Меҳнат ресурсларининг табиий ҳаракати - Экономика - Рефераты

Меҳнат ресурсларининг табиий ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

636.5 KB

Меҳнат ресурсларининг табиий ҳаракати Режа: 1. Аҳолининг табиий ҳаракатланиши ва унинг моҳияти 2. Меҳнат ресурслари такрор барпо бўлишининг асосий кўрсаткичлари 3. Аҳолининг ёш таркиби ва унинг меҳнат ресурслари табиий ҳаракатига таъсири

Аҳолининг табиий ҳаракатланиши ва унинг моҳияти Аҳоли ҳаракатланишининг барча турлари уни табиий ҳаракатланиши билан узвий боғлиқ бўлиб, у жамиятнинг, меҳнат ресурсларини шаклланиши ва ривожланишининг асоси бўлиб юзага чиқиши билан белгиланади. Аҳолининг табиий ҳаракатланиши меҳнат ресурсларининг миқдорий таркибини олдиндан белгилаб беради. Бироқ, бу ерда шуни эътибордан четда қолдирмаслик керакки, аҳоли сонининг ўзгармас ҳолатида меҳнат ресурслари сони турлича бўлиши мумкин. Меҳнат ресурсларининг миқдорий таркиби нафақат аҳолининг умумий сонига, балки меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли сонига шунчалик боғлиқ бўлади, яъни меҳнат ресурсларига нисбатан аниқловчи миқдор бўлиб аҳолининг ёш таркиби ҳисобланади, унинг ўзгаришини эса туғилиш ва ўлим жараёнлари белгилаб беради. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли ўртача ёшининг ошиши бошқа барча тенг шароитларда меҳнат жараёнини амалга ошириш учун керак бўладиган ишлаб чиқариш тажрибасини, билимларни ва маҳоратни йиғилиб боришини, бу эса охир оқибат ишчининг маҳоратини такомиллашиб боришини англатади. Бир вақтнинг ўзида фан-техника инқилоби ютуқларидан кенг фойдаланилаётган шароитлардаги замонавий ишлаб чиқариш ходимнинг олдига янгидан-янги талабларни қўймоқда, яъни ходим ишлаб чиқаришнинг ўзгараётган шароитларига тез мослаша олиши лозим. Ҳозирги кунда ходимнинг маҳорат даражаси кўп жиҳатдан унинг мобиллик даражаси, ишлаб чиқаришнинг техникаси, технологияси, ташкил этилишининг тараққиётига фаол тарзда мослаша олиш қобилияти билан белгиланади. Бироқ, тажриба ва амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, катта ёшдаги шахслар бундай ўзгаришларга нисбатан мойиллиги ва мобиллиги анча пастроқдир. Бу ҳолат меҳнат ресурсларининг ҳудудий, тармоқ ва касбий сафарбарлигини ўрганиш жараёнида аниқ равшан бўлиб қолади. Илмий-техникавий тараққиётни режалаштиришда аҳолининг кексайиши жараёни омилини ҳисобга олиш ва ушбу муаммонинг аҳамияти жуда ҳам каттадир.

Меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган аҳоли ҳиссасининг ортиб бориши меҳнат ресурслари ҳаракатланиши ҳажмларининг ўзгаришига сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Катта ёш гуруҳидаги аҳоли сонининг ўсиши нафақат пенсияга чиқиш билан боғлиқ ҳолдаги ходимларнинг ишдан бўшатилиши ҳисобига, балки нафақахўрларни иқтисодиёт тармоқларига ишга жойлашиши ҳисобига ҳам ҳаракатчанликнинг ортишига олиб келади. Одамларни пенсияга чиқиши меҳнатга лаёқатли аҳоли ҳиссасини камайтиради, аҳолининг умумий бандлиги даражасини тушириб юборади ва битта меҳнатга лаёқатлига бўлган юкланишни орттиради. Лекин, меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган одамлар ўз хоҳишларига кўра ҳали ижтимоий ишлаб чиқаришда иштирок этишлари мумкин. Меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган аҳоли иқтисодиётда банд бўлган ходимлар ҳаракатчалик даражасига таъсир ўтказади. Ушбу шахслар иқтисодиёт тармоқларига барча ишга қабул қилинганлар умумий миқдорининг тахминан 5 фоизни, ишдан бўшатилганлар орасида эса 7 фоиздан сал кўпроқни ташкил этади. Ишга жойлашган нафақахўрларнинг иқтисодиёт тармоқлари ва касбий гуруҳлар бўйича тақсимланиши тузилмаси ҳақидаги маълумотларни ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки, улар кўпинча ишчиларнинг малака даражасига катта талаблар қўймайдиган иқтисодиёт тармоқларига: қишлоқ хўжалигига, қурилишга, озиқ-овқат саноатига, уй-жой коммунал хўжалигига ва аҳолига маиший хизмат кўрсатиш тармоқларига ишга жойлашади. Ушбу тармоқларга келган нафақахўрларнинг 2/3 дан кўпроқ қисми ишга жойлашади. Табиий ҳаракатланишни меҳнат ресусларининг тармоқ ва касбий кўчиб юришига таъсири иқтисодиётнинг айрим касбий гуруҳлар ва тармоқлари ишчиларининг турли даражадаги ўлими билан ҳам белгиланади. Маълум бир касбий гуруҳ ишчилари ўлими коэффициентларини стандартлаштириш бўйича ҳисоб-китоблар қилиш шуни кўрсатдики, ишчининг касбий гуруҳга мансублиги ўлим кўрсатсаткични ўзгаришига маълум даражада таъсир кўрсатади. Хусусан, электриклар, қурувчилар,

монтёрлар, юк ташувчилар ва бошқа шу каби бир қатор касбий гуруҳлар ишчилари орасида бошқа касблар ишчиларига нисбатан ўлим даражаси юқорироқ. Бундай хулосага иқтисодиётнинг муайян бир тармоқлари бўйича стандартлаштирилган ўлим коэффициентларини ҳисоб-китоб қилиш асосида ҳам келиш мумкин. Бироқ, бу хулосаларни якуний, деб ҳисоблаб бўлмайди, чунки текширув маълумотлари одамнинг ушбу касб бўйича иш стажи ҳақидаги маълумотни акс эттирмайди. Айнан шундай маълумотлар эса мулоҳазаларнинг аниқлиги учун жуда ҳам муҳимдир. Аҳолининг табиий ҳаракатланишини ўрганиш шуни кўрсатдики, у меҳнат ресурсларининг кўплаб жиҳатларини белгилаб бергани ҳолда ушбу жараённинг ривожланишига етарли даражада таъсир кўрсатади. Меҳнат ресурсларининг демографик хусусиятларини ҳисобга олиш мамлакат иқтисодиётининг ривожланишини илмий асосланган ҳолда режалаштиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. Уни ёддан кўтариш эса катта мураккабликларга олиб келиши мумкин. жадвал Ўзбекистон аҳолисининг табиий ўсиш коэффициенти (1000 кишига ҳисоблаганда ) Йилл ар Жами аҳоли Шаҳар аҳолиси Қишлоқ аҳолиси туғили ш ўли м таби ий ўсиш туғили ш ўли м таби ий ўсиш туғили ш ўли м таби ий ўсиш 200 2 21,3 5,5 15,8 17,7 6,6 11,1 23,5 4,8 18,7 200 3 20,4 5,3 15,1 17,1 6,4 10,7 22,4 4,6 17,8 200 4 21,0 5,4 15,6 17,4 6,6 10,8 23,1 4,7 18,4 200 5 19,8 5,3 14,5 16,5 6,4 10,1 21,7 4,7 17,0 200 6 20,8 5,0 15,8 17,7 6,1 11,6 22,6 4,4 18,2 2007 20,3 5,4 14,9 17,3 6,6 10,7 22,1 4,7 17,4 2008 20,9 5,3 15,6 18,1 6,3 11,8 22,5 4,6 17,9 2009 22,6 5,1 17,5 19,7 6,0 13,7 24,2 4,6 19,6 Манба: Ўзбекистон Республикаси Статистика Давлат қўмитаси маълумотлари

Меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳолининг ва айниқса эркакларнинг ўлимини қисқартириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш ижтимоий- иқтисодий ривожланишда муҳим аҳамиятга эга. Ушбу чора-тадбирлар меҳнат ресурслари сонини сақлаб қолишнинг энг муҳим шарти бўлиб юзага чиқади. Шундай қилиб, кадрларни қайта тайёрлаш, меҳнат ресурсларини режалаштиришни ташкиллаштириш орқали қайта тақсимлаш бўйича ишларни олиб бориш билан боғлиқ бўлган бир қатор янги муаммолар олға сурилмоқда. Ушбу масалаларнинг ҳал қилиниши фаол демографик сиёсатни ишлаб чиқишга кўмаклашади, бу эса илм-фаннинг замонавий босқичдаги энг муҳим масалаларидан бири ҳисобланади. Меҳнат ресурслари такрор барпо бўлишининг асосий кўрсаткичлари Аҳоли, шу жумладан, меҳнат ресурсларининг такрор барпо бўлишини ўрганишда қатор демографик кўрсаткичлардан фойдаланилади. Улар жумласига туғилганлар ва ўлганларнинг мутлоқ миқдорини таққослаш асосида ҳисоблаб чиқилган қуйидаги кўрсаткичлар киради: 1. Яшовчанлик коэффициенти ёки Покровский-Пирл индекси. Ушбу индекс 1897 йилда рус олими В.И.Покровский ва 1921 йилда америкалик олим Р.Пирл томонидан таклиф қилинган. Яшовчанлик коэффициенти қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:, M N Кх бу ерда: N – вақтнинг маълум бир даврида туғилганлар сони; M – берилган жойдаги вақтнинг худди шу даври учун ўлганлар сони. Мазкур коэффициент шуни кўрсатадики, бир ўлган одам сонига тўғри келувчи туғилганларнинг сони кетаётган авлодларнинг келаётган янги авлод

томонидан ўрнини босиши тўғрисида тахминий баҳони бериш учун фойдаланилади. 2. Табиий ўсиш суръати коэффициенти :, 1000* m n S M N К mn      бу ерда: n – туғилишнинг умумий коэффициенти; m – ўлимнинг умумий коэффициенти; S - аҳолининг ўртача сони. Агар n > m бўлса, аҳолининг табиий ўсишига, аксинча, n < m бўлса, аҳоли сонининг камайишига эга бўламиз ҳамда аҳолининг торайган такрор барпо бўлиш даврига кирганлиги тўғрисида бирламчи хабар беради. 3. Аҳолининг айланма коэффициенти : m n Кайланма   Бу коэффициент бизга ҳар 1000 кишига нисбатан аҳолининг ўртача йиллик ўсиши қанча бўлишини кўрсатади. Масалан, Ўзбекистонда 1960 йилда аҳолининг айланма коэффициенти 39,8‰+6,0‰=45,8‰, 1991 йилда 34,5‰+6,2‰=40,7‰, 2009 йилда эса 23,2‰+4,7‰=27,9‰ ни ташкил қилган. 4. Аҳоли такрор барпо бўлишининг фойдалилик коэффициенти : ; ... m n m n К кта    У аҳоли табиий ўсиш суръатининг уни умумий айланмасидаги ҳиссасини кўрсатиб беради. . 66,0 9, 27 5, 18 7,4 2, 23 7,4 2, 23 ; 69,0 7, 40 3, 28 2,6 5, 34 2,6 5, 34 ; 73,0 8, 45 8, 33 0,6 8, 39 0,6 8, 39 000 000 000 000 000 000 2009 000 000 000 000 000 000 1991 000 000 000 000 000 000 1960                K K К Бу шуни англатадики, аҳоли умумий айланмасида табиий ўсиш суръатининг ҳиссаси 30 йил ичида (1960 йилдан 1991 йилгача) 0,04, 2009 йилга эса 0,07 пунктга камайган, яъни аҳоли ўсишининг фойдалилиги борган сари камайиб борган.

Ушбу барча кўрсаткичлар ҳисоблашнинг оддийлиги билан фарқланади, лекин аҳолининг такрор барпо бўлиши ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш имконини бермайди, чунки уларга қуйидаги камчиликлар хосдир: А) туғилиш ва ўлим даражаларининг турли бўлишига қарамай коэффициентларнинг бир хил катталиклари қўшилади. Масалан, табиий ўсиш суръатининг коэффициенти 10‰ бўлганда, у қуйидагича ҳисобланиши мумкин., 10 30 40 ва 10 10 20 000 000 000 000 000 000         mn mn К К бунда биринчи ҳолатдаги аҳоли айланмаси коэффициенти 30‰ ни ташкил қилса, иккинчи ҳолатда у 70‰ га тенг бўлади. Б) туғилганлар ва ўлганларнинг мутлоқ миқдори катталигини яшовчанлик коэффициентига ҳисоблаб чиқилаётганда туғилиш ва ўлимларнинг умумий коэффициентларини катталигига аҳолининг ёш-жинс таркиби таъсир кўрсатади. Аҳолининг такрор барпо бўлиш хусусиятлари ҳақида тўла тасаввурга эга бўлиш учун ёш-жинс таркибига боғлиқ бўлмаган кўрсаткичлардан фойдаланиш лозим. Аҳолининг такрор барпо бўлиш кўрсаткичларига қуйидагилар киради:  туғилишнинг йиғиндиси коэффициенти;  такрор барпо бўлишнинг брутто коэффициенти;  такрор барпо бўлишнинг нетто коэффициенти; Туғилишнинг йиғинди коэффициенти бир аёлдаги болаларнинг ўртача сонини кўрсатиб беради. Мазкур коэффициент аҳоли такрор барпо бўлишининг бирламчи умумий тавсифларидан ҳисобланади, лекин у бир қатор камчиликларга эга. Хусусан:  туғилишнинг йиғинди коэффициенти янги авлоднинг такрор барпо бўлишида, кейинчалик аёллар ўзидан сўнг қолдирадиган қизлар миқдорини кўрсатиб бермайди. Айтиш жоизки, болаларни туғиш аёлларнинг вазифаси ҳисобланади;

 туғилиш пайтидаги болаларни онасининг ёшига етмасдан, ўзидан авлод қолдирмасдан ва бола туғиш ёшига етган тенгдошларига нисбатан болалар сонини қисқартирган ҳолда қанчаси ўлиб кетиши мумкинлигини эътиборга олмайди. Биринчи камчиликдан такрор барпо бўлишнинг брутто-коэффиценти, биринчиси ва иккинчисидан нетто-коэффициент холидир. Аҳоли такрор барпо бўлишининг брутто-коэффициенти. Бу коэффициент ҳар бир аёлнинг репродуктив даврида нечта қиз бола кўриши мумкинлигини аниқлаб беради ҳамда қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:  49 15 fx R  бу ерда R – аҳоли такрор барпо бўлишининг брутто-коэффициенти;  – туғилганлар орасидаги қизларнинг улуши (у 0,488 деб қабул қилинган ва аёлларнинг барча ёш гуруҳлари учун бир хил бўлади);  49 15 – 15-49 ёш гуруҳидаги туғилиш коэффициентининг йиғиндиси; fx – ёш гуруҳлари бўйича туғилиш коэффициенти. Ушбу кўрсаткичнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат: биринчидан, унинг катталигига аҳолининг ёш таркиби таъсир кўрсатмайди, иккинчидан, у фертил ёшдаги аёлларнинг ёш таркибини ҳисобга олади. Аҳоли такрор барпо бўлишини брутто-коэффициентининг камчилиги фертил ёшдаги аёлларнинг ўлимини ҳисобга олмаслиги ҳисобланади. Аҳоли такрор барпо бўлишини янада тўлиқроқ тавсифлаш учун нетто- коэффициенти дан (R n ) фойдаланилади. У бир аёлнинг бутун ҳаёти давомида туққан қизларининг ўртачасини англатади ва қизларнинг туғилиш пайтидан онасининг ёшига ета олишлигини кўрсатиб беради. Аҳоли такрор барпо бўлишининг нетто коэффициенти аҳоли сони ўсишининг яқин келажагини эмас, балки мавжуд даврдаги туғилиш ва ўлим даражасининг умумий

тавсифини ўзида намоён этади. Уни ҳисоблаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади:RLx Rn бу ерда: R n – аҳоли такрор барпо бўлишининг нетто-коэффициенти; R – аҳоли такрор барпо бўлишининг брутто-коэффициенти; Lx – онасининг ёшигача яшаган қизлар. Аҳоли такрор барпо бўлишининг нетто-коэффициенти қуйидаги қатор афзалликларга эга: биринчидан, у ўлим жадвали тузиш даврида аёлларнинг айрим ёш гуруҳларидаги туғилиш даражасини ҳисобга олади, иккинчидан, нетто-коэффициентни ҳисоблашда аҳолининг ўлим даражаси, кейинги ёш гуруҳигача яшаб қолиш эҳтимоли ҳисобга олинади. Шундай қилиб, аҳоли такрор барпо бўлишининг нетто-коэффициенти янги авлоднинг эскисининг ўрнини босиш жадаллигини тавсифлаб беради, бунда туғилиш ва ўлимнинг мавжуд даражада ва келажакда сақланиб қолишининг шартлари инобатга олинади. Аҳоли такрор барпо бўлишининг нетто-коэффициентини баҳолаш шкаласи қабул қилинган ва у 3-жадвалда кўрсатилган. жадвал Аҳоли такрор барпо бўлишининг нетто-коэффициентини баҳолаш шкаласи R n Аҳоли такрор барпо бўлиш тавсифи < 1 Торайган (кекса авлод миқдори ҳаётга қадам қўяётган авлод миқдоридан ортиқ бўлади). = 1 Оддий (болалар авлоди билан ота-оналар аводининг миқдори тенг бўлади). > 1 Кенгайган (болалар авлоди ота-оналар авлодидан кўп бўлади). Аҳоли такрор барпо бўлишининг нетто-коэффициенти нафақат аёллар, балки эркаклар учун ҳам ҳисоблаб чиқилиши мумкин. У ўғил болаларнинг

туғилиш пайтида отасининг ёшига ета олишлигини инобатга олган ҳолда ҳар бир эркак ўзидан сўнг қанча ўғил бола қолдиришини кўрсатиб беради. Авлод узунлиги – бу ота-оналар авлоди ўрнини уларнинг болалари босиши учун керак бўладиган ўртача вақтдир. Аёл аҳоли учун авлод узунлиги 30±2 йил атрофида тебранади, эркак аҳоли учун эса у нисбатан каттароқдир. Авлод узунлиги қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:, 1 n nRl Q T  бу ерда: Т – бола туғиш пайтидаги оналарнинг ўртача ёши ёки авлод узунлиги; R n – аҳоли такрор барпо бўлишининг нетто-коэффициенти; Q – табиий ўсиш суръатининг ҳақиқий коэффициенти; натурал логарифмдан (ln) ўнлик логарифмга ўтиш (lg) модули 2,302359 га тенг. Аҳоли такрор барпо бўлишининг замонавий турига ота-оналар билан фарзандларининг бир неча авлодлари яшашлари хосдир, бу аҳоли таркибида кексалар улушининг ортишига, туғилиш ва табиий ўсиш суръатлари умумий коэффициентларининг камайишига, ўлим коэффициентларининг ортишига, такрор барпо бўлишнинг торайган турига ўтишига олиб келди. Аҳолининг ёш таркиби ва унинг меҳнат ресурслари табиий ҳаракатига таъсири Аҳолининг ёш таркиби бу аҳолининг ёш гуруҳлари ва ёш контингентлари бўйича тақсимотидир. Аҳолининг ёш таркиби ҳақидаги маълумотлар ижтимоий-иқтисодий ва демографик жараёнларни тадқиқ қилиш учун керак бўлади. Аҳоли ёш таркибининг хусусиятларини англаш орқали истиқболдаги туғилиш ва ўлим тенденциялари, шунингдек, аҳолининг такрор барпо бўлиши ҳақида илмий асосланган мулоҳазалар чиқариш мумкин. Ушбу хусусиятларни била туриб, иқтисодий ва ижтимоий соҳаларда у ёки бу муаммоларнинг вужудга келиш эҳтимолини баҳолаш, меҳнатга лаёқатли аҳоли ва ишчи кучининг

динамикасини прогнозлаштириш, товар ва хизматлар ишлаб чиқариш, уларга бўлажак талаб, минтақаларда сайловларнинг натижаларини ва шунга ўхшаш масалаларни билиш имконини беради. Ҳалқаро амалиёт ва статистикада аҳолининг ёш таркиби иқтисодий нуқтаи назардан уч гуруҳга ажратилади: – болалар (0-14 ёш); – меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли (15-64 ёш); – меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган аҳоли (65 ва ундан юқори ёшдагилар). Ўзбекистон миллий статистикасида аҳоли меҳнатга лаёқатлилиги бўйича уч гуруҳга бўлинади: 1. Меҳнатга лаёқатли ёшгача бўлган аҳоли (0-15 ёш); 2. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли (16-54 ёшдаги аёллар, 16-59 ёшдаги эркаклар); 3. Меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган аҳоли (55 ва ундан юқори ёшдаги аёллар, 60 ва ундан юқори ёшдаги эркаклар). Аҳоли ижтимоий-иқтисодий нуқтаи назардан ёшига кўра 6 гуруҳга ажратилади: 1. Болалар (0-15 ёш) – мамлакат жами аҳолисининг энг катта қисмини ташкил этиб, уларнинг аксарияти меҳнат жараёнида иштирок этмайди. Аммо, ушбу аҳоли гуруҳи салмоғи меҳнат салоҳиятининг келгуси ва истиқбол кўрсаткичларини белгилаб беради. Чунки, ушбу қатламнинг юқори чегарасидаги ўсмирлар тез орада меҳнат ресурслари сафига қўшилади. 2. Ўсмир ёшлар (16-24 ёш) – мазкур гуруҳнинг катта қисми иқтисодий нофаол аҳоли таркибига кириб, улар мактаб, академик лицей, коллеж ва олий ўқув юртларида таълим олаётган ёшлар, туғруқ таътилидаги аёллар ҳисобланади. Шунингдек, мазкур гуруҳ таркибида иқтисодиётнинг қатор соҳа ва тармоқларида банд бўлганлари ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг меҳнат фаолиятлари аксарият ҳолларда бошланғич кўринишга эга бўлади.

3. Ўрта ёшлилар (25-30 ёш) – улар ўзининг жисмоний ҳолати ва имкониятлари жиҳатдан юқори кўрсаткичга эга бўлиб, меҳнатга лаёқатли жами аҳолининг асосий қисмини қамраб олади. Бу гуруҳ вакиллари асосан ўзларининг аниқ ҳаёт йўлларини танлаб олган, ўз оиласига эга бўлган ва ҳаётда маълум бир ютуққа эришган ҳисобланади. Лекин, уларнинг барчаси ҳам иқтисодиётда банд бўлмайди, чунки уларнинг орасида ёш болали оналар ва аёллар ҳам кўпчиликни ташкил этади. 4. 31-59 ёшдаги аҳоли – ушбу гуруҳдаги аҳоли ўзининг юксак меҳнат шаклига эга бўлиб, ҳаётий ва меҳнат тажрибасининг юқори кўрсаткичига эришади. Шу вақтгача олган амалий кўникма ва тажрибаларини ишлаб чиқариш жараёнларига сафарбар этишади ва меҳнат жамоасида алоҳида ўрин эгаллашади. Бу тоифа инсонлар ёшларга ўрнак ва маслакдош бўлади. Ушбу ёш чегаралари аҳолисининг иқтисодий фаоллик даражаси бошқа қатламларга нисбатан юқори ҳисобланади. Шунингдек, мазкур қатламнинг юқори чегарасида пенсия ёшига етган аёллар ҳам бўлиб, улар ўзларининг меҳнат фаолиятларини якунлаш тараддудида бўлишади. 5. Қариялар (60-70 ёш) – мазкур қатлам вакиллари пенсия ёшига етган аҳоли ҳисобланиб, уларнинг аксарияти пенсияда бўлади. Лекин, уларнинг орасида ўз меҳнат фаолиятларини давом эттираётганлари ҳам бўлиб (айниқса, эркаклар), улар ҳам бутунлай пенсияга чиқиш ва меҳнат фаолиятини якунлаш арафасида бўлишади. 6. Кексалар (70 ва ундан катта ёш) – уларнинг деярли ҳаммаси меҳнат фаолиятидан четлашган бўлади (4-жадвал). жадвал Ўзбекистонда аҳолининг ёш таркиби динамикаси (минг киши) Ёш гуруҳлари Йиллар 2009 йилда 2000 йилга

нисбатан ўзгариши 2000 2005 2007 2008 2009 +,- % Жами аҳоли сони 24813, 0 26312, 5 26663, 8 27072, 2 28001, 4 3188,4 112,8 Шундан: Болалар сони (0-15 ёш) 9864,4 9217,0 9110,4 9025,4 8982,9 -881,5 91,0 Меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли сони (16-54 ёшдаги аёллар, 16-59 ёшдаги эркаклар) 13142, 9 15241, 3 15664, 0 16101, 9 16953, 6 3810,7 128,9 Кексалар сони (55 ва ундан юқори ёшдаги аёллар, 60 ва ундан юқори ёшдаги эркаклар) 1805,7 1854,2 1889,4 1944,9 2064,9 259,2 114,3 Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари Жадвалдан кўриниб турганидек, 2000-2009 йиллар давомида Республикада жами аҳоли сони – 12,8 %га, меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли сони – 28,9 %га, кексалар сони эса 14,3%га кўпайган, аксинча аҳолининг ёш таркибида болалар 9,0%га камайган. 2009 йили республикада жами аҳоли таркибида кексалар улуши 7,4 %ни ташкил қилди. Ваҳоланки, 2000 йил бу кўрсаткич 7,2 %га тенг бўлган. Шу

билан бирга, ик кинчи жаҳон урушидан кейинги “ демографик тўлдириш” даврида туғилган аҳолининг бугунги кунда кексалар гуруҳи қаторига қўшилиши туфайли ҳам аҳолининг бу қатлами сонининг янада юқори суръатда ўсиши кузатилади. Республика Президенти И.А. Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузасида мамлакатдаги демографик вазиятга алоҳида тўхталиб, қуйидагиларни айтиб ўтдилар: “...аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш учун йўналтирилган давлат харажатларининг 5 баробар кўпайгани, турмуш даражасининг сезиларли равишда яхшилангани ва бунинг натижасида оналар ўлими 2 баробардан кўпроқ, болалар ўлими 3 баробар камайгани, одамларнинг ўртача умр кўриши 67 ёшдан 73 ёшга, жумладан, аёлларнинг ўртача умр кўриши 75 ёшга етканини мамнуният билан таъкидласак арзийди, деб ўйлайман” 1 . Аҳолининг ёш ва жинсий таркибини биргаликда ва яққол намоён этиш учун ёш-жинс пирамидаси тузилади. Ёш-жинс пирамидаси икки томонлама чизиқли диаграммани ўзида акс эттириб, ундаги аҳоли ёш ва жинс бўйича биргаликда тақсимланган, бунда графикнинг бир томонида (ўнгдан) аёл жинсли аҳоли, иккинчи томонда эса (чап томонда) эркак жинсли аҳоли акс эттирилади. Диаграмманинг вертикал ўқи ёш шкаласини ўзида намоён этиб, у бир ёки беш йиллик интервалларга бўлиниб, 0 йилдан бошланади ва юқори ёш ёки очиқ ёш интервали билан тугалланади. Горизонтал чизиқлар ўзида берилган ёш ва жинсдаги аҳолининг умумий миқдорини; аҳолининг умумий миқдоридаги берилган ёш ва жинсдаги аҳолининг улушини; берилган ёш ва жинсдаги аҳоли миқдоридаги фақат ушбу жинснинг улушини акс эттиради. Бунда горизонтал чизиқлар майдони (ёки тенг миқдорда тақсимланган ёш интервалларининг узунлигини) айтиб ўтилган кўрсаткичларга тенг бўлади. 1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси // Халқ сўзи. 13 ноябрь 2010 йил. №220 (5135).

Пирамидалар аҳолининг турли қисмларини қиёслаш ва унинг ёш- жинс таркиби хусусидаги қиёсий маълумотларни олиш мақсадида гуруҳларнинг ёш-жинс миқдори ёки ушбу миқдорларнинг жами аҳолидаги улушидан фойдаланилган ҳолда тузилади. Ёш-жинс пирамидаси аҳолининг муайян вақтдаги ҳолатини акс эттиради. Шунинг учун пирамидадаги чизиқларнинг нисбий узунлиги бўйича туғилиш ва ўлим жараёнларининг аҳолининг ёш таркибига таъсири, аҳоли такрор барпо бўлишининг истиқболдаги тенденциялари ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин. Масалан, муайян бир йилда туғилганлар сони қўшни йилларникидан кўп бўлса пирамида бўртиқ, агар туғилганлар сони қўшни йилларникидан кам бўлса ботиқ шаклида намоён бўлади. Ушбу деформация етук ва кекса ёшдагилар орасидан ўтаётиб, деярли бутун юз йиллик давр давомида, токи ушбу туғилганлар жамланмасининг ўлиб йўқ бўлмагунига қадар сақланиб қолади. 4.1 ва 4.2-расмларда Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг ёш-жинс пирамидаси келтирилган. -16,7 -15,7 -14,7 -13,7 -12,7 -11,7 -10,7 -9,7 -8,7 -7,7 -6,7 -5,7 -4,7 -3,7 -2,7 -1,7 -0,7 0,3 1,3 2,3 3,3 4,3 5,3 6,3 7,3 8,3 9,3 10,3 11,3 12,3 13,3 14,3 15,3 16,30-4 5-9 10-14 15-1920-2425-2930-3435-3940-4445-4950-5455-5960-6465-6970-74 75+Эркаклар 4.1-расм. Ўзбекистонда аҳолининг ёш-жинс пирамидаси (1991 йил) Аёллар

расмдан кўриниб турганидек, 1991 йили Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг ёш-жинс пирамидаси бўртиқ шаклига эга бўлган. Яъни, мазкур йили аҳолининг ёш-жинсий таркибида 0-4, 5-9, 10-14, 15-19 ёш гуруҳидаги эркак ва аёлларнинг миқдори юқори бўлган. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида йиллар давомида шаклланган қадриятлар, урф-одатларда ўзига хос ўзгаришлар рўй бераётганлиги, халқнинг муносиб турмуш шароитини яратишга интилиш, омма ўртасида ҳомиладорликдан сақловчи тиббий воситаларнинг кенг тарқалиши, аёлларнинг ижтимоий ишлаб чиқаришда бандлигининг ортиши, ҳар бир оила ўз иқтисодий имкониятларидан келиб чиққан ҳолда фарзандлар туғилишини назорат этиши каби ижтимоий-иқтисодий ва демографик омиллар республикада туғилиш кўрсаткичларининг пасайишига олиб кеди . Натижада аҳолининг ёш таркибида меҳнатга лаёқатли ёшгача бўлган аҳоли миқдори камайди. Бу ҳолат 4.2-расмда яққол ўз аксини топган. расмдан кўриниб турибдики, 2009 йили республикада аҳолининг ёш- жинс таркибида 0-4, 5-9 ёш гуруҳидаги эркак ва аёллар миқдори кескин камайган, аксинча 10-14, 15-19 ва 20-24 ёш гуруҳидагилар сони ортган. -12,5 -11,5 -10,5 -9,5 -8,5 -7,5 -6,5 -5,5 -4,5 -3,5 -2,5 -1,5 -0,5 0,5 1,5 2,5 3,5 4,5 5,5 6,5 7,5 8,5 9,5 10,5 11,5 12,50-4 5-9 10-1415-1920-2425-2930-3435-3940-4445-4950-5455-5960-6465-6970-74 75+Эркаклар 4.2-расм. Ўзбекистон аҳолисининг ёш-жинс пирамидаси (2009 йил) Аёллар

Демографияда ёш-жинс пирамидаларидан фойдаланишнинг энг муҳим жиҳатларидан бири – бу аҳолининг такрор барпо бўлиши ва ёш таркибининг ўзаро алоқадорликдаги таҳлилидир. Аҳолининг прогрессив, стационар ва регрессив ёш таркиблари 1894 йилда швед демографи А.Г. Сундберг томонидан биринчи марта илмий истеъмолга киритилган. Маълумки, прогрессив ёш таркибида аҳоли сони кўпаяди, стационарда аҳоли ўз миқдорини ўзгартирмайди, регрессивда эса қисқаради. Аҳолининг ёш таркиблари 0-15 ёшдаги болалар ҳамда 50 ёшдан ва ундан юқори ёшдаги “қариялар” улуши билан фарқланади. А.Г. Сундбергнинг таснифи бўйича, прогрессив ёш таркибида болалар улуши 40, қариялар эса 10 фоизни; мос равишда стационарда – 27 ва 23; регрессивда эса 20 ва 30 фоизларни ташкил қилади (5-жадвал). 5-жадвал Аҳоли ёш таркибининг турлари, % Ёш гуруҳлари Ёш таркиби прогрессив стационар регрессив 0-14 40 27 20 15-49 50 50 50 50 ва ундан юқори 10 23 30 Аҳолининг мазкур ёш таркиби турларига ёш пирамидасининг турлари мос келади. Айтиш жоизки, ёш пирамидасининг турлари 1930 йилларда немис статистиги Ф.Бургдерфер томонидан таклиф қилинган. Аҳолининг ёш таркибини иқтисодий баҳолаш ниҳоятда муҳим. Чунки, аҳолининг иқтисодий фаровонлиги меҳнатга қобилиятли ёшдаги иш билан банд бўлган аҳолининг миқдори билан боғлиқ. Шу нуқтаи назардан меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳолига тушадиган демографик юкни ўрганиш лозим. Д емографик юк коэффициенти 3 турга ажратилади: – болаларнинг юк коэффициенти;

– қарияларнинг юк коэффициенти; – болалар ва қарияларнинг йиғинди юк коэффициенти. Маълумки, демографик юк коэффициенти тадқиқотчи томонидан қабул қилинган ёш гуруҳига боғлиқ. Масалан, таниқли демограф Эрнст Кан демографик юк коэффициентини ҳисоблашда немис статистикасида қабул қилинган қуйидаги ёш гуруҳлари схемасига асосланган: – болалар (0-14 ёш); – меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли (15-64 ёш); – қариялар (65 ёш ва ундан юқори). Немис демографи бу ёш гуруҳлари схемасидан келиб чиқиб, 15-64 ёшдаги аҳолига тўғри келадиган демографик юкни ҳисоблаган. Бу кўрсаткич қуйидаги кўринишда намоён бўлади: 1. Болаларнинг демографик юк коэффициенти 100 64 15 140 ...     L L W кюб (4.2.) 2. Қарияларнинг демографик юк коэффициенти 100 64 15 65 ...     L L W кюк (4.3.) 3. Болалар ва қарияларнинг йиғинди юк коэффициенти 100 64 15 65 140 ...       L L L W кюй (4.4.) бу ерда: L0 14 – 0-14 ёшдаги аҳоли сони; L15 64 – 15-64 ёшдаги аҳоли сони; L65 – 65 ва ундан юқори ёшдаги аҳоли сони. Ўзбекистон Республикаси миллий статистикасида меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳолига 16-54 ёшдаги аёллар ва 16-59 ёшдаги эркаклар кирганлиги боис демографик юк коэффициенти қуйидаги кўринишга эга бўлади: 1. Болаларнинг демографик юк коэффициенти Ўзбекистон белгиланган аёл ва эркакларнинг меҳнатга лаёқатлилик ёш чегарасидаги фарқ ҳисобга олинган ҳолда қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: 100 59 16 54 16 150 ...       L L L W кюб (4.5.)

бу ерда: L 0-15 – 0-15 ёшдаги болалар сони; L 16-54 +L 16-59 – 16-54 ёшдаги аёллар ва 16-59 ёшдаги эркаклар сонининг йиғиндиси. 2. Қарияларнинг демографик юк коэффициентини ҳисоблашда ҳам юқоридаги ҳолат эътиборга олинади ва қарияларнинг демографик юк коэффициенти қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: 100 59 16 54 16 60 55 ...         L L L L W кюк (4.6.) бу ерда: L 55+ +L 60+ – 55 ва ундан юқори ёшдаги аёллар ҳамда 60 ва ундан юқори ёшдаги эркаклар сонининг йиғиндиси; L 16-54 +L 16-59 – 16-54 ёшдаги аёллар ва 16-59 ёшдаги эркаклар сонининг йиғиндиси. 3. Демографик юкнинг йиғинди коэффициентини аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади: 100 59 16 54 16 60 55 150 ..           L L L L L W кй (4.7.) бу ерда: L 0-15 +L 55+ +L 60+ – 0-15 ёшдаги болалар, 55 ва ундан юқори ёшдаги аёллар ҳамда 60 ва ундан юқори ёшдаги эркаклар сонининг йиғиндиси; L 16- 54 +L 16-59 – 16-54 ёшдаги аёллар ва 16-59 ёшдаги эркаклар сонининг йиғиндиси. Шундай қилиб, жинсий таркиб аҳолининг эркак ва аёлларга, ёш таркиб эса ижтимоий-иқтисодий, демографик жараёнларни ўрганиш мақсадида аҳолининг ёшларга бўлинишидир.

Похожие

Меҳнат ресурсларининг тармоқлараро сафарбарлиги

Меҳнат ресурсларининг касбий сафарбарлиги

Меҳнат ресурсларининг касбий сафарбарлиги

Жаҳон қишлоқ хўжалигининг табиий шароитлари ва меҳнат ресурслари

Спорт товарларини ҳаракати