg’armasi birgalikda dehqon xo’jaliklarida 2 sotixdan 10 sotixgacha maydonda yengil konstruksiyalardan foydalanib issiqxonalar tashkil etish bo’yicha namunaviy biznes-rejani ikki oy muddatda ishlab chiqishi, unda Surxondaryo viloyatining tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda eksportga yo’naltirilgan meva-sabzavot ekinlarini joylashtirishga, navlarni sifatli tanlashga e’tibor berish, urug’lik va ekish materiali yetishtirishning prognoz hajmlarini belgilash nazarda tutilishi ko’rsatib o’tilgan edi. Viloyatda tashkil etilayotgan agrofirmalarga ularning ustav fondi miqdoridan qat’i nazar, meva-sabzavot va poliz mahsulotlari va uzum bilan ulgurji savdo qilish faoliyatini amalga oshirish huquqi berilgan bo’lib, bu mintaqada qishloq xo’jalik mahsulotlari narxi shakllanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2017-yil 10-11-mart kuni xalq bilan muloqot qilish hamda joylarda amalga oshirilayotgan islohotlar bilan tanishish maqsadida Buxoro viloyatiga tashrifi chog’ida “Paxta va to’qimachilik klasteri” loyihasini tashkil etish fikrini ilgari surdi. Unda O’zbekistonda klaster tizimi asosida ishlab chiqarishni tashkil etishning ilmiy asoslari ko’rsatib berildi. Klasterlarni shakllantirishdan maqsad – shahar, tuman va viloyat ichida joylashgan bir xil soha korxonalarini va ular bilan yagona texnologik zanjirda bo’lgan ta’lim, ilmiy, injiniring, konsalting, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va boshqa xizmatlarni uyg’unlashtirish – innovatsion ishlab chiqarishni tashkil etish asosida raqobatbardosh tovarlar yaratishga yo’naltirishdan iboratdir. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarida klaster tizimi yaxshi samara bermoqda. Xususan, shuning natijasida paxtachilikka yangi texnologiyalar kirib keldi, moddiy manfaatdorlik

oshdi. 2020-yil holatiga paxta ekin maydonlarining 908 ming gektari yoki 88 foizida klasterlar faoliyat yuritmoqda. Respublikamizda mustaqillikkacha bo’lgan davrda qishloq xo’jalik tarmog’ida xorijiy kapital asosida tashkil etilgan korxonalar va xorijiy investitsiya ishtirokidagi qo’shma korxonalar mavjud bo’lmagan. Mustaqillikka erishilgandan so’ng erkin bozor munosabatlari barpo etilishi mulkchilikning shu turini va unga asoslangan tadbirkorlik shaklini tashkil etish hamda faoliyat yuritishi uchun huquqiy, iqtisodiy asoslar yaratib berildi. Ularda qo’shma tadbirkorlik mulkdorlarning moddiy va pul mablag’larini birlashtirish yo’li bilan tashkil etilishi ta’kidlangan. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz qishloq xo’jaligida qo’shma korxonalarning tashkil etilishi va ularning faoliyat yuritishi talab darajasida emas. Vaholanki hukumatimiz tomonidan xorijiy investorlar uchun barcha huquqiy va iqtisodiy shart-sharoitlar yaratib berilgan. Jumladan, chet ellik tadbirkorlarning qonun doirasida erkin faoliyat yuritish va mulkiga egalik qilish kafolati ta’minlangan. Respublikamizda ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanuvchi chet ellik tadbirkorlarga soliq hamda bojxona to’lovlariga oid ko’plab imtiyozlar ham joriy etilgan. Xorijiy investorlarni mazkur imkoniyat va shart-sharoitlar bilan tanishtirish orqali ularni mamlakatimiz qishloq xo’jaligiga kengroq jalb etishga erishish lozim. Kelajakda mamlakatimizda chet ellik tadbirkorlarga yanada qulay investitsion muhitni yaratib, ularni qishloq xo’jaligi tarmog’iga kengroq jalb etish va ularning sarmoyalari evaziga mazkur tarmoqqa zamonaviy texnologiyalarni jalb etish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash hajmini keskin oshirish muhim vazifalardan biridir. Qishloq xo’jaligik mahsulotlarini ishlab chiqarish va yetishtirilayotgan mahsulotlarni qayta ishlash, ularni iste’mol uchun tayyor bo’lgan mahsulotlarga aylantirish uchun turli xildagi qo’shma korxonalarni tashkil etish mumkin. Bu jarayon mamlakat qishloq xo’jaligiga yangi texnikalar, ilg’or, samarali texnologiyalar kirib kelishini ta’minlaydigan chet el valyutalari oqimini ko’paytiradi. Natijada tarmoqning moddiy-texnika bazasi mustahkamlanib, ishlab

chiqarish kuchlarining rivojlanishi va maqsadga muvofiq joylashishi ta’minlanadi. Qishloq xo’jaligida qo’shma korxonalarning tashkil etilishi xalqaro miqyosda mehnat taqsimotini rivojlantirishga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ular tufayli qo’shimcha ish joylari tashkil etilib, aholini ish bilan ta’minlash muammosi hal qilinishiga ma’lum darajada ulush qo’shiladi. Bu korxonalarda faoliyat ko’rsatayotganlarning moddiy sharoiti yaxshilanishini ta’minlaydi. Pirovard natijada aholini sifatli mahsulotlar bilan ta’minlanish darajasi yuksalib, turmush darajasi oshadi. 3. Qishloq xo’jaligida mulkiy munosabatlarni yanada takomillashtirish yo’llari. Mustaqillikning ilk davridan boshlab mamlakatimiz hukumati tomonidan O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining asosiy tarmoqlaridan biri bo’lgan agrar sohani rivojlantirish bo’yicha izchil islohotlar amalga oshirib kelinmoqda. Qishloq xo’jaligida turli mulkchilikka asoslangan erkin tovar ishlab chiqaruvchi subyektlar shakllandi. Dehqonlarning mulkka egalik hissining ortishini, erkin iqtisodiy faoliyat yuritishini, daromadlarini o’z xohishiga ko’ra mustaqil taqsimlash hamda tasarruf etish imkoniyatini beradigan xo’jalik yuritish shakllarini mazkur tarmoqqa joriy etishga alohida e’tibor qaratildi. Mamlakatimizda davlat rahbarligida qishloq xo’jaligini moliyalashtirish, kreditlash hamda soliqlar tizimlari ishlab chiqilib, ular hayotga bosqichma-bosqich tatbiq qilinmoqda. Davlat tomonidan fan, texnika va ilg’or, samarali texnologiyalar tizimlarini tarmoqqa joriy etish hamda qishloq aholisini ijtimoiy-iqtisodiy himoya qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Qishloq xo’jaligida mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab davlatning bevosita rahbarligida agrar islohotlarning negizi hisoblangan yer va mulk islohotlari, mazmunan yangi fermer va dehqon xo’jaliklari tashkil etildi va bu jarayon takomillashtirib borilmoqda.

Davlat qishloq xo’jaligi bilan bog’liq bo’lgan tarmoqlarni ham (xizmat ko’rsatuvchi, qayta ishlovchi, sotuvchi) isloh qilishga alohida e’tibor bermoqda. Natijada bu tarmoqlardagi davlat korxonalari davlat aksiyadorlik korxonalariga, tashkilotlariga aylantirildi. Masalan, paxta zavodlari, un, non, yog’-moy, go’sht kombinatlari, konserva zavodlari hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Natijada shu tarmoqlarda bozor munosabatlarini erkin amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’lgan turli shakldagi mustaqil korxonalar, birlashmalar, uyushmalar tashkil etildi. Ularning serqirra faoliyatlarini samarali boshqarishni ta’minlash qobiliyatiga ega bo’lgan tarmoq tashkilotlari ham davlatning bevosita rahbarligida tashkil etilib, takomillashtirilmoqda. Hozirgi kunga kelib esa ushbu korxonalarni xususiylashtirish jarayonlari amalga oshirilmoqda. Shu bilan birgalikda “O’zpaxtasanoat” uyushmasi, “O’zdonmahsulot” hissadorlik kompaniyasi, Kadastr agentligi, “O’zagrokimyohimoya” hissadorlik jamiyati, “O’zagromashservis” uyushmasi, “O’zagrosug’urta” davlat aksiyadorlik kompaniyasi, “O’zqishloqxo’jalikmashlizing” hissadorlik kompaniyasi, O’zbekiston fermerlar Kengashi va boshqalar tashkil etildi. Islohotlar faqat tarmoqlarda yangi vazirliklar, konsernlar, kompaniyalar tashkil etishgagina emas, balki qishloq xo’jaligi va u bilan bog’liq bo’lgan xo’jaliklar va tarmoqlarning boshqaruv tizimini bozor iqtisodi talablariga moslashtirishga qaratilmoqda. Davlat rahbarligida amalga oshirilayotgan islohotlar tarmoqqa ichki hamda chet el investitsiyalarini jalb etish uchun qulay sharoitlar yaratmoqda. Bular pirovard natijada qishloq xo’jaligining yanada rivojlanishini, samaradorligi oshishini ta’minlaydi. Respublikamiz qishloq xo’jaligida amalga oshirilgan islohotlardan yana biri bu – tarmoqda yer va suv resurslaridan unumli foydalanish mexanizmlari ishlab chiqildi va hayotga tatbiq etildi. Chunonchi, yer va suv resurslaridan foydalanishni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Ularda respublikamizda yer va suvga egalik qilish, ulardan maqsadga muvofiq hamda samarali foydalanish borasidagi munosabatlar tizimi va ularni amalga oshirish tartibi ko’rsatilgan. Yer va suv resurslariga egalik qilishning huquqiy asosi O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir” - deb belgilab qo’yilgan. Respublikamiz jami yer maydoniga umummilliy boylik sifatida egalik qilish huquqi O’zbekiston Oliy Majlisi zimmasiga yuklatilgan. Oliy Majlis o’z vakolatidagi yer munosabatlarining ayrim masalalarini xalq deputatlari qishloq, shahar, tuman hamda viloyat kengashlari va ularning ijroiya qo’mitalari zimmasiga yuklagan. Ular yuqorida keltirilgan me’yoriy hujjatlar talablaridan kelib chiqqan holda yerlarni ulardan oqilona, samarali foydalanish maqsadida foydalanuvchilarga ma’lum muddatga haq to’lash evaziga foydalanish uchun bermoqdalar. Demak, ular yer islohotini amalga oshirishga mas’uldirlar. Chunki ular yerlarni samarali foydalanish uchun haqiqiy egasiga berish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni hal etadilar. Shu bilan birgalikda respublika fuqarolariga shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini yuritish hamda yakka tartibdagi uy-joy qurilishi va uni obodonlashtirish uchun meros qilib qoldirish sharti va umrbod egalik qilish huquqi bilan belgilangan miqdorda yer berilmoqda. Demak, shu qoidaga muvofiq yerni avloddan-avlodga meros qilib qoldirish ta’minlangan, ya’ni shu yerlarga egalik qilish hamda ulardan foydalanish huquqi fuqarolarga umrbod berilgan. Bu respublikamiz yer islohotidagi eng muhim yutuq hisoblanadi. Lekin fuqarolar qonunlarda ko’rsatilgan shartlarni buzsalar, ularning yerga merosxo’r sifatida egalik qilish huquqi yuqoridagi tashkilotlar tomonidan bekor etilishi ham ko’rsatilgan. Islohot natijasida respublika qishloq hududlarida yashayotgan fuqarolarga umrbod foydalanish uchun 1990-2002-yillar davomida 600 ming gektarga yaqin qishloq xo’jalik yerlari berildi. Bu maydon Andijon viloyatining qishloq xo’jalik yerlariga nisbatan 2,2 marta, Farg’ona viloyatinikiga nisbatan 1,8 barobar ko’pdir. Yerlarni berish natijasida 3,2 mln. dan ortiq oilaning yer bilan ta’minlanganlik darajasi hozirgi davrda qondirilgan. Hozirgi vaqtga kelib mamlakat aholisi ixtiyorida 625,8 ming gektar tomorqa yerlari bor edi. Aholi o’zlariga berilgan yerga qonun doirasida egalik qilish hamda undan samarali foydalanish natijasida

yurtdoshlarimizni qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlashga ulkan hissa qo’shmoqda. Aholiga yer maydonlarining berilishi ularning uy-joyga bo’lgan talabini qondirish, mahsulotlar yetishtirish orqali o’z daromadlarini ko’paytirish va eng asosiysi, ularning ish bilan bandligini ta’minlashga, turmush farovonligini oshirishga juda katta hissa qo’shdi. Bozor iqtisodiga o’tish sharoitida mulkchilikning turli shakllari va erkin mulk munosabatlari mavjud bo’lishi, bunda xususiy mulkchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor berilishi lozimligini inobatga olib, hukumatimiz tomonidan ularning huquqiy asoslari yaratildi: “Mulk to’g’risida”, “Ijara to’g’risida”, “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”gi qonunlar va ko’pgina qarorlar, farmonlar qabul qilindi. Shularga asoslangan holda tarmoqda bosqichma- bosqich mulkchilikning turli shakllari tashkil etildi. Masalan, Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq 1992-yilda 224 ta davlat xo’jaligi iqtisodiy ahvoli nochor bo’lganligi uchun jamoa xo’jaliklariga, ularning mulki esa jamoa mulkiga aylantirildi. Qishloq xo’jaligida mulkni davlat tasarrufdan chiqarish va xususiylashtirish jarayoniga alohida e’tibor qaratildi. Xususiy mulkchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor berildi. Chunki haqiqiy mulk egasiga aylangan qishloq ahli undan oqilona hamda samarali foydalanishi tabiiy. Bu o’rinda ta’kidlash kerakki, yangi yerlarni kompleks o’zlashtirish, foydalanilayotgan yerlarning unumdorligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan irrigatsiya va melioratsiya tadbirlari, yirik irrigatsiyamelioratsiya inshootlarini qurish, ta’mirlash va ulardan foydalanishda davlatning ko’magi zarur. Qishloq hududlarida ekologik muhitni sog’lomlashtirish bilan bog’liq bo’lgan tadbirlarga, qishloq xo’jaligidagi urug’chilik, seleksiya, naslchilik, veterinariya sohalarida ham davlatning ko’magi muhim ahamiyatga ega. Ushbu sohalar davlat tomonidan tartibga solib borilmasa, ko’pgina muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Mamlakatimiz agrar sohasida amalga oshirilgan mulkiy islohotlarning o’ziga xos jihatlari quyidagilar:

- mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning bosqichma- bosqich amalga oshirilganligi; - xususiylashtirishning to’lovli tavsifga ega ekanligi; - xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar tadbirkorlikni qo’llabquvvatlash, xususiylashtirilgan korxonalarni rivojlantirish uchun sarflanganligi; - xususiylashtirishning aniq maqsadga yo’naltirilganligi; - xususiylashtirish jarayonida aholining ijtimoiy himoyalanganligi. Tarmoqda mulkiy islohotlarni amalga oshirish natijasida qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishning tarkibi ham tubdan o’zgardi. Hozirgi vaqtda yetishtirilayotgan qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 99 foizi nodavlat sektor hissasiga to’g’ri kelmoqda. Qishloq xo’jaligida turlicha mulk shakllari, turli-tuman xo’jalik yuritish shaklidagi tadbirkorlik rivojlanmoqda. Bu esa tarmoqda raqobat muhitining shakllanishiga olib keladi. Agrar sohada mulkiy islohotlarni amalga oshirish natijasida mamlakatimiz qishloq xo’jaligida quyidagi o’zgarishlar amalga oshirildi: - qishloq xo’jalik obyektlari davlat tasarrufidan chiqarildi va xususiylashtirildi; - qishloq xo’jaligida ko’p ukladli iqtisodiyot shakllantirildi; - tarmoqda haqiqiy mulkdorlar sinfi shakllantirildi va bu jarayon izchil davom ettirilmoqda; - qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish, ularni qayta ishlash va sotish jarayonlarida raqobat muhiti shakllantirildi va u qo’llabquvvatlanmoqda. Qishloq xo’jaligida mulkiy islohotlarni amalga oshirishdan ko’zlangan pirovard maqsad – tarmoqda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarda haqiqiy mulkdorlik hissini uyg’otish hamda ularning o’z faoliyatlari natijalaridan moddiy va ma’naviy manfaatdorligini ta’minlashdir. Bugungi kunda qishloq xo’jaligida mulkdorlarning yangi sinfi – fermerlar paydo bo’ldi va ularning qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi o’rni tobora mustahkamlanib bormoqda. Mamlakatimiz agrar sohasidagi mulkiy munosabatlarni yanada takomillashtirish uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim:

- qishloq xo’jaligi tarmog’idagi mulkiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi me’yoriy hujjatlarni takomillashtirib borish; - qishloq xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yurituvchi tadbirkorlarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tizimini takomillashtirib borish va bunda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg’or tajribasidan unumli foydalanish; - qishloq xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning biznes ko’nikmalarini va huquqiy bilimlarini rivojlantirishga ko’maklashish; - qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish va ularni qayta ishlash jarayoniga xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish va shu asosda tarmoqda xorijiy sarmoyadorlar ishtirokidagi mulk shaklini rivojlantirish. Shu asosida tarmoqqa zamonaviy texnologiyalar kirib kelishiga erishish mumkin.

Qisqacha xulosalar Qishloq xo’jaligida mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab davlatning bevosita rahbarligida agrar islohotlarning negizi hisoblangan yer va mulk islohotlari, mazmunan yangi fermer, dehqon xo’jaliklari va qo’shma korxonalar tashkil etildi va bu jarayon takomillashtirib borilmoqda. Qishloq xo’jaligida amalga oshirilgan agrar-iqtisodiy islohotlar natijasida jamoa, xususiy va aralash mulkchilik shakllari bosqichmabosqich barpo etilib, muttasil rivojlantirilmoqda. Xususiy mulkchilik asosida fermer va dehqon xo’jaliklari va tadbirkorlikning boshqa shakllari tashkil qilinib, taraqqiy ettirilmoqda. Qishloq xo’jaligida dehqonlarning moddiy manfaatdorligini ta’minlovchi, ularda haqiqiy mulkdorlik hissini uyg’otuvchi xo’jalik yuritish shakllarini joriy etishga ham alohida e’tibor berib kelinmoqda. Qishloq xo’jaligida davlat ahamiyatiga molik bo’lgan ayrim masalalarni hal etish uchun tarmoqda davlat mulki va unga asoslangan xo’jalik yuritish shakli ham saqlab qolingan. Kelajakda xususiy hamda qo’shma mulkchilikka asoslangan korxonalarni rivojlantirishga e’tiborni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Tarmoqda mulkchilik munosabatlarining huquqiy asoslari qaysi qonunlarda o’z aksini topgan? 2. Qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan islohotlarning bosqichlarini ko’rsating. 3. Qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo’nalishlarini ko’rsating. 4. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning qanday o’ziga xos jihatlari mavjud? 5. Qishloq xo’jaligida mulkchilikning qanday shakllari mavjud? 6. Qishloq xo’jaligida qanday xo’jalik yuritish shakllari mavjud? 7. Agrofirmalar haqida tushuncha bering. 8. Fermer xo’jaliklari ta’rifini izohlab bering. 9. Dehqon xo’jaliklari ta’rifini izohlab bering. 10. Fermer xo’jaliklarining tashkiliy-iqtisodiy asoslarini tushuntiring. 11. Mamlakatimiz hukumati tomonidan fermer xo’jaliklarini qo’llabquvvatlash borasida qanday tadbirlar amalga oshirilmoqda? 12. Qishloq xo’jaligida klasterlar haqida tushuncha bering. 13. Qishloq xo’jaligida xorijiy investorlar ishtirokidagi tadbirkorlik shakllarini tashkil etish imkoniyatlarini tushuntiring. 14. Qishloq xo’jaligida mulkiy munosabatlarni takomillashtirishning qanday yo’nalishlari mavjud?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti. Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b. 2. David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed. Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012. 3. Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b. 4. Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. -320 b. 5. Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod- Moliya”, 2008. -264 b. 6. Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. –T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b.

Похожие

Qishloq xo’jaligida investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida suv resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida mehnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida yer resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi

Qishloq xo’jaligida asosiy va aylanma fondlar hamda ulardan foydalanish samaradorligi