Marketingni tashkil etish tizimi - Экономика - Рефераты

Marketingni tashkil etish tizimi

Загружено в:

22.11.2024

Скачано:

0

Размер:

90.8935546875 KB

Marketingni tashkil etish tizimi Reja: 1. Marketingni tashkil etish tizimining mohiyati. 2. Marketingni tashkil etish prinsiplari. 3. Marketingni tashkil etish usul va uslubiyatlari. 4. Ishlab chiqarish korxonasining marketing faoliyatini tashkil etish. 5. Marketingni tashkil etishning chet el tajribalari.

1. Marketingni tashkil etish tizimining mohiyati Marketingni tashkil etish – marketing faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan barcha moddiy, moliyaviy, me’yoriy va boshqa resurslarning majmui bo’lib, uni amalga oshirish jarayonida barcha xodimlar faoliyatini bir maqsadga yo’naltirish, uyushtirish va muvofiqlashtirishdir. Bunda iqtisodiy, texnikaviy va boshqa qonunlardan ongli ravishda foydalaniladi. Bu faoliyat marketologlardan nihoyatda katta bilim, shijoat va tuganmas mehnat talab qiluvchi murakkab tizimdir. Uning murakkabligi doimiy rivojlanib, o’zgarib borishida, juda ko’p mayda muayyan bo’laklar (elementlar) qismchalardan tuzilganligidandir. Marketingni tashkil etish tizimining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: maqsad prinsiplari, vazifalari (funksiyalari), tashkiliy tuzilishi, usullari, tashkil etishning texnika va texnologiyasi, kadrlar va boshqalar. Marketingni tashkil etish maqsadi sistemaning to’g’ri va murakkablik darajasiga qarab o’zgaradi. Uning tashkiliy tuzilish mezoni va maqsadi deganda, marketing tarkibiy tuzilishining dinamik barqarorligi, evolutsiya o’zgarishlari va tashqi muhit bilan o’zaro ta’siri tushuniladi. U avvalo marketingning oldiga qo’ygan maqsadi bilan belgilanadi. Bu maqsad marketing faoliyat ko’rsatayotgan sohalarida belgilangan darajadagi foyda olishga yo’naltirilgan barcha faoliyatni boshqarishdir. Marketingni tashkil etish iqtisodiyotning boshqa sohalarini tashkil etishdan o’z xususiyatlari bilan tubdan farq qiladi. Masalan, har bir korxona, transport tashkiloti, aloqa yoki jamoa xo’jaliklarini tashkiliy tizimi faqat o’z xo’jalik faoliyatini yaxshilash, yuqori foyda olish, o’z jamoa a’zolarining manfaatiga, ularning turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan faoliyatdir. Marketing guruhlari, bo’lim va boshqarmalarining maqsadi ham ular a’zo bo’lgan jamoa nuqtayi nazaridan, ularning manfaatlari yo’lidagi boshqarishdir. Lekin sof marketing korxona, firmalarining faoliyatini amalga oshirish uch xil manfaatlarni nazarda tutib amalga oshiriladigan faoliyatdir. Ular mustaqil, xo’jalik hisobidagi korxona bo’limi bo’lganliklari tufayli avvalo, o’z faoliyatini yuritish, xo’jalik ko’rsatmalarni yaxshilash yo’lida bajariladigan ishlar majmui bo’lib, uning natijasida yuqori foyda olishlari yoki o’z faoliyatlarini yaxshi tashkil eta olmasalar, zarar ko’rishlari mumkin. Ular iste’molchilarga xizmat qiladilar va ularning manfaatlarini ko’zlab ish yuritmog’i lozim. Iste’molchi talabi uning har bir xohishi, istagi marketing uchun qonun bo’lmog’i, bajarilmog’i lozim. Aks holda u o’z mijozidan ajralib qoladi. Buning uchun marketologlar iste’molchilar bilan doim aloqada bo’lishi, ularning istaklarini doim o’rganib borishlari va shunga monand o’z faoliyatlarini tashkil qilmog’i va lozim bo’lganda o’zlarining ish usuli va uslubiyatlarini o’zgartirib bormoqlari lozim. Sof marketing korxonasi mahsulot yetkazib beruvchilarga, tovarlarni ishlab chiqaruvchilarga, sotuvchilarga xizmat qiladilar va demak ularning manfaatlarini ham ko’zlab o’zlarining ish faoliyatlarini tashkil etadilar. Buning uchun ular tovar ishlab chiqaruvchilarning tovarlarga bo’lgan ehtiyojini o’rganadilar, bozorlar sig’imi, uning nishasi, imkoniyatlarini tahlil qiladilar, talab va taklif muvozanati,

baho, soliqlar tizimi kabi barcha bozor unsurlari haqida ma’lumot yig’adilar, tovar ishlab chiqaruvchilar bilan hamkorlikda xaridor g’amini yeydilar. Marketingning asosiy maqsadi va mazmunining yana xususiyatlari shun- dan iboratki, u o’z oldiga qo’yilgan maqsadiga iste’molchi-xaridorlarni har qanday ehtiyojini to’liq qondirish orqali, ularning ko’nglini topib, rozi qilib erishishdir. Bunda ular ajratilgan mablag’ va bor imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiradilar. Ular o’zlariga qarashli tashkiliy guruhlari, bo’lim va bo’limchalarning xodimlarini mo’ljallangan ma’lum segmentdagi bozorni egallashga, uni kengaytirib borishga undashlari, o’rgatishlari lozim. Buning uchun marketing xodimlari tovarlarga bo’lgan ehtiyojini rivojlanishini talab va taklifni o’zgarish tendensiyalarini chuqur tahlil qilish, bozorda paydo bo’layotgan har bir yangi tovarni bunyod etish, loyihalash, sinovdan o’tkazish, joriy etish ustidan nazorat qiladilar. Uning kelib chiqish sababi, manbayi, xaridorlari va ishlab chiqaruvchilarning barchasini o’rganishlari lozim. Bular marketing faoliyatini nafaqat rejalashtirishni, balki uni bir qancha yillar oldin istiqbolini aniqlashni taqozo etadi. Bunda korxonalarning ishlab chiqarish, sotish imkoniyatlari, ularni ijtimoiy-iqtisodiy, texnik va texnologik va boshqa barcha tomonlari nazarda tutiladi. Ular jonli va umumlashgan mehnat resurslaridan foydalanish normativlarini aniqlashda ishtirok etadilar, har xil korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarlarni raqobatbardoshligini o’rganadilar. Shuningdek, o’z tovarlarini ratsional sotishni tashkil etadilar va ayni vaqtda moddiy-texnika ta’minoti masalalarini hal qiladilar: ular sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa tarmoqlarni iqtisodiy va texnikaviy holatini tahlil qiladilar, yaqin va uzoq kelajak istiqbolini belgilashda ishtirok etadilar. Ishlab chiqarishni tezkor ravishda marketing nuqtayi nazaridan tashkil etadilar, mehnatni va unga haq to’lashni yuqori saviyada tashkil etish va hokazolar bilan shug’ullanadilar. Marketingni to’g’ri tashkil etishning ahamiyati juda kattadir. Marketing xizmatini ratsional tashkil etish va uning bo’linmalari o’rtasida funksiyalarini aniqlab taqsimlash moliyaviy, mehnat va moddiy zaxiralaridan samarali foydalanish imkonini beradi va firma raqobat layoqatini oshirishga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Marketingni tashkil etishga qator talablar qo’yiladi. Bulardan biri marketing tizimini aniq yaratishdir, buning uchun funksiyalar turli xizmatlar orasida taqsimlanganligi kabi, ular ichidagi struktura bo’linmalari orasida ham to’g’ri taqsimlanishi kerak. Marketing xizmati to’g’ri tuzilganda, alohida struktura bo’linmalari orasida qaytarilish va parallelizm bo’lmasligi kerak. Umumiy sistemada har bir alohida bo’g’in uchun ma’lum ish joyi ajratilishi va funksiyalar aniq o’rnatilgan bo’lishi kerak. Bu shartning bo’lmasligi faqatgina anglashmovchiliklarga va ishga nisbatan javobgarsizlikka olib keladi. Marketing xizmatini takomillashtirishda quyi va yuqori zvenolar o’rtasida instansiyalar sonini maksimal qisqartirish kerak. Zvenolar soni kamaygan sari marketing masalalari shunchalik sodda va tezkorroq hal qilinadi, shunchalik hujjatlar yo’li qisqaradi. Marketingni tashkil etishga boshqaruv apparatini mumkin qadar soddalashtirish talabi qo’yiladi. Ishchilar

sonini kamaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, kompyuter texnikasi, EHMlar qo’llash bilan hal etiladi. Xodimlar apparatini soddalashtirish va qisqartirish marketing bo’yicha rivojlantirishni yaxshilash, hisob-kitobni soddalashtirish, tezkor ishni yanada ratsional tashkil etish yo’li bilan ham hal etilishi mumkin. Marketing apparati zamon talabiga tez javob bera oladigan o’zgaruvchan va moslashuvchan har bir yangi progressiv vakillikni o’zida aks ettira oladigan bo’lmog’i lozim. Marketing xizmatlarining strukturalari tuzilishiga qator omillar ta’sir ko’rsatadi. U birinchi o’rinda shu firma tashkiliy tuzilishini milliy iqtisodiyot tarmog’i (yoki iqtisodiy rayon), ishlab chiqarish va qurilish hajmiga bog’liq bo’ladi. Tovarlarni iste’mol qiluvchi iste’molchilar miqdori hajmining ortishi bilan yetkazib beruvchilar soni ham ortib boradi, kelayotgan materiallarni qabul qilish va qayta ishlashga mehnat sarfi ortadi. Yirik bo’lmagan korxonalarda, masalan, mustaqil marketing bo’limi mavjud bo’lmasligi mumkin, bu vazifani boshqa bo’limdagi bir necha kishi bajarishi mumkin va aksincha, yirik korxonalarda (masalan, Toshkent aviatsiya zavodida va Toshkent traktor zavodida) marketing masalalari bilan bir necha mustaqil bo’limlar shug’ullanadi. Marketing xizmatlarining strukturasi, shuningdek, ishlab chiqarish xarakteriga bog’liq bo’ladi. Ommaviy oqimli ishlab chiqarishda tovarlar ishlab chiqariladi, materiallar esa bir me’yorda va nisbatan yirik miqdorlarda iste’mol qilinadi. Seriyali ishlab chiqarishda ishlab chiqariladigan tovarlar va iste’mol qilinadigan moddiy resurslar nomenklaturasini ular nisbiy miqdori kamayishi bilan ortadi. Bu narsa tovarlar va moddiy ta’minot jarayonini murakkablashtiradi. Individual xarakterdagi ishlab chiqarish korxonalarida marketingni tashkil etish yanada murakkabdir. Bu yerda tovarlarni ishlab chiqarish va materiallarni iste’mol qilish bir marotabali bo’lgani uchun iste’mol muddati bilan materialni va tayyor mahsulotni keltirish muddati bilan mos keltirish qiyindir. Marketing xizmatlari strukturasiga realizatsiya va iste’mol qilinadigan tovarlar nomenklaturasi va xarakteri ham ta’sir qiladi. Realizatsiya va iste’mol qilinadigan tovarlar nomenklaturasi va ular sifatiga qo’yiladigan talablar ortishi bilan marketing xizmatlarining jarayoni murakkablashadi. Radiotexnik sanoat korxonalari turli yuqori sifatli tovarlar ishlab chiqarishadi va iste’mol qilishadi (lekin har biridan juda kam miqdorda), bu narsa esa marketing faoliyatini murakkablashtiradi. Marketingni tashkil qilishga ta’sir qiluvchi omillarga rayon va viloyatlarning regional xususiyatlari, yetkazib beruvchilar va xaridorlarning territorial joylashuvi, yetkazib beruvchilar va xaridorlar yaqinligi, marketing – vositachi tashkilotlarning, transport yo’llarining mavjudligi kirib, bu narsalar marketing masalalarining hal etilishini va strukturali tuzilishini osonlashtiradi. Marketing strukturasi va shtati, nihoyat, hisobot yuritishning o’rnatilgan metodikasi, statistika va rejalashtirish, tovarni taqsimlash va realizatsiya qilish, ehtiyoj hisobotlarini berish targ’ibotlari, fondlarini taqsimlash davlat buyurtmalariga bog’liq bo’ladi.

Chet el amaliyoti shuni ko’rsatadiki, tashkil qilinadigan marketing xizmatlari strukturasi amal qiluvchi sistemaning egiluvchanligini, mustahkamligini ta’minlashi kerak. Bu shartlar qarorlarini tezkor qabul qilish, ularni amalga oshirish, boshqaruv xizmatlarining tashkiliy tuzilishi va xususan, maqsadli ish guruhlari shakllanishida nazorat qilinishi kerak. Marketing xizmatlarining tashkiliy strukturalarining tezkorligi, egiluvchanligi va moslanuvchanligi alohida bo’linmalar kompensatsiyasi, majburiyatlari, huquqlarining reglamentatsiyasi, shuningdek, firmaning uzoq muddatli marketing strategiyasi bilan ta’minlanadi. Marketing xizmatlarining tashkiliy tuzilishida firma umumiy boshqaruvi funksional xizmatlari bilan marketing xizmatlari orasida to’g’ri va teskari, “aks” aloqani ta’minlash muhimdir, odatda, struktura sodda bo’lsa, koordinatsiya qiluvchi va markaziy boshqaruv xizmatlari soni shuncha kam, boshqarish sistemasi shunchalik mustahkam va yutuqqa erishish ehtimoli shuncha yuqori bo’ladi. Tashkiliy tuzilishda strukturaning ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlar assortimentini spetsifikatsiyaga mos kelishi; tashkiliy strukturaning sotish bozori qaytimining hajmi va ularning xarakteristikalariga mos kelishi; firma tashkiliy strukturasining bozorni segmentlashni chuqurlashtirishga yo’naltirilganligi, alohida iste’molchilar guruhiga differensiyallashgan yondashishni qo’llash hisobga olinadi. Bular masalalarni hal etishga yordam beradi. Shunday sifat va xarakteristikali tovarlarni sotishni tezlashtirish maqsadida natijaviy iste’molchilar guruhlari bo’yicha xizmatlar shakllanadi. Boshqaruv ishlab chiqarish bo’limlarining bunday tashkil etilishi maqsadli bozorlar bo’yicha xizmatlar yaratishini ko’zda tutadi. Marketing guruhlari yoki bo’limlarining tashkiliy tuzilishi shu kompaniya, firma, tashkilot yoki korxonaning joylashuvi, tabiiy sharoiti va umuman olganda, o’sha joyning regional xususiyatlari bilan ham belgilanadi va kelib chiqadi. Masalan, yirik sanoat markazida, industrial shaharda joylashgan firmaning marketing bo’limi shu yerning madaniy rivoji, aksariyat ishchilaridan iborat xodimlarning ehtiyoji, fe’l-atvori kabi xususiyatlarini o’zida aks ettirmog’i lozim. 2. Marketingni tashkil etish prinsiplari Marketingni tashkil etishda uning tuzilishi qandayligidan qat’iy nazar bir xildagi qonun-qoidalarga rioya qilinmog’i darkor. Ularning majmuiga prinsip deb ataladi. Prinsip lotincha «prinsipium» so’zidan olingan bo’lib, dastlabki, asos, ya’ni xatti- harakat yoki faoliyatning asosiy qoidasi «rahbar», «g’oya» degan ma’noni bildiradi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning hozirgi bosqichida marketingni tashkil etishda quyidagi prinsiplarga rioya qilinadi: • mehnat taqsimoti (bo’lishi) ga amal qilish; • hokimiyatga bo’ysunish, intizom va tartibga rioya qilish; • buyruq berishning yagonaligi, boshqaruvda yakkaboshchilik va kol- legiyalik; • mehnatni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish;

• markazlashuv va ierarxiyaga rioya qilish; • ishchi va xizmatchilarning doimiyligi, birligi va yagonaligi; • tashabbuskorlik va haqqoniylik (obyektivlik); • ilmiy asoslanganlik; • tejamkorlik va samaradorlik. Ushbu prinsiplarning har birini alohida-alohida ko’rib chiqamiz. Mehnatni marketing organlari tarkibida optimal taqsimlanish prinsipi – bu marketingni tashkil etishda bor bo’lgan holatdir. Marketingni tashkil etishda mehnatni bo’linish prinsipi, maqsadi, oqibat ishlab chiqarishni hajmini va sifatini birlamchi xarajatlar bilangina oshirishdir. Jamiyat a’zolarining o’sishi bilan bir vazifaning o’rniga ko’p vazifalarni bajaradigan bo’limlar paydo bo’la boshlaydi. Har doim bir mahsulotni ishlab chiqaruvchi ishchi, har doim bir ish ustidan nazorat qiluvchi boshliq o’zida ishonch, aniqlik tuyg’usini sezadi, bu esa ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Biz bilamizki, marketingda sifat alohida ahamiyat kasb etadi. Uning yaxshilanishi marketing uchun asosiy yutuqlardan biridir. Mehnatning taqsimoti bo’linishi diqqat va harakatni yo’naltirilishi lozim bo’lgan obyektlar sonini qisqartirishga yordam beradi. Hokimiyatga bo’ysunish prinsipi – bu buyruq va qaror qabul qilish huquqi va bunga barchaning bo’ysunishidir. Kishilar boshliqda nizom bo’yicha hokimiyat obro’si va shaxsiy obro’ni farqlashadi, bu narsalar boshliqning aql-zakovatida, bilimida, tajribasida, xizmatlarida mujassamlashgan bo’lishi kerak. Korxona marketing bo’limining boshlig’i ushbu holatlarga ega bo’lishi kerak, aks holda bo’lim korxona ishonchini oqlamasligi mumkin. Hokimiyatni mas’uliyatsiz, javobgarliksiz tushunib bo’lmaydi. Qayerda hokimiyat bo’lsa, o’sha yerda mas’uliyat bor. Mas’uliyatni tushungan va uni o’z zimmasiga olgan marketing bo’limi boshlig’ini hamma hurmat qiladi. Bunday boshliq har yerda qadrlanadi. Lekin hokimiyatni yaxshi ko’rganday mas’uliyatni ham yaxshi ko’rishmaydi. Yaxshi boshliq o’z oldidagi mas’uliyatni yaxshi tushunishi kerak. Marketing boshqaruvchisi o’zida ushbu sifat va xislatlarni mujassamlashtirgan bo’lishi kerak. Hokimiyatni, amalni suiiste’mol qilmaslikning eng yaxshi kafolati – bu boshliqning shaxsiy g’ururi, yuksak insoniy tuyg’usidir. Marketing bo’limi boshlig’ini tanlanayotgan yoki saylanayotganda ushbu sifatlarga e’tibor berish kerak. Shundagina marketingni tashkil etishda ijobiy natijaga erishiladi. Intizom va tartibga rioya qilish prinsipi – bu marketing xizmatchilari va korxona kelishuviga muvofiq ularni o’zini tutishi, tashqi hurmat belgilari, xulq-atvoridir. Intizom har bir ishning yaxshi bajarilishi uchun kerak bo’lgan omildir. Hech bir korxona, bo’lim busiz rivojlanishi mumkin emas. Marketing ham bundan mustasno emas. Agar marketing bo’limi boshlig’i bilan uning qo’li ostidagi xizmatchilar o’rtasida intizomning yetishmasligi sezilsa, bu kamchilikni xizmatchilardan izlamaslik kerak, ayb boshliqning e’tiborsizligidadir. Intizomga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan omillardan biri kelishuv (bitim) dir. Eng asosiy bitim tushunarli va ikki tomonning, ya’ni boshliq bilan xizmatchilarning manfaatlariga mos kelishi

kerak. Bu juda qiyin masaladir. Agar marketing rahbari bu masalani yecha olsa, marketingni tashkil etish va amalga oshirishda ijobiy yutuqlarga erishishi mumkin. Intizom yaxshi bo’lishiga ikki narsa: yaxshi boshliq va tushunarli, odil bitimlar ta’sir ko’rsatadi. Tartibga rioya qilish deganda, ikki xil tartib nazarda tutiladi: 1. Moddiy tartib. 2. Ijtimoiy tartib. Moddiy tartibning qoidasi quyidagicha: har bir narsaga joy aniqlash kerak va har bir narsa o’z joyida bo’ladi. Maqsadga to’liq erishish uchun yana narsalarni yaxshilab joylash kerak va tanlangan joy hamma operatsiyalarni yengillashtirishi kerak. Ijtimoiy tartibning qoidasi quyidagicha: har bir kishining joyi aniq va hamma o’z joyida bo’lishi kerak. Korxonada ijtimoiy tartib qaror topishi uchun ushbu qoidaga amal qilish kerak. Ijtimoiy tartib yana ishchi bilan joyni bir-biriga mos kelishini talab qiladi. Ijtimoiy tartib, masalan, marketing resurslarini, ijtimoiy yetishmovchiliklarni aniq bilishni talab qiladi va bular o’rtasidagi o’zaro mutanosiblikni to’g’ri tashkil qilish va ushlab turishni, boshqarish juda og’ir, masalan, korxonaning marketing bo’limini bajaradigan ishlari hajmi qancha katta bo’lsa, uni boshqarib tu-rish shunchalik og’ir bo’ladi. Oqibatda buni buzilishi natijasida shaxsiy manfaatlarni yaxshilash uchun umumiy manfaatlar qurbon qilinadi. Na-tijada shtatlar ko’payadi, mas’uliyatli ishlarga nomunosib kadrlar qo’yilishi mumkin, bu esa korxona faoliyatining yomonlashuviga olib keladi. Marke-tingni tashkil etishda ushbu xatolarning oldini olish choralari o’rganiladi. Buyruq berishning yagonalik prinsipi ham marketingni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Agar ushbu prinsip buzilsa u hokimiyatning masalan, marketing boshlig’ining, direktorning obro’siga putur yetkazadi hamda intizom yo’ldan chiqadi va tartib buziladi. Bu esa marketingni tashkil etishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu prinsipga muvofiq marketingni tashkil etishda xizmatchi faqat bir boshliqning buyrug’ini bajarishi kerak. Masalan, marketing bo’limi boshqaruvchisiga xizmatchi biriktirilgan, ya’ni bo’lim xizmatchisiga, faqat bo’lim boshqaruvchisi buyruq beradi. Marketingni tashkil etishdagi yagonalik prinsipini shunday tushuntirish mumkin: bitta yagona maqsadni ko’zlagan yagona boshliq va dastur. Bu ishning yaxshi ketishi uchun kerakli bo’lgan shart-sharoit, lekin yakkaboshchilik masalalarni hal qilishning kollegialligini inkor etmaydi. Balki masalalarni kollegial hal qilish va javobgarlik yagona shaxsga yuklatilganligini anglatadi. Bunda shaxsiy fikrlarning ommaviy fikrga bo’ysunishi nazarda tutiladi. Bu prinsipning ma’nosi quyidagicha: korxonada marketing guruhi ishchi- xizmatchilarning manfaatlari korxona manfaatlaridan ustun qo’yilishi kerak emas, umumjamiyat manfaati shaxs, shaxslar guruhi manfaatidan yuqori bo’lishi kerak. Agar marketing bo’limida xizmatchi faqat o’zining manfaatini o’ylab ishlasa u korxonaning yuqori daromad olishiga, jahon bozoriga chiqishiga to’sqinlik qilayotgan bo’ladi. Oqibatda korxonaning yaxshi yutuqlarga erishmasligi ishchi- xizmatlarning manfaatlariga ta’sir qiladi. Manfaatlarning ikki kategoriyasini bir-

biriga moslashtirish marketingni tashkil etishdagi asosiy vazifalardandir. Buning uchun: 1) boshliqning yaxshi namunasi; 2) iloji boricha haqiqatga yaqin kelishuvlar;3) qattiq nazorat bo’lishi kerak. Rag’batlantirish prinsipi marketing xizmatlarini moddiy, ma’naviy taqdirlash, bajarilgan ishga haq to’lash demakdir. Taqdirlash haqiqatga yaqin bo’lib, marketing xodimi va korxonani qoniqtirishi kerak. Rag’batlantirish o’lchovi xizmatchining ish sifati, bilimiga hamda haq to’lash shakliga bog’liq. Xizmatchilarga haq to’lash shakli ishning yaxshi ketishida muhim o’rin tutadi. Amaliyotda bu vazifaning ko’plab yechimlari mavjud, lekin ularning hech qaysisi to’liq, qoniqarli emas. Bizning vazifamiz maksimum optimalli haqiqiy turlarini ishlab chiqishdir, lekin bu juda qiyin masaladir. Chin haqiqiy taqdirlashni, ta’minlashni, harakatlarning rag’batlantirilishi va chegaradan chiqib ketadigan kelishmovchiliklarga olib kelmasligi kerak. Ushbu masalalarni yechish biz marketologlarning, iqtisodchilarning vazifamizdir. Markazlashuv va ierarxiyalik prinsipi ayrim boshliqlar tomonidan qabul qilinishi yoki qilinmasligi mumkin, lekin u katta yoki kichik miqdorda albatta faoliyat ko’rsatadi. Marketingni tashkil etish va amalga oshirishda markazlashgan hamda markazlashmagan usullarni qo’shib olib borish maqsadga muvofiq. Markazlashgan topshiriqlar iqtisodiy manfaatdorlik davlat nuqtayi nazaridan va har bir iste’molchi hamda mahsulot ishlab chiqaruvchi manfaatlari nuqtayi nazaridan boshqarib borilmog’i lozim. Ierarxiya boshqarishda yuqoridan pastgacha bo’lgan boshqaruv organlari qatori bo’lishini taqozo etadi. Ierarxiya «koleyasi» bu shunday yo’lki, bu yo’l orqali yuqori organlarga qog’ozlar beradi va u yerdan pastga keladi. Ammo bu yo’l juda tez emas, ba’zida bir qog’oz bir korxona marketing bo’limining o’zida juda sekin harakat qilishi ham mumkin. Ishchi xizmatchilar tarkibining doimiylik (muqimlik), birlikka moyillik prinsipi. Ishchi yoki xizmatchi yangi bir vazifani o’rganib olishiga ozgina vaqt qolganda almashtirilsa, bu bilan birga uni korxonaga foyda keltirish imkoniyatini yo’qqa chiqaradilar. Agar shunday o’zgartirishlar to’xtovsiz va tez-tez amalga oshirilsa, vazifa hech qachon yaxshi va a’lo darajada bajarilmaydi. Bunday xatoliklar har qanday korxonalar uchun xavflidir, chunki u yerda butun vazifani egallab, o’rganib olish ko’p vaqtni oladi. Tashabbus ishchilar faolligini oshiradi, bu esa marketingni boshqarishda ijobiy o’rin tutadi. Boshliqlar, ishchilar tashabbusi – bu katta kuchdir va korxona uchun katta ahamiyatga ega. Bu asosan qiyin paytda bilinadi. O’z xizmatchilariga tashabbus ko’rsatadigan boshliq, bu vazifani bajara olmaydigan boshliqdan ustun turadi. Bu prinsip marketing faoliyatida, ayniqsa, alohida ahamiyat kasb etadi, chunki tashabbuskor marketologgina yutuqqa erisha oladi. Haqqoniylik ham marketing faoliyatini amalga oshirishda muhim omildir. Marketolog o’z xaridori, tovar yetkazib beruvchisini aldashi mumkin emas, aks holda inqirozga uchraydi, obro’sizlanadi. Marketing xizmatchilari o’z ishini puxta,

sodiqlik va sidqidildan bajarishi uchun, ularni rag’batlantirishda adolat va haqiqat bilan, do’stona munosabatda bo’lishi kerak. Marketing bo’limi xizmatchilari haqiqatni va tenglikni talab qilishganda, ular bilan maslahatlashish kerak. Ammo bu talablarni hech bir prinsipni buzmasdan, umuman manfaatlarga putur yetkazmasdan bajarishi kerak. Buning uchun marketing bo’limi boshlig’i barcha usullarni ishga solishi kerak. Marketingni tashkil etishni ilmiy asoslanganlik prinsipi alohida ahamiyat kasb etadi. Marketing obyektiv iqtisodiy qonunlarning talabini e’tiborga olgan holda amalga oshiriladi. Shunday ekan, marketingni tashkil etish har tomonlama chuqur ilmiy izlanishlar asosida, barcha obyektiv shart-sharoitlarni hisobga olgan holda, marketing faoliyatidagi tendensiyalarni, uning ishlash mexanizmini, imkoniyatlarini to’liq e’tiborga olgan holda amalga oshiriladi. Marketingni amalga oshirishda ilmiylik har qanday shablonga qarshi, har bir masalaga individual yondashish va ustalik bilan faoliyat ko’rsatishni nazarda tutadi. Bunda ushbu masalalar ilmiy asosga ega bo’lishi, ko’rib chiqilishi va hal qilinishi lozim. Marketologlarning faoliyatini ilmiy asoslanganligi, ularga xaridorlar va tovarlar yetkazib beruvchilarni doimiy mijozga, muxlisga aylantiradi, ular orasida ishonch va do’stona munosabat o’rnatishga imkon beradi. Marketingni tashkil etish va amalga oshirishda samaradorlik prinsipi har qanday marketing masalalarini qisqa muddatda kam xarajatlar bilan hal etishni taqozo etadi. Marketing faoliyatida tejamkorlikni keng yoyish, resurslardan oqilona foydalanishni tashkil etish, tovarlar zapasini qisqartirish, tovarlar aylanishini tezlashtirish, ularni kam xarajatlar bilan xaridorga yetkazish. Bu shu prinsipning asosiy mazmunidir. Marketing bo’limlari, guruhlarini tarkibiy tuzilishini to’g’ri va optimalligiga erishish, kapital mablag’lar sarfining maqsadga muvofiq bo’lishini ta’minlash, texnika taraqqiyoti yo’nalishini to’g’ri belgilash ham shu prinsip negizida yotadi. 3. Marketingni tashkil etish usul va uslubiyatlari Marketingni tashkil etish va amalga oshirish usul va uslubiyatlari marketing faoliyatini samarali amalga oshirishga qaratilgan bo’lib, ular o’rtaga qo’yilgan asosiy maqsadlarga erishish jarayonida mazkur marketing xodimlari va korxona jamoasi faoliyatini uyg’unlashtirishni ta’minlaydi. Marketingni boshqarish usullari marketing faoliyatini amalga oshirishda shakllanadigan mavjud munosabatlardan obyektiv sur’atda kelib chiqadi. Bu munosabatlar turli-tumandir. Marketing faoliyatidagi turli munosabatlarni bir-biridan farq qilish marketingni boshqarish usul va uslubiyatlarini iqtisodiy, tashkiliy (ma’muriy), sotsial-psixologik usullarga bo’lishga imkon beradi. Ayrim iqtisodchilar marketing boshqarishni huquqiy usullari borligi haqida fikr bildiradilar. Ammo bizningcha, ular boshqarish usullarining mustaqil bir xili bo’lmay, balki turli boshqa usullar ko’rinishidir, xolos. Marketingni tashkil etish va amalga oshirish usullarini, ularda aks etadigan iqtisodiy va boshqa munosabatlari turlariga qarab turkumlash bilan bir qatorda, bu usullarda xodimlarning faoliyat sabablarini hisobga olib turib, ularga ta’sir ko’rsatish nuqtayi nazaridan ham farq qilish mumkin. Ular quyidagilardir:

• har bir xodimning huquqi va burchlaridan kelib chiqadigan faoli-yat sabablari (majburiy motivatsiya); • moddiy manfaatlardan kelib chiqadigan sabablar; • ma’naviy (ruhiy) sabablar. Shunga muvofiq marketingni boshqarish usullari ham quyidagicha bo’lishi mumkin: • bevosita direktiv usullar; • xodimlarni va jamoalarni moddiy rag’batlantirishga asoslanganusullar; • mehnatning ma’naviy (ruhiy) rag’batlantirishdan foydalanishniko’zda tutuvchi usullar. Marketing amaliyotida bu usullarning hammasidan kompleks tarzda foydalaniladi. Mazkur usullarning hammasi o’zaro chambarchas bog’langan. Boshqarish mahorati – uning hamma usul va uslubiyatlarini bilishda, ularning muvofiqlarini tanlay olishda, biror aniq sharoitda xodimlarga va jamoalarga ta’sir ko’rsatishning eng samarali usullarini topa bilishdadir. Marketingni tashkil etish va amalga oshirish usullari – hozirgi obyektiv qonunlardan foydalanish mexanizmi tizimidagi eng muhim qismdir. Marketingni tashkil etish va amalga oshirishning iqtisodiy usullarini ikki asosiy turga bo’lish mumkin: direktiv reja topshiriqlari va turli-tuman iqtisodiy omillar. Yuqori organlarning direktiv topshiriqlari bilan marketing faoliyatiga ta’sir o’tkazishning iqtisodiy omillaridan foydalanishni to’g’ri qo’shib olib borish yo’liga qat’iy amal qilinmoqda. Bu omillar xo’jalik hisobi, narx-navo, foyda, kredit, moddiy rag’batlantirish shakllari va shu singarilardan iborat bo’lib, marketing va ishlab chiqarish jamoalarining, million- million mehnatkashlarning muvaffaqiyatli ishlashiga yordam beradigan, ularning ish natijalariga haqqoniy baho berilishini ta’minlaydigan iqtisodiy shart- sharoitlarni vujudga keltirish kerak. Mehnat me’yori bilan iste’mol me’yorini aniq belgilash zarurati ana shunday omillarning hammasidan mohirona foydalanishni, tovar-pul munosabatlarini takomillashtirishni talab qiladi. Marketingni amalga oshirishda qo’llaniladigan iqtisodiy usul va uslubiyatlar iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga asoslanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning hozirgi davrida, shuningdek, marketingni amalga oshirishda uch xil moddiy manfaatlar bo’ladi: umumxalq manfaatlari, jamoa, masalan umumkorxona yoki marketing bo’limi manfaatlari va shaxsiy manfaatlar. Bu tushunchalarni aniqlashda ikki yoqlama yondashish zarur. Bir tomondan, bu manfaatlarning barcha turi bir xodimga xosdir. Har bir xodim o’z shaxsiy mehnatining natijalarini, o’zi ishlaydigan marketing guruhlari va ishlab chiqarish jamoasi mehnatining natijalari, butun ijtimoiy ishlab chiqarishning natijalaridan manfaatdor. Ikkinchi tomondan, shaxsiy manfaatlar har bir ayrim shaxslar manfaatlari sifatida, jamoa manfaatlari umuman biror korxonaning yoki uning marketing bo’limi manfaatlari sifatida, umumxalq manfaatlari esa – umuman jamiyat manfaatlari sifatida tushuniladi. Shu nuqtayi nazardan hozirgi davrda birinchi o’ringa umuman jamiyat manfaatlari, keyin jamoa va so’ngra har bir ayrim shaxsiy manfaatlarni qo’ymoq lozim. Har bir shaxs, jamoa va jamiyatning moddiy manfaatlarini qo’shib olib borish muammosi

bir qancha vazifalarni hal qilishni, ya’ni bir davrda konkret sharoitlarga muvofiq keladigan munosabatlarni o’rnatishni: a) mehnatga qarab taqsimot fondi bilan ijtimoiy iste’mol fondlari o’rtasida; b) ish haqi fondi bilan moddiy rag’batlantirish fondlari o’rtasida; d) ijtimoiy iste’mol fondlarining markazlashgan qismi bilan markaz- lashmagan qismi o’rtasida munosabatlar o’rnatishni o’z ichiga oladi. Jamiyat, jamoa va shaxsning moddiy manfaatlarini uyg’un sur’atda olib borishning eng muhim vositasi – rejalashtirishdir. U faqat funksiya sifatidagina emas, balki boshqa ishning eng muhim usuli sifatida ham maydonga chiqib, har qanday jamiyatda umumxalq manfaatlarining ustunligini ta’minlamog’i lozim. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida marketingni va umuman milliy iqtisodiyotni boshqarishning usullarini iqtisodiy taraqqiyotning hozirgi bosqichiga muvofiqlashtiradigan muhim tadbirlar respublikamizda amalga oshirilmoqda. Buning natijasi sifatida iqtisodiyotimizda bo’layotgan ijobiy siljishlarni ko’rsatib o’tmoq kifoyadir. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tib borish, chet el investitsiyalarini kiritish, fan-texnika taraqqiyotini tezlashtirishga, mahsulot sifatini yaxshilashga, mehnat unumdorligini o’stirishga, korxonalar, birlashmalar, vazirlik va idoralarning iqtisodiy manfaatdorligini oshirishda boshqarishning iqtisodiy usul va uslubiyatlarini doimo takomillashtirib borish zaruratini taqozo etadi. O’tish davri sharoitida davlat korxonalarining va ulardagi bo’linmalarning, shu jumladan, marketing bo’limining faoliyatida iqtisodiy usullarning roli keskin kuchaydi. Masalan, foydaning korxonalarga qoldiriladigan hissasining ko’payishi korxonaning o’z mablag’lari hisobidan ishlab chiqarishni kengaytirish uchun va marketing xodimlarining eng yaxshi ish natijalariga erishishdan moddiy manfaatdorligini kuchaytirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratmoqda. Davlat korxonalariga ham yalpi mahsulot va foyda olish ko’rsatkichini o’zlari aniqlashi ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini va turini yaxshilashga yordam bermoqda. Kapital qurilishga qaratilmaydigan mablag’ ajratishdan uzoq muddatli kredit berishga o’tilganligi, ishlab chiqarish jamoalari marketing guruhlarining o’zlariga biriktirib berilgan mol-mulkni tejabtergab sarflashlaridan manfaatdorligini kuchaytiradi. Korxonalarning aylanma mablag’lari tekinga berilib, to’ldirib turishdan qaytilganligi va ularga zarur hollarda ana shu maqsadlar uchun qisqa muddatli kreditlar berilayotganligi, moddiy resurslarni tejashga va ulardan samaraliroq foydalanishga sabab bo’lmoqda. Nihoyat, davlat korxonalarining va marketing tashkilotlarining o’zaro munosabatlarida sanksiyalar rolining oshirilganligi, ularning o’z zimmalariga olgan majburiyatlarini bajarishdan manfaatdorligini kuchaytirmoqda. Bu tadbirlarning barchasi ishlab chiqarish resurslarini mumkin qadar kamroq sarflab, jamiyat nuqtayi nazaridan ishlab chiqarishda va marketing faoliyatida eng yaxshi natijalarga erishishga manfaatdor qilmoqda. Davlat korxonalarida foydani taqsimlash, xo’jalik hisobi asosida vujudga keltiradigan har xil rag’batlantirish fondlarini o’zlari tashkil etishi

va ulardan foydalanish tizimini ham o’zlari yaratmoqdalar. Xususiy va jamoa korxonalarida bu masalalarning barchasini o’zlari hal qilmoqdalar. Umuman bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida baholar tizimi takomillashib bormoqda, kredit munosabatlarining roli oshmoqda. Sarflanayotgan mablag’larning tezda o’rnini qoplay oladigan va milliy iqtisodiyotning eng zarur ehtiyojlarini qondira oladigan obyektlarga umumdavlat rejasi doirasida birinchi navbatda kredit berish yo’lga qo’yildi. Barcha xo’jalik bo’g’inlarini, shu jumladan, marketing bo’limlari, firmalari texnik darajasini oshirishga, ilmiy tadqiqotlar natijalarini tezroq ishlab chiqarishga joriy qilishga, mahsulotni muntazam sur’atda yangilab turishga intilish kuchayib bormoqda. Korxona (firma)larning marketing bo’limlari va sof marketing firmalarida ham ma’muriy-tashkiliy usul boshqarish usullari tizimida alohida o’rin tutadi. Ular boshqaruv organlarining o’zaro bog’lanib ishlashini, boshqaruv munosabatlarini aks ettirib, boshqaruvchi obyektlarga ma’muriy ta’sir ko’rsatishning butun mexanizmini xarakterlaydi. Marketingni tashkil etish organlari tomonidan amalga oshiriladigan boshqarish aktlari ikkiga bo’linadi: 1. Normativ aktlar. 2. Individual aktlar. Boshqaruvga oid normativ aktlar konkret-muayyan shaxs-adresat bo’lmaydi, ular biror sharoitga tatbiqan olinadigan umumiy xatti-harakat qoidalarini o’z ichiga oladi va ko’pincha uzoq vaqtga mo’ljallangan bo’ladi. Marketingni tashkil etishning individual aktlari esa muayyan subyektlarga qaratilgan bo’ladi. Ma’muriy-tashkiliy usullarni tashkiliy yo’l bilan va farmoyish berish yo’li bilan ta’sir ko’rsatishga bo’lish keng tarqalgan. Marketingda tashkiliy ta’sir ko’rsatish turli tashkiliy choralarni ishlab chiqish va boshqarishning tashkiliy tuzilishini belgilash: ichki tartib-qoidalarni o’rnatish va hokazolarni o’z ichiga oladi. Farmoyish berish yo’li bilan barcha marketingni boshqarish bo’limlari va organlarining soz ishlashini kundalik tezkor ta’minlab turishdan iborat bo’lib, unga ko’rsatmalar berish yozma shaklda nashr etilgan yoki og’zaki buyruqlar vositasi bilan erishiladi. Marketingda bir-biriga bo’ysunmaydigan boshqarish organlari o’rtasidagi (gorizontal bo’yicha) munosabatlar o’z xususiyatlariga ega. Bu organlarning hamjihat ishlashi uchun vertikal bo’yicha boshqarish munosabatlariga mos bo’lgan farmoyish berish usullaridan farqli o’laroq kelishuv kabi tashkiliy usul xosdir. Ma’muriy-tashkiliy usullarni iqtisodiy usullarga qarama-qarshi qo’yish noto’g’ridir. Iqtisodiy usullarni amalga oshirishning o’ziga xos alohida mexanizmi bo’lmaydi. Shuning uchun marketingni boshqarishning ko’pgina aktlari boshqaruv organlarining qarorlari, instruksiyalari, to’plamlari shaklan tashkiliy usul sifatida maydonga chiqib, iqtisodiy mazmunga ega bo’ladi, iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladi, iqtisodiy usullarni amalga oshirishning mexanizmi bo’ladi. Ma’muriy va xo’jalik organlarining qarorlari, odatda, hukumat organlarining qarorlariga asoslangan bo’ladi. Davlat va kasaba uyushma organlarining qo’shma

korxonalarini tashkil etish – davlat boshqaruv ishida kasaba uyushmalarini ishtirok qilish shakllaridan biridir. Marketingni tashkil etish va amalga oshirishning sotsial-psixologik usullari – marketing xodimlariga ta’sir etishning usullaridan biri bo’lib, ular marketingni va ishlab chiqarish jamoalarining, ulardagi «psixologik iqlimni», har bir xodimning shaxsiy xususiyatlari va hokazolarini o’rganishga asoslanadi. Marketingni tashkil etish va amalga oshirishning sotsial-psixologik usullarini ikki asosiy turga: har bir xodimga jamoa orqali ta’sir ko’rsatishga va bo’ysunuvchilar bilan yakka tartibda ish olib borishga bo’lish mumkin. Marketingni sotsial-psixologik usullari, rahbarlarning kundalik faoliyatida bo’ysunuvchilar bilan qilinadigan suhbatlar bilan, boshqarishning iqtisodiy, tashkiliy va barcha boshqa usullari orqali namoyon bo’ladi. Marketing boshlang’ich mehnat jamoalarini tuzishda, ularga rahbarlar tanlashda, rivojlanish va istiqbol rejalarini ishlab chiqishda sotsial-psixologik usullardan foydalanish yaxshi natija beradi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida hozir ham marketingda huquqiy vositalar alohida ahamiyatga ega. Bunda ijtimoiy munosabatlarga yuridik ta’sir ko’rsatish vositalarining hajmi tushuniladi. Shu bilan birga barcha ijtimoiy ishlab chiqarish va marketing faoliyatidagi munosabatlarni ham huquq bilan butunlay tartibga solib bo’lmasligi ma’lum. Huquq normalari yo davlat tomonidan (turli tashkilotlar orqali) chiqariladi yoki, agar jamoa tashkilotlari tomonidan chiqarilsa, davlat tomonidan tasdiqlanadi. Ularga turli qonuniy hujjatlar, nizomlar, instruksiyalar, buyruqlar, farmoyishlar va hokazolar kiradi. Marketingni tashkil etish amaliyotida teng huquqli boshqaruv subyektlari o’rtasida vujudga keladigan munosabatlar bo’ladi. Bu hollarda huquqiy koordinatsion hujjatlar yoki kelishtiruvchi hujjatlar nashr etiladi. Teng huquqli tomonlarning marketing sohasidagi o’zaro aloqalari xo’jalik shartnomalari tuzish yo’li bilan amalga oshiriladi. Marketing firmalari, bo’lim va guruhlari tomonidan aniqlanadigan huquqiy normalari muayyan sanksiyalarni nazarda tutadi. Ko’riladigan ta’sir choralarining xarakteriga qarab, ular moddiy, intizomiy, ma’muriy, jinoiy-huquqiy sanksiyalarga bo’linadi. Moddiy javobgarlik barcha korxonalar, tashkilotlarning va shu jumladan, marketing firmalari bo’limlarining, shuningdek, ayrim mansabdor shaxslarning zimmasiga xo’jalik faoliyatining natijalari uchun yuklanadigan mas’uliyatdir. Moddiy javobgarlik jarimalarda, penyalarda, neustoyka va hokazolarda ifodalanadi. Intizomiy javobgarlik xizmat burchini buzish natijasida kelib chiqadi. Unda jazo (tanbeh, xayfsan, uch oy muddatga maoshi pastroq ishga o’tkazish va hokazolar) kabi, yuqori mansabdor shaxs tomonidan yoki boshqaruv zvenosi tomonidan beriladi. Marketingning boshqaruvchisiga ma’muriy javobgarlik korxona rahbari yoki maxsus qo’yilgan davlat organlaridan kelib chiqadiki, bunda ular boshqarishning aniq sohasidagi xodimlari bilan bevosita bog’lanmagan bo’lishi ham mumkin. Ma’muriy javobgarlik turli-tuman sanksiyalarda, nochetlar, jarimalar va hokazolarda ifodalanadi. Jinoiy javobgarlik mansab bilan bog’liq bo’lgan

jinoyatlar qilgani uchun sud tomonidan qo’llaniladi. Marketing firmalari va umuman milliy iqtisodiyotning barcha bo’g’inlaridagi marketing bo’limlari davlat intizomini butun choralar bilan mustahkamlash, xo’jalik munosabatlarida qonunchilikka qat’iy rioya qilish zarurligini uqtiradi. Korxonalar, marketing firmalari o’rtasida tuziladigan, xo’jalik shartnomalari rejalashtirishni va iqtisodiy rag’batlantirishni takomillashtirishda tobora katta rol o’ynamoqda. Bu shartnomalar korxonalarning marketing bo’limlari, firmalarni ishlab chiqarish va marketing faoliyatining muhim quroliga va ularning bir-birlari oldidagi javobgarliklarni aniqlashning asosiga aylanib bormoqda. Marketingni tashkil etish va amalga oshirishni bevosita metodlari ko’proq subyektlarning buyruq, farmoyish, ko’rsatmalar berish yo’li bilan boshqarish obyektlariga ta’sir ko’rsatishni ta’minlovchi usul va xarajatlarni o’z ichiga oladi. Marketingni boshqarishning bevosita direktiv moddalarini tizimida jamiyatning turli ishlab chiqarish yacheykalarini rivojlantirish rejalari eng muhim ahamiyatga ega. Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, rejalashtirish jarayonining o’zi boshqarish funksiyasidir. Biroq ishlab chiqilgan va boshqarishning yuqori organlari tomonidan tasdiqlangan reja albatta bajarilishi kerak bo’lgan eng muhim direktiv ko’rsatma sifatida maydonga chiqadi. Bundan xususiy va jamoa korxonalari ham mustasno emas. Direktiv usullar har bir rahbar, ijrochining va boshqaruvchi organlarning burchlari, huquqlari va mas’uliyatini aniq belgilashga asoslanadi, bular mansabga oid instruksiyalar. Turli boshqarish bo’g’inlarining funksiyalari va vazifalari to’g’risidagi nizomlar bilan qonunlashtiradi. Marketingni boshqarishning bevosita direktiv usullarining ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchilarning yuqori boshqaruv organlarining qarorlari, buyruqlari, farmoyishlarini bajarish uchun shaxsan javobgar bo’lishni belgilaydi. Milliy iqtisodiyotni va shu jumladan, marketingni pog’onali bo’ysunishiga muvofiq farmoyishlar berish yo’li bilan ma’lum maqsadni ko’zlab bajarish jarayoniga ta’sir ko’rsatiladi. Farmoyishlar bajariladigan muayyan davr ichida rahbar o’ziga bo’ysunuvchilar bilan aloqa qilib turadi. Jamoaning ma’lum maqsadga qaratilgan hamjihat ishi tashkil etiladi. Marketingni tashkil etish va amalga oshirishda xodimlarni moddiy rag’batlantirishdan foydalanish hozirgi kunda asosan ish haqi va mukofot orqali amalga oshiriladi. Ish haqining manbayi ish haqi fondi bo’lib, u asosan, jamiyat tomonidan kafolatlanadi. Yagona davlat ta’riflari va normalari ish haqining negizini tashkil etadi. Xususiy va jamoa korxonalarida ularning o’zlari belgilaydilar. Ular mehnat unumdorligini oshirishga, moddiy xarajatlarni tejashga mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan. Marketingni rag’batlantirish xillariga quyidagilar kiradi: joriy mukofotlash, alohida muhim marketing bo’yicha topshiriqlarni bajarganlik uchun mukofotlash, korxonaning, marketing bo’limining umumiy yillik ish yakunlari uchun mukofotlar, musobaqa yakunlarining hisobga olib mukofotlash, ish (xizmat ko’rsatish)ning yangi normalarini o’zlashtirganligi uchun, shuningdek, amaldagi ish normalarini qayta ko’rib chiqish yuzasidan tashkiliy-texnik tadbirlarni ishlab chiqqanligi uchun rahbarlarni va hokazo mukofotlarni berish. Marketolog mehnatining ma’naviy manfaatlari ma’naviy-

siyosiy, ijodiy manfaatlarini (izlanish stimullarini) va boshqa manfaatlarini o’z ichiga oladi. Ma’naviy-siyosiy manfaatlarning negizi vatanga sadoqat, fidoiylik, tarixiy taraqqiyot istiqbollarini tushunish va hokazolar. Shuning uchun marketing bo’limlari, firmalarni boshqarishda mehnatkashlarni siyosiy tarbiyalash, shuningdek, keng ishchi va xizmatchilar ommasiga iqtisodiy bilim berish juda muhim rol o’ynaydi. Xalq uchun, mamlakat mustaqilligi uchun xodimlarda kurash hissi qanchalik baland bo’lsa, ularning mehnat sohasidagi faolligi, binobarin, marketing faoliyatidagi yutuqlari shunchalik yuksak bo’lishini ko’rsatmoqda. Marketolog kasbiga mehr qo’yish, mehnatdan uning natijalaridan qanoatlanish ijodiy rag’bat negizidir. Bu stimullardan eng samarali foydalanish kasb-hunarga yo’llash va uni tanlash ishini yaxshilashni nazarda tutadi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, yetarli qobiliyati bo’lmagan yoki biror faoliyat turiga tatbiqan psixik sifatlarga ega bo’lmagan kishilar boshqalarga qaraganda ko’proq vaqt sarflab va qiynalib ixtisos egasi bo’lishlari ustiga boshqalardan yomonroq, kam ishlaydilar, xato va kamchiliklarga tez-tez yo’l qo’yadilar. Bu marketing faoliyatini tashkil etishda, ayniqsa, yaqqol ko’zga tashlanadi. 4. Ishlab chiqarish korxonasining marketing faoliyatini tashkil etish Har qanday korxonaning ish faoliyatini tashkil etishda eng avvalo, uning ishlab chiqarishi lozim bo’lgan tovarlariga yoki xizmatlariga xaridorlarning ehtiyoji, ularning imkoniyatlari, kelajak istiqboli, tizimli va har tomonlama yondashiladi va o’rganiladi. Bu esa murakkab axborot to’plash, uni qayta ishlash va tahlil qilish, ilmiy tadqiqotlar o’tkazish, tovarlar va xizmatlar assortimentini rejalashtirish, reklama ishlarini boshqarish kabi ishlar bilan shug’ullanuvchi maxsus marketing xizmatini tashkil qilishni taqozo qiladi. Ishlab chiqarish ustuvorligiga mo’ljallangan siyosat yurituvchi korxona boshqarish organlarining tashkiliy tarkibida injener-texnik xodimlar asosiy bo’g’in hisoblanadi. Marketingli yondashishda esa asosiy hal qiluvchi tarkib marketing xodimlari hisoblanadi. Chet eldagi yirik firmalar boshqaruv tarkibida boshqa bo’limlarga nisbatan ko’p xodimlarga ega bo’lgan alohida marketing bo’limlari va sotishni boshqarish bo’limlari tuzilgan. Firmalarni tashkiliy tarkibida marketing xizmatining to’rtta maxsus bo’limi mavjud: • xodimlar ishini tayyorlash va tashkil qilish, sotish miqdori va tarki-bini ta’minlash va rivojlantirish, saqlash va tashish, statistik hisobot va tahlil kabi vazifalarni bajaruvchi sotish bo’limi; • reklama qilish, jamoat bilan aloqa (pablik rileyshnz), sotishnirag’batlantirish kabi vazifalarni bajaruvchi reklama va sotishni rag’batlantirish bo’limi; • ma’lumot-biblioteka, axborot tadqiqot xizmatlarini o’z ichiga oluv-chi, bozorda tadqiqot bo’limi; • tovar assortimentini, bahosini, upakovkasini va texnik xizmatko’rsatish talablarini o’rganuvchi, assortimentni rivojlantirish bo’limi. Bu tarkib firma faoliyatining yo’nalishidan va o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o’z individual ko’rinishga ega bo’ladi. Masalan, turli mamlakat va

shaharlarda joylashgan transmilliy korporatsiyalar va yirik firmalar uchun – regionlar bo’yicha marketing bo’limlari bo’lishi xususiyatlidir. Masalaga marketing nuqtayi nazaridan yondashilganda ayirboshlash kelishuvlari faqatgina sanoat korxonalaridan ulgurji va chakana savdo nuqtalariga u yoki bu tovarni yetkazib berishni tashkil qilishgina emas, balki hamkorlar o’rtasidagi shunday munosabatlarki, natijada almashish jarayonida o’zaro foyda olish ta’minlanadi. Bunday kelishuvlarda faqat tovarlargina emas, shu bilan birga qo’shimcha sotib olish joyi, vaqti, sotish shakli, assortimentni tanlash qobiliyati kabi qulayliklar ham katta ahamiyatga ega. Bunday kelishuvda korxonalar o’rtasidagi ayirboshlash munosabatlarini uzaytirish yoki yana davom ettirish kabi qarorlarni qabul qilishga imkon beradi. Rejali iqtisodiyotda bu jarayon mumkin emas. Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida respublikamiz korxonalarida tijorat bo’limlari tashkil qilinmoqda. Unga korxona rahbarining tijorat ishlari bo’yicha o’rinbosari rahbarlik qilmoqda. Bunday bo’limlar ilgari ham mavjud edi, lekin ular faqatgina uzoq muddatli shartnomalar tuzish bilan band bo’lib, umuman marketing muammolari bilan shug’ullanmas edilar. Bozor sharoitida talabni o’rganish, istiqbollash va tashkil qilish savdo tashkilotlarining vazifasi bo’lmay qoladi. Tovar ishlab chiqaruvchi korxona ham reklama bilan, bozorni o’rganish bilan, bozor baholarini aniqlash bilan, geografik, yoshiga nisbatan va boshqa mezonlarga asoslanib, bozorni segmentlash bilan shug’ullanishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, agar ilgari xaridorlarni o’rganish faqat savdo tashkilotlarining vazifasi sanalgan bo’lsa, marketingli yondashishda tovar ishlab chiqaruvchilar ham xaridorni o’rganishga harakat qiladilar. Marketingning eng asosiy vazifalaridan biri, kafolatlangan yuqori sifatli va xaridor talabiga javob beradigan raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni va sotishni tashkil qilish hamda yo’lga qo’yishdir. Marketingli yondashishda tovar yuqori sifatli sanalishi uchun u sifat bo’yicha xalqaro texnik standartlarga javob berish bilan birga ma’lum bozor segmentining ehtiyojiga ham javob berishi kerak. Shuning uchun marketing xizmatining markaziy vazifalaridan biri sifatli boshqarish sanaladi. 70-yillardan boshlab bizning milliy iqtisodiyotning turli tarmoq korxonalarida sifatli boshqarish kompleks tizimlari rivojlana boshlagan edi. Ammo ular asosan turli texnik standartlar yaratish va standart mahsulotlar ishlab chiqarishni nazorat qilishgagina asoslangan edi. Biroq shunday tizimlar tovarlarning yuqori sifatliligini ta’minlamas edi, chunki iste’molchilarning kelajakdagi talab va ehtiyojlari e’tiborga olinmas edi. Doimiy tovarlar taqchilligi sharoitida kelajakdagi talab va ehtiyojlar to’g’risida o’ylashga vaqt ham yo’q edi. “Marks end Spenser” deb ataluvchi ingliz firmasi sifatni boshqarish tizimi tushunchasini shunday ta’rif qiladi: “eng kam xarajat va eng kam tannarx bilan bir vaqtda xaridorlar ehtiyoji va talabini to’la qondirishga qaratilgan ishlab chiqarishni va xizmat ko’rsatishni ta’minlash maqsadida yuqori sifatni vujudga keltirishga

qaratilgan intilishlarni samarali birlashtirish, shu sifatni ta’minlash va rivojlantirishga qaratilgan, xodimlar guruhining intilishlaridir” 1 . Mana shu firmaning mahsulot sifatiga marketingli ijobiy yondashishga misol qilishimiz mumkin. To’qimachilik va trikotaj mahsulotlari ishlab chiqaruvchi mashhur “KORA” firmasining korxonalariga buyurtmalar berish jarayonida “Marks end Spenser” savdo kompaniyasi ulgurji savdo tashkilotidan 9 shilling 6 pens bo’lgan ayollar paypog’ini sotib oldi. Xuddi shunday tovarni “KORA” firmasi 8 shilling 6 pensga yetkazib berishga tayyor ekanligini bildirdi. “Marks end Spenser” kompaniyasi bu tovarni oldi va bir shilling farqdan olgan foydani o’zi almashtirmadi va undan narxni arzonlashtirishda foydalanmadi. Aksincha, mablag’ tovarning sifatini yaxshilash uchun ishlab chiqarishga sarf qilindi. Shunday qilib, xaridorlar ilgarigi tovarni tushirilgan narxda emas, balki sifati yaxshilangan holda oldingi narxda sotib oldilar. Yuqoridagi misoldan ko’rinib turibdiki, marketing xizmatida kadrlarning o’rni katta ahamiyatga ega. Xorijda marketing bo’yicha mutaxassislar maxsus maktablar va universitetlarda tayyorlanadi. Bizda bu ish endi boshlandi. Hozirgi kunda Respublikamizning ko’pchilik oliy o’quv yurtlarida bu mutaxassislik bo’yicha kadrlar tayyorlanmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish, soliqlar tizimining islohoti, tijorat banklarining vujudga kelishi, kelishuvchi korxonalarga o’tish, baholarni tashkil etish islohoti va boshqa shu kabi talablari marketing strategiyasi va taktikasini to’liq egallagan mutaxassislarga talabni kuchaytirmoqda. Tarixiy rivojlanishimizning o’ziga xos xususiyatlari xorijiy marketing usullaridan bizning sharoitimizda shundayligicha va oqilona o’z imkoniyatlarimiz va xususiyatlarimizni hisobga olgan holda foydalanishimizga imkon beradi. Shu sababli biz marketingli izlanishimizni tashkil qilishimiz va tajriba to’plab borishimiz zarur. Bugungi kunda jamiyatimizning rivojida bozor iqtisodiyotiga o’tishdan boshqa yo’l yo’qligi hammaga ma’lum. Bu o’zo’zidan ma’muriy buyruqboz rahbar o’rniga ijodkor inson chiqishini ta’min etadi. Shu sababli eng muhim kasblar ichida – marketolog kasbi muhim ahamiyatga ega bo’lishi kerak. Bu esa kasb egalarini har tomonlama qo’llabquvvatlashni, ularni tayyorlashni yaxshilash va oxir-oqibatda ilmiy marketing maktabini yaratishni vazifa qilib qo’yadi. 40–50-yillarda “hamma narsani kadrlar hal qiladi” degan shior mavjud edi. Bizning mamlakatimizda bu shior shiorligicha qolib ketdi. Bu shiorning haqiqiy mazmunini “g’arbdagilar” aniq tushunib yetdilar va hayotga to’la tatbiq qila oldilar. Bugungi kunda bizning o’z shiorimizga qaytadan hayot ato etishimizga imkoniyat mavjud. Bu ishda bizga umumjahon bozor munosabatlarining nazariyasi va amaliyoti bo’lgan marketingga asoslangan yangicha iqtisodiy fikrlash yordam beradi. Marketingni tashkil qilish – korxonada bir necha yo’nalishda amalga oshirilishi mumkin (ularning ko’rinishi chizmalarda berilgan). 1 Öçå Ê.Ê. Ìåòîäû ýôôåêòèâíîé òîðãîâëè. -Ì.: Ýêîíîìèêà, 1988. ñ. 144.

1. Funksional – bunda javobgarlik taqsimot, sotish, ta’minot va tovarharakatini tashkil qilish doiralariga tushadi (1-chizma). 2. Tovarlar prinsipi bo’yicha tashkil etish. Bunda funksional tamoyillarga, yana har bir tovar markasi uchun boshqaruvchilar qo’shiladi (2chizma). 3. Bozor prinsipi bo’yicha tashkil etish. Bunda funksional tamoyillarga, yana har bir hudud bozorlari va iste’molchilar turi bo’yicha boshqaruvchilar qo’shiladi. Shunday qilib, funksional marketing bo’linmalarining tashkil etilishida marketing bo’limlari marketing faoliyatining xususiy funksiyalari bo’yicha ierarxik bo’linadi. Bu kabi strukturaga kichik ishlab chiqarish dasturi va tor tovar assortimentiga, kam sonli milliy bozorlar va ular segmentiga ega kichik korxonalar (marketing xizmatlari) kiradilar. Funksional tashkil etishning yutuqlari, bo’linmalarning boshqarishdagi soddalik, bajariladigan funksiyalarga yuqori javobgarlik. Lekin, strukturaning bunday tipi qator kamchiliklarga ham egadir: tovarlar bo’yicha maxsus bo’limlarning yo’qligi; bozorning regional segmentlari bo’yicha maxsus bo’limlarning yo’qligi; bozor talablarining o’zgarishi va iste’molchilar talablariga tezkor reaksiyaning sustligi; marketing tashkilotlari tadbirlarini moliyalashtirish masalalarini hal etishning qiyinlashganligi. Marketing bo’yicha vitse-prezident mahsu lot- tovar ha- marke ting rekla ma soti sh boshqa ni reja- rakat i tadqiq ot- bo’yi cha bo’yi cha funksio nal lashtir ish bo’yi cha lari bo’yi- bosh qa- bosh qa- sohalar bo’yic ha cha bosh- cha boshqa- ruvchi ruv chi bo’yic ha boshq a- qaru vchi ruvchi boshqa - ruvchi ruvchi 1-chizma. Marketing bo’limini funksional yo’nalishda tashkil etish.

2-chizma. Marketing bo’limining tovarlar prinsipi bo’yicha tashkil etilishi. Tovar prinsipi bo’yicha tashkil etish tovarlar va ular guruhlari bo’yicha bo’limlar tashkil etishni talab etadi. Unda tovar bo’limlari bo’yicha mustaqil qaror qabul qiladi. Marketing xizmatining tashkiliy tuzilishi bu kabi bo’lgan shakl, avvalo ishlab chiqaradigan tovarlar assortimenti katta bo’lgan firmalarga to’g’ri keladi. Birinchi marta 1927-yil «Prokter end Gembl» firmasi bu shaklni qo’llagan. Hozirgi vaqtda tovar prinsipi bo’yicha tashkil qilish shakli ko’p firmalarda, ayniqsa, oziq-ovqat sanoati, atir-upa va kimyo tarmoqlarida keng tarqaldi. Tovar sifati bo’yicha tashkil etish shakli ham, shuningdek, kamchiliklarga ega. Boshqarishning bu kabi sistemasi marketing faoliyatining o’ziga xos tomonlarini doim ham e’tiborga olmaydi. Tovarlar bo’yicha guruhlar ishchilari o’z majburiyatlarini samarali bajarish uchun yetarlicha huquqlarga ega emas, boshqaruv apparatida katta sonli guruh va guruhchalar paydo bo’lishi bilan ularni ushlab turish uchun katta xarajatlarni talab qiladi. Bozor prinsipi bo’yicha tashkil etish. Deyarli barcha korxonalar o’z tovarining xarakteri jihatidan turlicha bo’lgan bozorlarda sotadi. Masalan, Chirchiq ximiya kombinati o’z mineral o’g’itlarini individual iste’molchilar, ishbilarmon tadbirkorlar va davlat muassasalari bozorida sotadi. Turli bozorlarning sotib olish xususiyatlari yoki turli tovar afzalliklariga ega bo’lgan hollardagina bozor prinsipiga ko’ra tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Shuning uchun marketing xizmati bo’limlari asosiy bozorlarga qarab tuziladi. Masalan, Kavkazorti, Markaziy Osiyo va Moskva bozorlari va hokazolar. Marketing xizmatlari xaridorlar yo’nalishlari bo’yicha ham tashkil etilishi mumkin. Bunda iste’molchilar guruhlari bo’yicha klassifikatsiya amalga oshiriladi, masalan, yirik xaridorlar, pirovard xaridorlar, savdo korxonalari yoki matlubot tashkilotlaridagi sotuvchilar, ishlab chiqaruvchilar uchun sotuvchilar, olib sotish bilan shug’ullanadigan sotuvchilar. Shunday qilib, marketingda, avvalo, xaridorlar huquqi hisobga olinadi. O’z tovarlarini mamlakat yoki dunyo masshtabida sotadigan firmalarning ko’pchiligida sotuvchilar va xaridorlarning bog’liqligi, ko’pincha geografik prinsip bo’yicha tashkil qilish shaklini oladi. Ma’lumki, bozorni regional sifatlar bo’yicha Marketing bo‘yicha vitse-prezident Tovar guruhlari Boshqa funksional sohalar bo‘yicha boshqaruvchi bo‘yicha boshqaruvchi A tovar bo‘yicha B tovar bo‘yicha boshqaruvchi boshqaruvchi Boshqaruvchi Boshqaruvchi Boshqaruvchi Boshqaruvchi 1-tovar 2-tovar 1-tovar 2-tovar markasi markasi markasi markasi

o’rganish zaruriyati tug’iladi, bu narsa har bir regionning milliy, siyosiy, iqtisodiy va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bularning barchasi geografik (regional) prinsip bo’yicha marketing xizmatini tashkil etishni talab qiladi. Bozor va regional (geografik) prinsip, tovar prinsipi bo’yicha tashkil etishga o’xshash bo’lgani uchun, bu ikki shaklning ustunligi va kamchiliklari ham o’xshashdir. Marketing xizmatlarining yuqorida aytilgan strukturalari qurilish sxemalari ierarxik usulda kombinatsiyalash (yirik korxonalarda) mumkin bo’lgani kabi, matritsaviy shaklini ham tashkilotlarda qo’llash mumkin. Bunda barcha kamchiliklarni yo’qotish va alohida farq qiluvchi sifatlarning barcha ustunliklarini konsentratsiyalashtirish uchun barcha zaruriy choratadbirlar amalga oshiriladi. «Tashtekstilmash» zavodida marketing xizmatini tashkil etishning aynan aralash sxemasi qo’llanilgan. Marketing xizmatining strukturasi qaysi sxema va prinsip bo’yicha tashkil etilmasin, uning asosiy funksiyasi va vazifasi quyidagilar: • firma faoliyati holatini sistemali va kompleks tahlil qilishni o’tkazish,muvaffaqiyatsizlik sababini va zaxiralarini aniqlash, marketing siyosati va marketing faoliyatida tajriba va yutuqlardan foydalanish; • marketing strategiyasini ishlab chiqish, asosiy marketing maqsadi-ni aniqlash, uni mukammallashtirishning yo’nalishlarini aniqlash, ishlab chiqarishni iste’molchi talabiga moslashtirish, yangi maqsad, strategiya va taktikalarni aniqlash va shakllantirish; • marketing faoliyatining amalga oshuvini tashkil etish, firma turlixizmatlar va bo’limlari faoliyatini koordinatsiyalash, konyunktura – baho ishini amalga oshirish, bozorni va uning rivojlanish istiqbollarini o’rganish, raqobatchi firma tovari, strategiyasini o’rganish; • reklama ishini tashkil etish, reklamaning nisbatan optimal kanal vavariantlarini tanlash, reklama matni va badiiy bezashini amalga oshirish, kelishilgan reklama materiallarini bevosita bajaruvchilar bilan amalga oshirish; • iste’molchi tovar va xizmatlar bilan tanishuvini amalga oshirishmaqsadida ko’rgazma va yarmarkalar tashkil etish, ularni o’tkazish, vaqti va joyini aniqlash, turli matbuot-konferensiyalar, uchrashuvlar, simpozium va seminarlarni tashkil qilish; • patent-konyunktura tadqiqotlarini amalga oshirish, yangi tovarlarniyaratishni tashkil etish va unda ishtirok etish, mahsulot sifatini oshirish; tovar va xizmatlarni samarali sotishni uyushtirish, yetkazib berishni nazorat qilish, zaxiralarini optimallashtirish, samarali tovar harakatini amalga oshirish; doimiy marketing nazoratini uyushtirish, qabul qilingan boshqaruv qarorlarining tahlili va ular samaradorligi, reklama faoliyati ustidan nazorat, barcha «xarajat-natija» mezoni bo’yicha marketing xarajatlarining doimiy nazorati; marketing faoliyatida hisob-kitob yuritishni tashkil qilish, faoliyat baho ko’rsatkichlarini aniqlash va hisoblash, marketing xizmati faoliyatini baholash, har bir marketing xodimini rag’batlantirish. Marketing rejalarini tayyorlash va ularni amalga oshirishda marketing xizmati rahbari faqat o’z sheriklari manfaatlarinigina emas, balki firma ichidagi guruhlar,

oliy boshqaruv, moliyaviy xizmat, ilmiy izlanish, tajribakonstruktorlik ishlari xizmati, ta’minot xizmati, ishlab chiqarish va buxgalteriyaning manfaatlarini ham hisobga olish kerak. Ular firmaning boshqa bo’linmalari bilan ham uzviy hamkorlikda ishlashlari kerak. Masalan, moliyaviy xizmat xodimlari vositalardan foydalanish va naqdlilik muammolari bilan qiziqadilar, ular marketingning rejalarini hayotga tatbiq etish uchun muhimdir. Ilmiy izlanish, tajriba- konstruktorlik ishlari xizmati mahsulot ishlab chiqarish metodlarini ishlab chiqish va konstruktorlash muammolari bilan shug’ullanadi, natijada ular marketing xizmatidan tovarlarga buyurtmalar oladilar, bu buyurtmalarda tovarlarning parametrlari, ularning sifatlari va xossalari o’z ifodasini topadi. Korxonaning marketing xizmati tajriba-eksperiment ishlarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan xomashyo va materiallarning kerakli miqdorining mavjud bo’lishi, ularni yaratish va amalga oshirish bilan ham shug’ullanadi. Ishlab chiqarish kerakli miqdordagi tovar, ishlab chiqarish uchun javobgarlikni o’ziga oladi. Buxgalteriya xizmati daromad va xarajatlarni kuzatib boradi. Ish naqadar muvaffaqiyatli borayotganini marketing xizmatiga bildirib turadi, barcha ko’rsatkichlar bo’yicha kerakli axborotni beradi. Bu bo’linmalar faoliyati u yoki bu darajada marketing xizmati rejalarida ham, harakatlarida ham o’z aksini topadi, ular o’z navbatida oldiga qo’yilgan masalalarni hal etishga yordam beradi. 5. Marketingni tashkil etishning chet el tajribalari Marketingning iqtisodiyotimizga kirib kelishi, ko’proq chet el tajribalaridan foydalangan holda uni yanada takomillashtirish va mukammallashtirish, bizni marketologlarimiz oldiga qo’yilgan dolzarb vazifalaridan bo’lib qolmoqda. Xususan, marketingni Amerikadan boshlanishi, rivojlanishi va takomillashishi konsepsiyalarining paydo bo’lishini ko’plab iqtisodchilar, shu jumladan, F.Kotler tomonidan ham e’tirof qilingan edi. Albatta bunda har bir mamlakatning sotsial tuzumi, iqtisodiy quvvati, mehnat va tabiiy resurslarini hisobga olgan holda baholanadi. AQSHda rivojlangan raqobat sharoitida marketingni boshqarish, korxonaning kelajagini hal qiluvchi jarayondir. Har qaysi AQSH korxonasi u yoki bu iste’molchilar guruhi uchun ma’lum qiymatga ega bo’lgan tovarni taklif qiladi. Ayirboshlash – sotish orqali korxonalar ma’lum foyda olib ishini davom ettirishga intiladi. Marketing boshqaruvchilari shu tovarning ayni maqsadli bozor uchun kerakli ekanligiga ishonch hosil qilishlari kerak. Boshqaruvchilar tovarni loyihalashtirish jarayonidan o’rgana boshlashadi. Amerikalik marketologlar marketingni boshqarish jarayonini to’rt jarayonga ajratishadi. Bulardan birinchisi, bozor holatini tahlil qilishdir, bu sharoitning o’zi bir necha tashkiliy ishlardan iborat bo’lib, ulardan biri marketing tadqiqotlari va marketing axborotlari tizimidir. Ishlab chiqarish hajmi kam bo’lganda, tovar assortimenti hozirgidek, keng bo’lmagan davrda har xil tadqiqotlarning o’rni AQSHda kichik edi. Lekin hozirgi davrda boshqaruvchilar iste’molchilar to’g’risida maksimum axborotlarga ega bo’lishlari kerak va buning uchun har xil marketing tadqiqotlari, bu qo’yilgan muammoni yechish uchun kerakli bo’lgan axborotlarni yig’ish, tahlil qilish

demakdir. Marketing tadqiqotlarini o’tkazish uchun kichik korxonalar AQSHda tadqiqot markazlariga murojaat qiladilar. AQSHda 73% katta kompaniyalar o’zlarida tadqiqot bo’limlarini ochishgan. Mana shu bo’limlar kerak bo’lganda tadqiqotlar olib borib bozorning xususiyatini, korxonalarning bozordagi ulushini, sotish tahlili, tovarlarni o’rganish, yangi tovarga bo’lgan xaridorlar munosabati, baholar siyosati, qisqa va uzoq muddatli bozordagi o’zgarishlarni tahlil qilish kabi ko’pgina kuzatish ishlarini olib boradi. Shunga o’xshash tadqiqotlar natijasida korxonalar bozordagi xaridorning sotib olish qobiliyati qanday, tovarga bo’lgan ehtiyoj qanday, beriladigan reklamalarning samarasi qanday bo’ladi, degan savollarga javob topa oladi. Buni esa marketing axborotlarini tahlil qilish tizimi amalga oshiradi. Shu yerda aytish joizki, marketingni boshqarishning muhim prinsiplari mavjudki, AQSH korxonalari shu prinsip bilan boshqarishni amalga oshiradi. Har bir korxona o’z marketingi oldiga qo’ygan maqsadga erishishini o’ziga qulay boshqarish tizimi chizmasidan foydalanadi. Bulardan AQSHda eng keng tarqalgan boshqarish chizmasi – funksional tuzilmadir. Bu tuzilmani chizmasi, uning funksiya va vazifalari II bobning 4-paragrafida mufassal berilgan. Funksional boshqarishning asosiy xususiyati uning soddaligidir. Lekin ishlab chiqarishni kengayishi bunday boshqarish tizimining samarasini pasaytiradi. Har bir bozor yoki tovar uchun alohida rejalar tuzish, tadqiqotlar olib borish, umuman faoliyatini olib borishni qiyinlashtirib qo’yadi. Yirik AQSH kompaniyalari butun mamlakatda yoki alohida boshqa mamlakatlarda ham faoliyat ko’rsatmoqdalar. Bunday faoliyat olib borishda marketing geografik prinsip orqali olib boriladi. Bu yerda bitta umummilliy sotish xizmati boshlig’i va regional sotish xizmati boshliqlari bo’ladi. Shuningdek, viloyat, tuman boshliqlari va savdo agentlari joylardagi iste’molchilarga yaqin bo’ladi, vaqt va borib-kelish xarajatlari kamayadi, ishning unumi oshadi. AQSHda qo’llaniladigan yana bir marketingni boshqarish chizmasi, bu tovar ishlab chiqarish bo’yicha boshqarishdir. Bunda tovarning nomenklaturasi bo’yicha boshliqlar bo’ladi. Har bir tovar bo’yicha boshliq o’zi rejalarni tuzadi, ishlab chiqadi, nazorat qiladi. Bunday boshqarish usulini birinchi bo’lib yuqorida qayd qilganimizdek, 1927yilda «Prokter end Gembl» kompaniyasi qo’llab, katta yutuqlarga erishgan. Hozirgi kunda ko’pgina oziq-ovqat va kosmetika sohalarida ish olib boruvchi korxonalar, aynan «Djeneral Fudz» bu usulni qo’llaydilar. Tovar ishlab chiqarish prinsipi bo’yicha marketingni boshqarishni qulay tomoni, birinchidan, boshqaruvchi tovar bo’yicha butun kompleksni boshqaradi, ikkinchidan, u bozordagi tovarga bo’lgan o’zgarishni tez payqaydi va unga xos holda moslasha oladi. Uchinchidan, ikkinchi darajali kichik tovarlar korxona, firma uchun chetda qolib ketmaydi, chunki shu tovar bo’yicha ham boshliq bo’ladi. Lekin salbiy tomonlaridan biri, bu xarajatlarning ko’payishi, chunki ishchilar soni ko’payadi, yana bir tomoni boshqaruvchilar o’rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqishi mumkin. Marketingni boshqarish prinsiplaridan yana biri, bu bozor prinsipi orqali boshqarish hisoblanadi. Bu usul orqali boshqarishda har bir bozor uchun alohida boshliq bo’ladi. Bunda boshqaruvchi

aynan bozordagi sotishni rejalashtirish va boshqa faoliyatni olib boradi. Shu bois hozir ko’pgina firmalar tovar usulidan bozor boshqaruvchi usuliga o’tmoqdalar. Mana shu yuqorida ko’rsatilgan to’rtta boshqarish prinsiplari asosida AQSH korxonalari o’z marketing faoliyatlarini boshqarib keladilar. Shunday bo’lsa-da, boshqa korxonalar marketingni boshqarishda yagona jarayonni bosib o’tadilar. Bu jarayon esa, oldin aytib o’tilgan marketing tadqiqotlari tizimini boshqarishdan boshlanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, AQSH korxonalarida marketingni boshqarish yaxshi yo’lga qo’yilganligi uchun ham jahondagi mamlakatlar ichida yetakchi o’rinda bormoqda. Chet elda marketingni boshqarish mavzusiga qo’shimcha qilib, Yaponiya marketing boshqarish jarayonining o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida gapirish mumkin. Hammaga ma’lum, Yaponiya dunyoda o’z mavqeiga ega, ishlab chiqarish rivojlangan, aholining yashash sharoiti yuqori darajada bo’lgan boy mamlakatdir. Yaponlarni ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishni iqtisoddagi o’rnini juda yaxshi tushunganligi va undan yaxshi foydalanishi Yevropadagi boshqa mamlakatlardan tubdan ajralib turadi. Ko’p yillar davomida Yapon iqtisodchilari ishlab chiqarish jarayonining texnologiyasini chuqur o’rganib, ularning natijalaridan oqilona foydalanishni o’zlashtirib oldilar. Yaponiyada boshqarish tizimi juda yaxshi yo’lga qo’yilgan. Tizimning asosiy prinsipi – kerakli tovarlarni kerakli vaqtda va kerakli hajmda ishlab chiqarishdir. Boshqarish tizimining vazifasi – ishlab chiqarishdan keraksiz elementlarni chiqarib tashlash, saqlanadigan ortiqcha zaxiralarni yo’qotishdir. Yetkazib berish va ishlab chiqarishni avtomatlashtirilganligi, o’z vaqtida amalga oshirishning ishlab chiqarishning to’xtab qolmasligi, talabning o’zgarishiga juda tez moslashishini ta’minlab beradilar. Vaqtning o’tishiga qarab harakat qilish, yetkazib berishning o’z vaqtida kerakli hajmda va assortimentda ishlab chiqarilishi demakdir. Umuman marketing faoliyati Yaponiya korxonalarini g’arbdagi korxonalardan ajratib turadi. Bular albatta geografik, ijtimoiy, tarixiy omillar va davlat tuzilishini o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq. Quyidagi omillar Yaponiya marketingini boshqarilishiga ta’sir ko’rsatdilar. Bular: ishlab chiqarish va davlat o’rtasidagi bog’liqlik; ishlab chiqarish muhiti; dunyo bozori uchun ishlab chiqarilgan tovarlar. Azaldan Yaponiya davlati korxonalarini chet mamlakatlar bilan rivojlana olishini ta’mini uchun, ularga har xil mablag’lar ajratgan. Chunki geografik va tabiiy sharoiti Yaponiyani shunga majbur etgan. Ushbu o’rinda Yaponiyaning dunyodagi o’rni, iqtisodiy kuchi va muvaffaqiyatini ko’rsatish uchun ayrim statistik ma’lumotlarni keltirmoqchimiz. Jahon bozorida sotiladigan soatlarning 82 foizi, mototsikllarning 55 foizi, telefon apparatlarining 66 foizi, videomagnitofonlarning 84 foizi, rangli televizorlarning 53 foizi, kalkulyatorlarning 17 foizi, fotokameralarning 84 foizi Yaponiyaga tegishlidir. 1985-yilning o’rtalarida «Artur D.Pittl» konsultatsion firmasi barcha

mamlakatlardagi firmalarning boshqaruv tabaqasiga anketa-so’rovi tarqatdi. Anketa so’rovlarini o’tkazishdan maqsad, korxonalarning ayrim elementlariga yangiliklar kiritishning o’rni qandayligini aniqlash edi. Yevropaliklar umumiy ish vaqtining 26%, Shimoliy Amerikaliklarning 24% va Yaponiyaliklarning 33,3%i yangiliklarni kiritish muammolari bilan band bo’lar ekan. Boshqa mamlakatlarga nisbatan Yaponiya marketingga yangiliklar kiritishi qancha miqdorda bo’lishini ta’kidlaganini quyidagi solishtirishdan ko’rishimiz mumkin (1-grafik). Ushbu grafikdan ko’rinib turibdiki, Yaponiya korxonalarining boshliqlari marketingni boshqarish jarayonida, tovar ishlab chiqarishda, boshqa mamlakatlarga nisbatan ko’proq yangiliklar kiritishga, yangi tovarlar ishlab chiqarishga, bozorlarni o’rganishda yangi segmentlarni izlash, yangi ehtiyojlarni qondirishga, marketingdan ko’proq foydalanishga intilishlarini ko’rib turibmiz. Keyingi 10 yillar ichida yaponlar o’z marketing quvvatini dunyoga namoyish etdi. Marketingni boshqarishda iste’molchilar sotib olishni xohlaydigan tovarlarni ishlab chiqarish zarurligini va bu tovarlarni eng qisqa vaqt ichida bozorga chiqarishga intiladilar. Yaponiya, umuman boshqarish jarayonida «sekin-tez» prinsipi orqali ish tutadi, deyish mumkin. Ko’pgina ishbilarmon yapon biznesmenlarining qaror qabul qilishida ikkilanishi, sekin ish yuritishni qayd qilish mumkin. Boshqarish toki bir yechimga, fikrga kelmaguncha, juda sekin boradi. Bu sekinlik bozorni chuqur o’rganishni, tovarni o’rganishni va sotishni yaxshi borishi rejalarini samarali tuzilishini ta’minlaydi. Qaror qabul qilingach, yapon firmalari yangi-yangi tovar va xizmatlarni tezlik bilan bozorga kiritib, bozorni qamrab oladilar. 0 20 40 60 80 100 % Shimoliy Amerika Marke - Yevropa 35 % ting Yaponiya 59 % Shimoliy 32 % Amerika Boshqa- Yevropa 27 % rish Yaponiya 30 % Shimoliy 51% Amerika Tovar Yevropa 65 % Yaponiya 85 % 1-grafik. Marketing, boshqarish va tovarlarga kiritilgan yangiliklar ulushi % hisobida. «Mitsubisi» firmasi ilmiy-tadqiqot instituti xodimlarining fikricha, tovar chiqarishdan oldin, uni qanchalik ko’p emas, balki kam ishlab chiqarish kerakligini aniqlash lozim bo’ladi. Chunki Yaponiyadagi raqobat shuni talab qiladi. 50%

Tayanch so’zlar: bozorni va sotishni tadqiq etish, sotish miqdori, ishlab chiqarish vositalari bozori, iste’mol tovarlari bozori, daromadni tavsiflovchi ko’rsatkichlar, erkin bozor munosabatlari, marketingning bozor tamoyillari, bozor konyunkturasi, bozorni segmentlash, asosiy raqobatchilar, geografik belgilar, demografik ko’rsatkichlar, markazlashgan marketing, marketing izlanishlari, ishlab chiqaruvchilar bozori, iste’molchilar bozori.

Похожие

Marketingni boshqarish

Marketingni nazariy asoslari

Kreditlashni tashkil etish asoslari

Menejer faoliyatini tashkil etish

Mehnat faoliyatini tashkil etish