Kreditlashni tashkil etish asoslari - Экономика - Рефераты

Kreditlashni tashkil etish asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

183 KB

Kreditlashni tashkil etish asoslari Reja: 1. Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish asoslari. 2.Kredit mexanizmi va uning elementlari. 3.Kreditlash tamoyillari va usullari. 4.Kreditlash ob’ekti, sub’ekti va ssuda schyotlarining turlari. 5.Xo‘jalik sub’ektlarini kreditlash mexanizmini takomillashtirish yo‘llari.

Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish asoslari. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga va aholiga kreditlar berish tarixan tijorat banklari faoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Tijorat banklarining paydo bo‘lish tarixiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarga nazar tashlasak, banklar avvalo birinchi novbatda kredit operatsiyalarini bajarish zaruriyati tufayli yuzaga kelganligini guvohi bo‘lamiz. Aksariyat mualliflarning qarashlariga ko‘ra, banklar tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda emas, balki keng ko‘lamdagi kredit operatsiyalarini amalga oshirish zaruriyati tufayli paydo bo‘lgan. “Kredit” tushunchasi to‘g‘risida yana to‘xtaladigan bo‘lsak, kreditning ssuda kapitali harakatining shakli ekanligini ko‘rish mumkin. Ayrim hollarda kredit tushunchasiga “qarzga berilayotgan ssuda (tovar, pul ko‘rinishida) tijorat ishonchi” deya ta’rif berilishini guvohi bo‘lamiz. Kreditga eng maqbul ta’rif bu – vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larni ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan iqtisodiy munosabatlar majmuasidir. Iqtisodiy adabiyotlarda kredit faoliyatining ob’ekti va sub’ektiga ta’rif berish orqali iqtisodiy faoliyat turiga kiruvchi va asosiy maqsadi daromad olishga hamda o‘z manfaatlariga erishishga yo‘naltirilgan faoliyatga kredit faoliyati sifatida ta’rif berilgan. Kredit faoliyati deganda kredit munosabatlari qatnashchilarining manfaatlarini ko‘zlab, ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan hamda bank xizmatlari va operatsiyalari orqali amalga oshiriladigan faoliyatning yig‘indisini tushunishimiz mumkin. Kredit faoliyati kredit resurslariga ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgan qayta taqsimlashni amalga oshirish hamda kredit faoliyatining sub’ektlari uchun daromad olish imkonini beradi. Kredit faoliyati yaratuvchilik tabiatining mohiyati olinayotgan yoki berilayotgan resurslar orqali o‘z manfaatlariga erishishdan iborat. U iqtisodiy munosabatlarning ana shu jihatini etakchi o‘rinlardan biriga chiqaradi. Kredit faoliyatining qatnashchilari shu faoliyat natijasida bevosita yoki bilvosita daromad ko‘radilar.

Kredit faoliyati barcha manfaatdor taraflarga real foyda keltiradi. Qarz oluvchilar ma’lum bir muddatga o‘zlarining tijorat, ishlab chiqarish va boshqa shu kabi manfaatlariga etishish maqsadida yirik pul kapitalidan foydalanish imkoniga ega bo‘ladilar. Kreditorlar esa foiz ko‘rinishida daromad oladilar. Bundan tashqari, kredit faoliyati ishlab chiqarishga investitsiyaning kirib kelishini rag‘batlantiradi, progressiv tarkibiy siljishlarga turtki bo‘ladi. Bugungi kunda kredit iqtisodiyotni makrodarajada tartibga solishning muhim vositalaridan biriga aylangan. U milliy valyuta va baholar barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash kabi birlamchi masalalarni hal etishda yordam beradi. SHunday qilib, kredit faoliyatini ikki sub’ekt - qarz oluvchi va qarz beruvchi (kreditor)larning bo‘lishini taqazo etadigan amaliyot deyish mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik sub’ektlari iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun doimo qo‘shimcha pul mablag‘lariga ehtiyoj sezadilar. Ana shunday pul mablag‘larining manbalari banklarning o‘z va jalb qilingan mablag‘lari bo‘lishi mumkin. Korxonalar mablag‘ etishmovchiligidan qiynalayotgan hollarda kredit resurslari bozoriga murojaat qilishga majbur bo‘ladilar. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, kredit vositasida pullarni xo‘jalik aylanmasiga kiritish har qanday holatda mumkin. Naqd pulsiz o‘tkazmalar sharoitida Markaziy bank ham, tijorat banklari ham texnik jihatdan istalgan miqdordagi pulni muomalaga chiqarishi mumkin. Ammo tijorat banklarining naqd pulni muomalaga chiqarish imkoniyati cheklangan. CHunki muomaladagi naqd pul miqdori Markaziy bank balansining passividagi majburiyatlar summasidan oshmaydi va naqd pulni emissiya qilish vakolati faqat Markaziy bank zimmasidadir. Markaziy bank muomalaga chiqaradigan to‘lov vositalari uning balansini aktiv qismi doirasida amalga oshiriladi, tijorat banklarining imkoniyati esa, ularning likvidliligiga nisbatan belgilangan talablar bilan chegaralanadi. Pul mablag‘larini kredit sifatida berishda, yuqorida ta’kidlaganimizdek, quyidagi shartlarga rioya qilinishi talab etiladi: muddatlilik; to‘lovlilik; qaytarishlik; ta’minlanganlik va maqsadlilik. Tabiiyki, mazkur shartlarni to‘liq

bajarilishi berilgan kredit bo‘yicha riskning oshishiga yo‘l qo‘ymaydi. Kreditning maqsadliligi uning mijoz faoliyatining bankka ma’lum bo‘lgan va bank tomonidan ma’qullangan yo‘nalishga berilishini anglatadi. Tijorat banklarining kreditlash amaliyotini tashkil qilish, uning samaradorligini ta’minlash xususidagi masalalar to‘g‘risida to‘xtalib, D.MakNoton rivojlanayotgan mamlakatlarda kreditlash amaliyotini tashkil qilishning zaruriy shartlaridan biri kreditlarni garov ta’minoti asosida berishni odatiy hol sifatida qabul qilishdir, degan xulosaga keldi. 1 Uning fikriga ko‘ra, garov sifatida olinadigan mulkning sotilish bahosi kredit va uning foizini qaytarishga etishi lozim. Bu esa, mulkni doimiy ravishda qayta baholab turishni taqozo qiladi. CHunki mulklarning joriy bahosini tez-tez o‘zgarish holati mamlakatimizning xo‘jalik amaliyotiga xos bo‘lgan holat hisoblanadi. Hozirgi kunda respublikamizda milliy valyuta kursining chet el valyutalariga nisbatan doimiy ravishda o‘sib borish tendensiyasini hamda baholarning muntazam o‘sishini inobatga olgan holda kredit uchun garov sifatida qabul qilingan mol- mulk bahosini har oy yoki har chorak yakuniga qayta baholashni yo‘lga qo‘yish zarurdir. D.Polfreman, F.Fordlar muallifligidagi “Osnovы bankovskogo delo” kitobida mijozning kredit yig‘ma jildini o‘rganishga e’tiborni kuchaytirish kreditlash amaliyotini samarali tashkil etishning muhim omili sifatida qaralgan 2 . Hozirgi zamon jamiyatida banklar ko‘p sonli va xilma - xil moliyaviy xizmatlar ko‘rsatadigan muassasaga aylandi. Ular orqali iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlash, qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish operatsiyalari, korxonalarga tegishli mulklarni boshqarish operatsiyalari va boshqa bir qator moliyaviy operatsiyalar amalga oshirilmoqda. Biroq shunga qaramasdan kredit operatsiyalari tijorat banklari uchun birlamchi ahamiyatga ega bo‘lgan operatsiya sifatida saqlanib qolmoqda. 1 Д . МакНотон. Банковские учреждения в развивающихся странах. - ИЭР МБРР. - Вашингтон Д.С., 1993.- С .75 2 Д . Полфреман, Филип Форд. Основы банковского д ел о . Пер. с англ. - Москва: ИФРА - М, 1996. -с.489-490 .

Qisqa muddatli kreditlash bu kreditlash ob’ektlari, kreditlash metodlari, ya’ni kreditlash tamoyillari bo‘yicha kredit berish va qaytarish usullariga asoslangan holda kreditning kapital aylanishida qatnashishi tushuniladi. Banklarning qisqa muddatli kreditlashini tashkil qilish turli mamlakatlarda davlatning me’yoriy-xuquqiy hujjatlariga asoslanadi. YA’ni, banklar uchun mijoz va bank talablarini, Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari, shuningdek, milliy tarixiy bank ishlarini hisobga olish zaruriyatini bildiradi. Xorijiy va milliy iqtisodchilar kreditning mohiyati va roliga nisbatan turli xil nazariy yondashuvlarga ega bo‘lsalar-da, ularning barchasi banklarni qisqa muddatli kreditlashni tashkil qilish asosini korxonaning to‘lov aylanmasi qonuniy ekanligi bilan bog‘lashadi 3 . Kapital aylanishining asosiy qonuniyati sifatida uning uzluksiz ta’minlanishi tushuniladi. Jahon amaliyotida tarixan qisqa muddatli kreditlash tizimining evolyusiyasi bir martalik maqsadli kreditlarning umumiy to‘lov aylanmasini kreditlashga o‘tishga asoslangan. Kreditlarni berish va so‘ndirishning aniq usullari banklarning tashkiliy xususiyatlari va ularni korxonalar bilan o‘zaro munosabatlari, qonunchilik me’yorlari ta’siri ostida shakllandi. Bu usullar G‘arb mamlakatlarining kreditlash tizimlarini bir-biridan farq qiluvchi qisqa muddatli kreditlash shakllarida o‘z aksini topdi. Masalan, AQSHda kredit liniyalari 4 , Germaniyada kontokorrent kreditlari 5 , Buyuk Britaniyada overdraft kreditlash shakllari keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Amaliyotda mazkur shakllar mijozlar to‘lov aylanmasi uzluksizligini ta’minlash va banklar kreditlash hajmini oshirish imkonini beradi. Mamlakat banklarining kreditlash amaliyotida korxonalarda o‘z aylanma mablag‘larining keskin etishmovchiligi qisqa muddatli kreditlashni rivojlantirishning dolzarbligini belgilaydi. 3 Левчук К. И. Эффективность краткосрочных кредитных вложений. - Москва: Финансы и статистика, 1988. - 109 с. ; Лаврушин О.И. Банковское дело: современная система кредитования. Учеб . пос. / под. ред. О.И. Лаврушина. - Москва: КНОРУС, 2006. -256 с.; Қоралиев Т.М. ва бошқалар. Хўжалик юритишнинг ҳозирги босқичида кредит механизми ва банклар. –Тошкент, 1991. -80 б.; Абдуллаева Ш.З. Пул, кредит ва банклар. – Тошкент: Молия, 2007. - 348 б. 4 Тимоти У.Кох. Управление банком. Пер. с англ. В 5-ти книгах, 6-ти частях. Уфа: Спектр. Часть 5, 1993. -19 с. 5 Лексис В. Кредит и банки. - Москва : Перспектива, 45.

Kredit mexanizmi va uning elementlari. Kreditlash tamoyillari va usullari. Kredit - bu vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini pul egasi yoki boshqalar tomonidan ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir. Kredit yordamida tovar-moddiy boyliklari, turli mashina va mexanizmlar sotib olinadi, iste’molchilar mablag‘lari etarli bo‘lmagan sharoitda to‘lovni kechiktirib tovarlar sotib olishlari va boshqa har xil to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Kredit iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ijtimoiy munosabatlarning aniq bir ko‘rinishi sifatida yuzaga chiqadi. Kredit har qanday ijtimoiy munosabat emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish mahsuli, qiymatning harakati, qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi kategoriyadir. Kreditning mohiyati uning ichki belgilarini ochib berishga qaratilgan. Kreditning mohiyatini ochish - bu uning sifatlarini , kreditning muhim tomonlarini, uni iqtisodiy munosabatlar tizimining bir elementi sifatida ko‘rsatuvchi asoslarini bilish demakdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati ko‘pgina iqtisodchi olimlar tomonidan o‘rganilib chiqilgan va ular tomonidan kreditning mohiyati bo‘yicha turlicha fikr bildirilgan. Masalan, E. Voznesenskiy, A. Zverev, D. Allaxverdyan kabi olimlarning fikricha, kredit maxsus kategoriya hisoblansada u moliya tarkibiga kiradi, deb hisoblashadi. V. Zaxarov, O. Lavrushin, M. Pessel, I. Levchuk, V. Rыbin, A. Qodirov, T. Qoraliev kabi olimlar esa kreditni moliya bilan parallel ravishda faoliyat ko‘rsatuvchi alohida mustaqil iqtisodiy kategoriya deb hisoblaydilar. YUqoridagi fikrlarga asoslangan holda kreditning ba’zi muhim tomonlari aniqlanadi:

birinchidan, uning ijtimoiy mahsulot yaratish, milliy daromad va pul resurslarini qayta taqsimlashga bog‘liqligi; ikkinchidan, kreditning harakat shakliga (tovar yoki pul tarzida) ega ekanligi; uchinchidan , takror ishlab chiqarishdagi harakatning asosiy hal etuvchi belgisi (qarz) ekanligi va h. k. Berilgan kredit qaytarib berishlilik xarakteriga ega. U xuddi shu sifati bilan moliyadan farq qiladi. Ssuda kapitali manbalarining tahlili kreditning iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyatini aniqlashga asos bo‘lib xizmat qildi. Bir qator iqtisodchilarning fikricha, kredit jamiyatdagi vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larini yig‘ish va ularni taqsimlash shaklidir. Bu nuqtai nazardan, kredit vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larini qarzga berish bo‘lib, muayyan belgilangan muddatdan so‘ng bu mablag‘lar o‘z manbasiga qaytib kelishi kerak. Kredit mexanizmi deganda kreditlash jarayonini amalga oshirishning shakllari kreditlash usullari shakllari va elementlarini tushunish kerak. Kredit mexanizmining elementlariga kreditning obekti va subekti,kreditlash tamoyillari,kreditlash usullari va shakllari kabilar kiradi. Kredit va kreditlashning o‘ziga xos qoidalari borki, ular maxsus tamoyillarda ifoda etiladi. Bular:  kreditning qaytarishliligi;  kreditning muddatliligi;  kreditning ta’minlanganligi;  kreditning maqsadliligi;  kreditning to‘lovliligi;  kreditning samaradorligi. Kreditning qaytarib berish tamoyili. YA’ni kreditni qaytarib berish shart. Qaytarib berishlik ikki yoqlama jarayonni ifoda etadi, u kreditor uchun ham, qarz oluvchi uchun ham bir xil darajada muhimdir. Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa

hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. Aynan shu yo‘l bilan banklar kredit resurslarining qayta tiklanishini ta’minlaydilar. Kreditning muddatliligi. Kredit ma’lum muddat uchun beriladi. Bankdan qarz olinganda albatta uning qanday muddatda berilishi kredit bitimida kelishib olinadi. Kredit bitimi bank bilan qarz oluvchi o‘rtasidagi bitim bo‘lib, unda kreditning qanday muddatga berilganligi, kredit uchun qanday haq to‘lanishi va kreditni qaytarishlik kafolatlari qayd etiladi. Kreditning muddatliligi har ikkala tomon, kreditor uchun ham, qarz oluvchi uchun ham muhimdir. Agar kreditor qarzni foizi bilan o‘z vaqtida qaytib olsa, bunda qarz oluvchining kreditor oldidagi ishonchliligi tasdiqlanadi va yana takror qarz olish imkoniyati ta’minlanadi. Kreditning muddatliligi bo‘yicha shartnomada ko‘rsatilgan shartlarning buzilishi qarz beruvchining qarz oluvchiga nisbatan iqtisodiy jazo choralari (jarima shaklida, kredit bo‘yicha foiz darajasini oshirish, kreditning muddatini qisqartirish va boshqalar)ni qo‘llashi mumkin. Kreditning muddatliligi:  kelib tushuvchi mablag‘larning tejamli va qayta ishlatish muddatiga;  ishlab chiqarilgan mahsulotni jo‘natish muddatiga;  tovarlarni sotish muddatiga;  aylanma fondlarining doiraviy aylanishining tezligiga bog‘liqdir. Kreditning ta’minlanganligi. Bu tamoyil vositasida pul massasi (qiymat) va ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) o‘rtasida bo‘lishi zarur bo‘lgan mutanosiblik (proporsiyalar) ning bir me’yorda bo‘lishi ta’minlanadi. YA’ni bunda xo‘jalik aylanma mablag‘larida ishtirok etuvchi bank mablag‘larining har bir so‘miga tovar-moddiy boyliklarning bir so‘mi qarama-qarshi turishi talab etiladi. Boshqacha qilib aytganda, banklar tomonidan beriladigan kreditlar tovar- moddiy boyliklar va ma’lum xarajatlar bilan to‘liq ta’minlangan bo‘lishi kerak. Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu o‘z navbatida bankning likvidliligiga va pul muomalasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. SHu sababli banklar tomonidan

beriladigan kreditlarning tovar-moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishiga alohida e’tibor beriladi. Kreditning maqsadliligi . YA’ni, olingan kreditlar aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bunda kredit muayyan aniq ob’ektga:  ishlab chiqarish xarajatlariga;  ishlab chiqarish zaxiralariga;  tayyor mahsulotga;  jo‘natilgan tovarlar va hokazolarga beriladi. Kreditning to‘lovliligi. YA’ni, kredit uchun haq to‘lash zarurligi, bank qarzni tekinga bermaydi, buning uchun qarz oluvchidan foiz undiradi. Foiz - bu qarz haqidir. Uning miqdori berilgan qarzga nisbatan foiz hisobida belgilanadi. Demak, kreditning to‘lovliligi uning to‘liq summada o‘z egasiga qaytarilishigina emas, shu bilan bir qatorda kredit uchun foiz shaklidagi to‘lov bilan qaytarilishini ifodalaydi (foizsiz imtiyozli kreditlar bundan istisno). Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit summasi va foizni bankka qaytarib to‘lashini, shuningdek undan kreditlangan yoki moliyalashtirilgan soha, tarmoq, korxona qancha samaradorlikka erishganini ifodalaydi. SHu sababli kredit ajratishdan yoki berishdan oldin shu kreditning samara berish ehtimolini hisob- kitob qilish zarur. Agar masalan, loyihaga qo‘yiladigan mablag‘ samara bersagina, shundagina bu loyihaga mablag‘ ajratish kerak. Kreditning samaradorligi (K s ) ishlab chiqarish va uning realizatsiya hajmiga (R h ) bevosita bog‘liq bo‘lib quyidagicha aniqlanishi mumkin: ¦¦ сК К Р  Bu erda, K h - berilgan kreditning o‘rtacha hajmi. Agar korxona kreditlar resursini kam jalb qilib uning bir so‘miga ko‘p mahsulot realizatsiya qilgan bo‘lsa, demak kreditning samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi.

Kreditning samaradorligini ta’minlash maqsadida g‘arb mamlakatlari amaliyotida kreditlashning biz uchun yangi qoidasi, ya’ni «5-S» qoidasi qo‘llaniladi. Bunga asosan har bir «S» bo‘yicha korxonaning faoliyati tahlil qilib chiqiladi va korxona faoliyati talabga javob bersagina korxonaga kredit beriladi. Qoidaga binoan «S» harflari quyidagi jihatlarni ifodalaydi:  S1(sharacter) - qarz oluvchining bozordagi obro‘si, uning holatini aniqlash.  C2 (capacity) - qarz oluvchining boshlagan ishini oxirigacha etkaza olish, tegishli daromad olish hamda bank kreditlarini qaytarib berish qobiliyati.  C3 (capital) - qarz oluvchi sarmoyasining etarliligi.  C4 (conditions) - mazkur biznesning rivojlanishi yuzasidan shartlar.  C5 (collateral) - garov (kafolat, kafillik, sug‘urta polisi, tovar- moddiy boyliklar va boshqalar). Har qanday bankning ko‘rsatadigan xizmatlari nuqtai nazaridan uning kredit portfelini tartibga solib turish o‘ta muhimdir. Zero, kreditning ba’zi bir turlarini berish qonun bilan chegaralangan, ba’zi bir kredit turlari esa umuman taqiqlangan. Masalan:  bankning o‘z aksiyasi bilan ta’minlangan kreditlarni berishi umuman taqiqlangan, shuningdek, bankning o‘z xodimlariga iste’mol kreditini berishi ham chegaralangan;  ipoteka kreditining hajmi bank kapitali va daromadi qiymati yoki muddatli va jamg‘arma depozitlaridagi mablag‘lar hajmining 70 foizidan oshmasligi lozim;  bir qarz oluvchiga berilayotgan kredit miqdori bank kapitali va daromadining 15 foizidan oshmasligi lozim. g‘ki qarzdor kredit uchun tezda pulga aylantirish imkoniyatiga ega garov berganda, berilayotgan kreditning hajmi bank kapitali va foydaning 25 foizini tashkil qilishi mumkin;  bank kredit berish jarayonida mijoz bilan kredit shartnomasi tuzgunga qadar

unga kreditning yillik foiz stavkasi, ya’ni kreditning narxi, kredit uchun to‘lanadigan to‘lovlar va soliqlar haqida axborot berishi lozim. Kreditning mohiyatini uning asosi malum vaqtdan keyin qaytarib beruvchanlik sharti va foiz bilan qaytarishi sharti yanada kengroq ochib beradi. Bu har ikkala shartdan tashqari kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida harakat qilishini asoslash uchun iqtisodiy munosabatlarning chuqur ijtimoiy - iqtisodiy belgilarini hisobga olish zarur. Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon. Bunda tahlil jarayonida yangidan yangi belgilar, xususiyatlar yuzaga chiqishi mumkin. Har qanday iqtisodiy kategoriya o‘zining funksiyalariga ega bo‘lgani kabi kredit ham o‘zining bir qator funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi - bu kreditning iqtisodiyotda faoliyatining konkret ravishda namoyon bo‘lishidir. Kreditni tahlil qilishda, funksiya, uning mohiyati va roli o‘rtasidagi oraliq zveno sifatida ko‘rib chiqiladi. Kreditning funksiyalari haqida olimlar o‘rtasida yagona izchillik yo‘q. I. Lavrushinning fikricha, kreditning funksiyalarini tahlil qilishda ikkita echilmagan muammo mavjud: 1) funksiyani tushunishning uslubiy asoslari; 2) funksiyalarning tarkibi va strukturasi. Kreditning tarkibiy qismidan kelib chiqqan holda unga quyidagi munosabatlarga xos funksiyalar taaluqli: a) kreditorning qarz oluvchi va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati orqali; b) qarz oluvchining kreditor va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati orqali; v) qarzga beriluvchi qiymat bilan kreditor va qarz oluvchining munosabati orqali.

Kreditor va qarz oluvchi o‘rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki, bunda kreditor qarz oluvchiga resurlarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu rusurslarni ishlatadi va bunda qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o‘rtasida aylanadi. Bu erdan kreditning birinchi funksiyasi kelib chiqadi: 1. Qarzga beriluvchi qiymatni vaqtincha foydalanishga berish funksiyasi Kredit va pul mablag‘lari o‘rtasidagi munosabatlardan kelib chiqqan holda, kreditning haqiqiy pullarni kredit pullari bilan almashtirish funksiya oldinga surilgan. Lekin bu funksiya hozirgi kunda iqtisodiy munosabatlar «sahnasidan» chiqib ketgan. Kreditning tashqi muhit bilan aloqasi uning ikkinchi funksiyasini keltirib chiqaradi. 2. Qayta taqsimlash funksiyasi Kredit takror ishlab chiqarish jarayonining barcha fazalariga - ishlab chiqarish, taqsimlash, muomala va iste’molga xizmat ko‘rsatadi. Takror ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq holda kredit, ishlab chiqarish, taqsimlash yoki iste’mol jarayonida kechadigan funksiyalardan farqli o‘laroq qayta taqsimlash funksiyasini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ssuda kapitali bozori vaqtincha bo‘sh moliyaviy resurslarni bir faoliyat jabxasidan boshqasiga yo‘naltiruvchi va natijada yuqori foydani ta’minlovchi o‘ziga xos dastag sifatida namoyon bo‘ladi. Qayta taqsimlash funksiyasi yordamida korxonalar, tashkilotlar, davlat va shaxsiy sektorning bo‘sh pul mablag‘lari va daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi va vaqtincha foydalanishga, muayyon to‘lov asosida beriladi. Bu funksiya yordamida ishlab chiqarishdagi proporsiyalar va pul kapitali harakati boshqarilib turiladi. 3. Muomala xarajatlarini tejash funksiyasi Kredit vujudga kelish davridan boshlab haqiqiy pullarni (oltin, kumush) kredit pullari - veksellar, banknotalar, cheklar bilan almashinishini ta’minlab kelgan. Lekin, oltinning monetar roli yo‘qolishi tufayli kredit bu funksiyasi yordamida naqd pulsiz hisob-kitoblarni rivojlantirib, hisob-kitoblarni tezligini va kam

xarajatliligini ta’minlamoqda. Kapitalning muomalada bo‘lish vaqtining iqtisod qilinishi uning ishlab chiqarishda bo‘lish vaqtini oshiradi va bu ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydaning ortishiga olib keladi. Bu funksiyaning amalga oshishi kreditning iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqadi. Uning manbai sanoat va savdo kapitalining doiraviy aylanishi jarayonida vaqtincha bo‘shagan moliyaviy mablag‘lar hisoblanadi. Xo‘jalik sub’ektlari pul mablag‘larining kelib tushishi va ishlatilishi o‘rtasidagi vaqt bo‘yicha farq faqatgina ortiqcha mablag‘lar hajmini emas, balki moliyaviy mablag‘larning etishmovchiligini ham aniqlab beradi. SHuning uchun korxona va tashkilotlarning o‘z aylanma mablag‘larining vaqtinchalik etishmovchiligini to‘ldirish uchun ssudalar berish keng tarqalib borgan. 4. Kapital to‘planishining jadallashuvi va konsentratsiyalashuvi funksiyasi. Kapital to‘planishi jarayoni iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuvi va xo‘jalik yurituvchi xar bir sub’ektning maqsadga erishishining muhim sharti hisoblanadi. Bu masalani xal qilishga va ishlab chiqarishni kengaytirishga, shuning bilan birga qo‘shimcha foyda olishga qarz mablag‘laridan foydalanish yordam beradi. SHuni ta’kidlab o‘tish zarurki, iqtisodiy inqiroz davrida bu resurslarning qimmatliligi ko‘pchilik xo‘jalik faoliyati jabxalarida kapital to‘planishini jadallashtirish masalasini xal qilishda to‘sqinlik qiladi. 5. Muomalaga to‘lov vositalarini chiqarish funksiyasi. Bu funksiyaning amalga oshish jarayonida kredit faqatgina tovar emas, balki pul muomalasining jadallashuviga, undan naqd pullarni siqib chiqarib, to‘lovlar aylanishining tezlashuviga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kredit tufayli pul muomalasi doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari kabi vositalarni kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni naqdsiz operatsiyalar bilan almashtiradi. Bu esa ichki va xalqaro bozordagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmini osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani xal etishda tijorat krediti zamonaviy tovar almashinishining kerakli elementi sifatida muhim o‘rin tutadi.

Kreditlash ob’ekti, sub’ekti va ssuda schyotlarining turlari. Kreditning mohiyatini yanada aniqlashtirish uchun uning tarkibini, harakat bosqichlarini, iqtisodiy kategoriya sifatidagi muhim belgilarini va ijtimoiy - iqtisodiy xarakteristikasini ko‘rib chiqamiz. Kreditning mohiyatini tushunish uchun avvalom bor, uning tarkibi nimadan iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit munosabat bo‘lishi uchun uning zarur elementlari - kreditning ob’ekti va sub’ekti bo‘lishi zarur. Kredit munosabatlarida sub’ektlar ikki xil bo‘ladi: 1. Kreditor (qarz beruvchi) 2. Qarz oluvchi Bundan tashqari kredit munosabatlari tarkibining elementi sifatida kreditning ob’ekti yuzaga keladi. 4-chizma. Kredit munosabatlarining ob’ektlari va sub’ektlari. Kredit ob’ekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan va qarz oluvchidan kreditor (qarz beruvchi)ga qaytib beriladigan qiymatdir. Bunda qarzga berilgan mablag‘ o‘z qiymatini saqlab qolishliligi kreditning asosiy sifati hisoblanadi. Kredit sub’ektlari har xil, bularga korxona, firma, tashkilot, davlat va turli toifadagi aholi kiradi. Кредит таркиби Кредит субъ е кти Кредит объекти Кредитор Қ арз олувчи Қ арзга берилувчи қ иймат й ў налиш ўиймат

Kreditning ob’ekti har qanday pul emas, balki faqat vaqtincha bo‘sh turgan, egasi tomonidan ishlatilmay va qarzga berilishi mumkin bo‘lgan puldir. Bo‘sh pul uch xil bo‘ladi:  tadbirkorlar yoki katta puldorlar qo‘lidagi pul, ya’ni pul kapitali;  aholi qo‘lidagi pul - ertami-kech ehtiyojni qondirish uchun to‘plangan pul, egasi qo‘lida kapital emas, balki iste’molini qondirish vositasi;  davlat ixtiyoridagi pul. Bu ham pul kapitali (davlat korxonasi uchun), ham umumiy iste’mol pulidir. Aytilgan turdagi bo‘sh pullar ssuda (qarz) fondini tashkil etadi va uning yuzaga kelishi ob’ektiv tarzda muqarrardir. Qarzga berilgan pul, ya’ni kredit harakatini quyidagicha ifodalash mumkin: Bu erda, K b - kredit berildi; K o - kredit olindi; K i - kredit ishlatildi; K fq - kredit foiz (%) bilan qaytarildi. SHu tarzda bo‘sh pullar kreditning asosiy sharti-qarz uchun haq to‘lashni ta’minlaydi. Bu haq qarz qilingan summaga nisbatan foiz hisobida olinganidan u qarz protsenti deb yuritiladi. Qarz protsenti pul bozorida amal qiladi. Kredit tarkibi uning elementlari birligini ifodalaydi. Kreditning harakat boskichlari ham uni muhim belgisi hisoblanadi. Qarzga beriluvchi qiymat harakatini quyidagi sxemada ifodalash mumkin: B k - O kz - I k ... V r ... Q k - F ks B k - kreditning berilishi O kz - kreditni qarz oluvchi tomonidan uning vaqtinchalik ehtiyojlarini qondirish uchun olinishi K b K o K i K fq Қ арзга берилувчи қ иймат й ў налиш ўиймат

I k - kreditni ishlatilishi qarz oluvchining kreditni nima maqsadda olganligi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. V r - qarz oluvchining xo‘jaligida qarzga olingan qiymatni aylanma oboroti tugallanishini resurslarning oborotdan chiqarilishi ifodalaydi. Q k - kreditni qaytarish F ks - vaqtinchalik berilgan qiymatni kreditor qo‘liga qaytib kelishi (% bilan) Kreditning mohiyatini uning asosi malum vaqtdan keyin qaytarib beruvchanlik sharti va foiz bilan qaytarishi sharti yanada kengroq ochib beradi. Bu har ikkala shartdan tashqari kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida harakat qilishini asoslash uchun iqtisodiy munosabatlarning chuqur ijtimoiy - iqtisodiy belgilarini hisobga olish zarur. Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon. Bunda tahlil jarayonida yangidan yangi belgilar, xususiyatlar yuzaga chiqishi mumkin. Har qanday iqtisodiy kategoriya o‘zining funksiyalariga ega bo‘lgani kabi kredit ham o‘zining bir qator funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi - bu kreditning iqtisodiyotda faoliyatining konkret ravishda namoyon bo‘lishidir. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 28 va 34 - moddalariga muvofiq korxonalarni, tashkilotlarni, muassasalarni, xususan kichik, o‘rta biznes faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlarni kreditlash tijorat banklarining asosiy vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Kredit berish (olish) «O‘zbekiston Respublikasi banklarida kredit hujjatlarini yuritish tartibidagi nizom»ga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu nizom banklar tomonidan beriladigan barcha kreditlarga, shuningdek, unga ochilayotgan kredit liniyalariga nisbatan qo‘llaniladi. Bank kreditlarni o‘zining ichki kredit siyosatiga va kredit operatsiyalarini yuritishning umumiy shartlariga muvofiq ravishda beradi. Қ арзга берилувчи қ иймат й ў налиш ўиймат

Kreditlar yuridik shaxs huquqlariga, o‘z sarmoyasi va mustaqil balansiga ega bo‘lgan, O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘g‘risida»gi qonuni tatbiq etiladigan mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt hisoblanadigan korxonalarga taqdim etiladi. Zarar ko‘rib ishlaydigan, nolikvid balansga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga kredit berilmaydi, ilgari berilgan ssudalar esa belgilangan tartibda muddatidan oldin undirish uchun da’voga beriladi. Kredit olish uchun korxona yoki tashkilot o‘ziga xizmat ko‘rsatuvchi bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:  kredit olish uchun ariza;  korxonaning moliyaviy ahvolini aniqlash uchun oxirgi hisobot davri uchun buxgalteriya balansi;  biznes-reja;  foyda va zararlar to‘g‘risida hisobot;  oborot mablag‘larining aylanuvchanligi hisob-kitobi;  boshqa kreditorlardan qarzga mablag‘lar olingani va boshqa banklarda erkin mablag‘lari borligi to‘g‘risida ma’lumotnoma. Bu hujjatlar sinchiklab o‘rganilgach, bank xodimi xulosani rasmiylashtiradi, so‘ngra u ilova qilingan hujjatlar bilan birga ko‘rib chiqish uchun kredit qo‘mitasiga yuboriladi. Kredit qo‘mitasi o‘z vakolatlaridan kelib chiqib, uch kun mobaynida tegishli qaror qabul qiladi. Kredit qo‘mitasining ijobiy qaroridan keyin kredit shartnomasi tuziladi. Unda quyidagilar ko‘zda tutiladi:  kredit maqsadi va summasi;  kreditni berish tartibi va shakli, kredit liniyasi miqdori va haqiqatdagi qarzidan kelib chiqib belgilangan uzish muddatlari;  foiz stavkalari miqdori, ularni hisoblab yozish va to‘lash tartibi;  kreditni berish uchun zarur ma’lumotlar, hisob-kitoblar va boshqa hujjatlarning ro‘yxati va ularning davriyligi;  buxgalteriya va ombor hisobi, kreditdan maqsadli foydalanish, qaytarishni ta’minlash holatini joyning o‘zida har chorakda tekshirish va boshqa masalalar.

Tashkilotga kredit berish alohida hisob varag‘idan «kredit liniyasini ochib» yoki «kredit liniyasini ochmasdan» amalga oshirilishi mumkin. «Ochiq kredit liniyasi» bilan ssuda berish bankning kafolat majburiyati bilan rasmiylashtiriladi. Bu bilan bank o‘z zimmasiga, o‘zining bog‘lanish hisob varag‘i holatidan qat’i nazar, kredit shartnomasi bilan belgilangan kredit miqdori, kredit berish muddati va limiti doirasida korxona yoki tashkilotga kreditni to‘siqsiz berish kafolatlangan majburiyat oladi. Bankning kafolat majburiyati ikki nusxada tuziladi, ularning bittasi kredit xodimi farmoyishiga binoan balansdan tashqari 9925 - hisob varaqda hisobga olish uchun buxgalteriyaga beriladi, ikkinchisi mijozning yig‘majildida saqlanadi. «Ochiq kredit liniyasi» bilan kreditga ega bo‘lgan ehtiyoj:  kreditdan foydalanish va uni uzish davriyligi;  moddiy boyliklarni etkazib berish to‘g‘risida mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan tuzilgan shartnomalar tahlili asosida belgilanadi. «Ochiq kredit liniyasi» bilan kreditlash limiti har chorakda, tovar zaxiralarining haqiqatdagi o‘rtacha qoldiqlari, yuklab jo‘natilgan tovarlar (amalga oshirishning bir oylik muddati doirasida) avvalgi chorak uchun tovar operatsiyalari bo‘yicha kreditorlik qarzidan kelib chiqib belgilanadi. Berilgan kreditlar muddati majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi. Ular balansdan tashqari 9921 - hisob varaq bo‘yicha kirim qilinadi. Kreditning shakllari va turlari, ularning tavsifi Kreditga bo‘lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va shakllarga bo‘linadi. Uzoq davrlardan buyon kreditning quyidagi turlari qo‘llanilib kelinmoqda. 1. Qisqa muddatli kreditlash; 2. Uzoq muddatli kreditlash. Qisqa muddatli kreditlashda kreditlar bir necha oylardan bir yilgacha bo‘lgan muddatga beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va

muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi.Bizga malumki, aylanma fondlarning doiraviy aylanishi deyarli barcha ijtimoiy ishlab chiqarish sohalarida bir yil va undan kamroq vaqt davom qiladi. Bir yil fondlar aylanishining tabiiy o‘lchovi sifatida xizmat tiladi. SHuning uchun ham bir yil qisqa va uzoq muddatli kreditlashning chegarasi bo‘lib xizmat qiladi. Qisqa muddatli kreditlar o‘z tabiatiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. kreditlash ob’ektlarining iqtisodiy mohiyatiga qarab: *tovar moddiy boyliklari uchun beriladigan kreditlar; *ishlab chiqarish xarajatlari (mahsulotning yangi turini o‘zlashtirish). Kreditga bo‘lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va shakllarga bo‘linadi. Uzoq davrlardan buyon kreditning quyidagi turlari qo‘llanilib kelinmoqda. 3. Qisqa muddatli kreditlash; 4. Uzoq muddatli kreditlash. Qisqa muddatli kreditlashda kreditlar bir necha oylardan bir yilgacha bo‘lgan muddatga beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi. Bizga malumki, aylanma fondlarning doiraviy aylanishi deyarli barcha ishlab chiqarish sohalarida bir yil va undan kamroq vaqt davom qiladi. Bir yil fondlar aylanishining tabiiy o‘lchovi sifatida xizmat tiladi. SHuning uchun ham bir yil qisqa va uzoq muddatli kreditlashning chegarasi bo‘lib xizmat qiladi. Qisqa muddatli kreditlar o‘z tabiatiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: 2. kreditlash ob’ektlarining iqtisodiy mohiyatiga qarab: *tovar moddiy boyliklari uchun beriladigan kreditlar; *ishlab chiqarish xarajatlari (mahsulotning yangi turini o‘zlashtirish, mavsumiy xarajatlarni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlarni) uchun beriladigan kreditlar; *hisob kitoblarni amalga oshirish uchun beriladigan kreditlar (akkreditiv ochilganda, tayyor mahsulotni jo‘natganda va boshqa hollarda).

2. To‘lash muddatiga qarab: *muddatli, muddati kechiktirilgan va muddati o‘tib ketgan kreditlar. 3. Kreditni to‘lash manbalariga qarab: *qarz oluvchining o‘z mablag‘lari hisobidan; *garant mablag‘lar hisobidan; *yangi kreditlar jalb qilish hisobidan. 4. Ta’minlanganlik tamoyilining amal qilishiga qarab: *to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’minlanganlikka ega bo‘lgan kreditlar; *egri (biror korxona va tashkilot vositasida) ta’minlanganlikka ega bo‘lgan kreditlar; *ta’minlanmagan kreditlar. 5. To‘lanadigan foiz darajasiga qarab: *o‘rtacha (normal) foiz stavkali; *yuqori foizli; *past foiz stavkali; *foizsiz kreditlarga bo‘linadi. Uzoq muddatli kreditlashda, kreditlar bir yildan ortiq muddatga beriladi. Uzoq muddatli kreditlar asosan asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish va ular bilan bog‘liq sohalarni ta’minlashga ishlatiladi. Hozirgi davrda uzoq muddatli kreditlar banklar tomonidan juda kam miqdorda berilsada, ular kapital qo‘yilmalarini, loyihalarni moliyalashtirishning asosiy manbai sifatida davlatimiz iqtisodini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Uzoq muddatli kreditlar xo‘jalik tashkilotlari tomonidan quyidagi ob’ektlar uchun jalb qilinishi mumkin:  qayta tiklashga kapital xarajatlarni amalga oshirish uchun;  harakatdagi asosiy fondlarni kengaytirish va moderinizatsiya qilish bilan bog‘liq xarajatlar uchun;  yangi qurilish va qo‘shimcha yuqori samarali tadbirlar bo‘yicha xarajatlarni amalga oshirish uchun;  yangi fan, ilmiy texnika sohasida tadqiqodlar olib borish va yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish uchun va boshqalar.

Kredit munosabatlarining sub’ektlari va ob’ektiga, foiz stavkasiga va kreditning harakat doirasiga qarab, kreditning quyidagi mustaqil shakllari amaliyotda qo‘llanilishi mumkin. Bular bank krediti, tijorat krediti, ist’emol krediti, davlat krediti, xalqaro kredit. Amaliyotda kreditning har bir shakli ham bir necha bo‘laklarga bo‘linishi mumkin. Bank krediti. Iqtisodiyotda keng tarqalgan kredit munosabatlarining shakllaridan biridir. Uning ob’ekti pul mablag‘larini bevosita ssudaga berish jarayoni hisoblanadi. Bank kreditini beruvchi kredit muassasalari kreditlash jarayonini amalga oshirish uchun Markaziy bankdan maxsus litsenziya (ruxsatnoma) olgan bo‘lishlari zarur. Qarz oluvchi sifatida yuridik shaxslar, aholi, davlat, xorijiy davlat mijozlari ishtirok qilishlari mumkin. Kredit munosabatlarining vositasi bo‘lib, kredit shartnoma yoki kredit kelishuvi hisoblanadi. Bu kredit turi bo‘yicha olinadigan daromad yoki stavka tomonlar bilan kelishiladi va bank foizi yoki ssuda foizi ko‘rishida bo‘ladi. Jahon amaliyotida bank kreditidan foydalanishda uning turli xil xususiyatlari hisobga olinadi. Qisqa muddatli bank kreditlari qarz oluvchi korxonaning xo‘jalik faoliyatida aylanma mablag‘lar etishmovchiligini to‘ldirish uchun qo‘llaniladi. Bozor iqtisodiyoti tamoyillariga mos keluvchi bunday jarayonning bo‘lishi ssuda kapitali bozorida mustaqil segment pul bozorining yuzaga kelishiga olib keladi. Qisqa muddatli kreditlar fond bozorida, savdo va xizmatlar ko‘rsatishda, banklararo kreditlash rejimida ko‘proq qo‘llaniladi. Hozirgi sharoitda qisqa muddatli kreditlar quyidagi ko‘rsatkichlar bilan xarakterlanadi:  kreditlarning juda qisqa muddatlarga (ba’zida bir oygacha muddatga) berilishi;  kreditning muddati va foiz stavkasining bir-biriga teskari proporsional (kreditning muddati juda qisqa bo‘lsada, foiz stavkasi juda yuqori) bo‘lishi;  ishlab chiqarish sohasidan ko‘proq muomala sohasiga xizmat ko‘rsatish;

Hozirgi vaqtda bir yil muddatga beriladigan kreditlardan tijorat xarakteridagi faoliyatini amalga oshirish, agrar sektorda va investitsiyalarni talab qiluvchi innovatsion jarayonlarni kreditlashda keng foydalanilmoqda. Uzoq muddatli kreditlar asosiy fondlar xarakatini ta’minlaydi va ular kredit resurslarning katta hajmi bilan ajralib turadi. Uzoq muddatli kreditlar 1 yildan ortiq muddatga, davlat tomonidan tegishli moliyaviy kafolatlarni olgan holda, kreditning muddati 10 yil va undan ortiq muddatga uzaytirilishi mumkin. Qarzni to‘lash usuli. Qarzdor tomonidan bir martada to‘liq summada to‘lanadigan kreditlar. Bu usul qisqa muddatli kreditlarni qaytarishning an’anaviy usuli hisoblanib, huquqiy jihatdan rasmiylashtirilishi juda sodda mexanizmga ega bo‘ladi, chunki bu usulda tabaqalashtirilgan foiz stavkasini hisoblash mexanizmini qo‘llash talab qilinmaydi. Kreditni to‘lashda kredit shartnomasida ko‘rsatilgan muddat davomida bo‘lib bo‘lib to‘lanadigan kreditlar bo‘lishi mumkin. Qarzni to‘lashning bu usulida kreditni qaytarishning aniq shartlari kredit shartnomada keltirilgan bo‘ladi. Kreditni bo‘lib bo‘lib to‘lash usuli ko‘pincha uzoq muddatli kreditlarni to‘lashda ishlatiladi. Kredit bo‘yicha foizni undirib olish usuli Amaliyotda olingan kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarini to‘lashning bir necha xil usullari mavjud: *Kreditni to‘lash muddati kelganda foiz stavkasini ham qo‘shib to‘lash usuli. Bu usul bozor iqtisodi yaxshi taraqqiy qilgan mamlakatlarning xo‘jalik tashkilotlari faoliyatida keng qo‘llaniladigan ananaviy usul bo‘lib, u hisob-kitob xarakteri jihatidan oddiy bo‘ladi. Bu usul ko‘proq qisqa muddatli ssudalarni to‘lashda qo‘llaniladi. *Kredit shartnomasida ko‘rsatilgan muddat davomida bir tekisda qarz oluvchi tomonidan to‘lanadigan kredit bo‘yicha foizni undirib olish usuli Amaliyotda bu usul uzoq muddatli kreditlarni to‘lashda qo‘llaniladigan ananaviy usuldir va tomonlar kelishgan holda kredit bo‘yicha foizlarni to‘lashga har xil yondashishlari

mumkin. Masalan, kredit uzoq muddatga berilgan bo‘lsa, kredit bo‘yicha foiz stavkasini to‘lashni kreditdan foydalanib boshlaganidan bir yoki ikki yil o‘tgandan keyin belgilab berish mumkin. *Qarz oluvchiga kredit berilayotgan vaqtda kredit uchun to‘lanadigan foiz bevosita bank tomonidan ushlab qolinadigan kreditlar. Kredit uchun foiz stavkasini bu usulda to‘lash rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos kelmaydi va u uchun xarakterli emas. Bu usul faqat sudxo‘rlik kapitalida ishlatiladi. Mamlakatda iqtisodiy holat nobarqaror bo‘lganida banklar qisqa muddatli kreditlashni va kreditlar bo‘yicha foizlar to‘lashni shu usulda olib borganlari ular uchun qulay hisoblanadi va amaliyotda shu usuldan keng foydalanadilar. Ta’minlanganlikning mavjudligi. Ishonchli kreditlar va ularning qaytarilishini ta’minlovchi birdan-bir garov shakli bevosita kredit shartnomasi hisoblanadi. Kredit shartnomasi shartlarining bajarilishini kredit ta’minlanganligining sharti sifatida qabul qilish, xorijiy banklar tomonidan cheklangan xajmda, ishonchga sazovor bo‘lgan doimiy mijozlarni qisqa muddatli kreditlash jarayonida qo‘llaniladi. Uzoq muddatli kreditlashda ham berilgan kreditlarni sug‘urta qilish sharti bilan istisno tariqasida qo‘llanilishi mumkin. Odatda sug‘urta qilish, qarz oluvchi hisobidan amalga oshiriladi. Bizning amaliyotimizda bu bazi hollarda tijorat banklari tomonidan o‘z sho‘‘balarini va muassasalarini kreditlashda qo‘llanilishi mumkin. YAxshi ta’minlangan kreditlar. Bunday kreditlar zamonaviy bank kreditining asosiy turi sifatida ta’minlangan ssudalar hisoblanadi. Ta’minlanganlik sifatida qarz oluvchining har xil shakldagi mulki, ko‘proq - ko‘chmas mulki va uning ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlar, boshqa mulk shakllari bo‘lishi mumkin. Qarz oluvchi o‘z majburiyatlarini bajara olmagan hollarda ta’minlanganlik asosi bo‘lgan mulk bank ixtiyoriga o‘tadi va bank uni sotib etkazilgan zararlarni qoplash huquqiga ega bo‘ladi. Bank tomonidan berilayotgan kredit miqdori taklif etilayotgan ta’minlanganlikning o‘rtacha bozor narxidan past bo‘ladi va mulk bahosi tomonlarning kelishuvi natijasida aniqlanadi.

Kreditning ta’minlanganligi uchun qabul qilinadigan mulk tez sotiladigan, oldin biror majburiyat bo‘yicha garovga qo‘yilmagan, korxonaga tegishli bo‘lgan mulk bo‘lishi kerak. Uchinchi shaxsning moliyaviy kafolati yoki kafilligi bilan beriladigan ssudalar. Kredit boshqa bir tashkilotning kafolati asosida beriladi. Kafolat beruvchi korxona yoki muassasa, agar qarz oluvchi kredit shartnomasida ko‘rsatilgan shartlarni vaqtida bajarmasa, shu tufayli bank ko‘rgan zararlarni qoplashga kafillik beradi va faoliyat davomida haqitatda shunday ahvol ro‘y bersa o‘z mablag‘lari hisobidan zararni qoplab beradi. Moliyaviy kafillik beruvchi tomon sifatida yuridik shaxslar, shuningdek turli darajadagi davlat hokimiyati organlari ishtirok qilishlari mumkin. Bank kreditining maqsadliligi Jahon amaliyotida umumiy biror ehtiyojni qoplash uchun ishlatiladigan kreditlar mavjud. Bunda bank tomonidan beriladigan kreditlar qarz oluvchining moliyaviy resurslarga bo‘lgan turli ehtiyojlarini qondirish uchun o‘z ixtiyori bo‘yicha ishlatiladi. Hozirgi sharoitda ular qisqa muddatli kreditlash soxasida cheklangan tarzda qo‘llaniladi, o‘rta va uzoq muddatli kreditlashda umuman qo‘llanilmaydi. Bizning amaliyotimizda banklar tomonidan biror maqsadni amalga oshirish uchungina kreditlar beriladi. Kreditning qaysi maqsad uchun berilayotganligi kredit shartnomasida ko‘rsatiladi va bank tomonidan berilgan resurslar qarz oluvchi tomonidan faqatgina shartnomada ko‘rsatilgan masalani hal etish uchun ishlatiladi. (masalan, olinayotgan tovarlar bo‘yicha hisoblashish, ish xaqi to‘lash va x.k. uchun) Qarz oluvchi tomonidan ko‘rsatilgan majburiyatlarning buzilishida bitimda ko‘rsatilgan jarimalar qo‘llaniladi. Qarz oluvchilarning kategoriyalari. O‘zining faoliyat doirasiga qarab qarz oluvchi korxona va tashkilotlar bir necha guruhlarga bo‘linishi mumkin. Masalan agrar sohada kreditlar oluvchilar. Bu sohaning bo‘lishi - maxsus kredit muasasalari - agrobanklarning, keyinchalik qishloq xo‘jaligi sohalariga xizmat ko‘rsatuvchi boshqa banklar Paxtabank,

G‘allabank va boshqa shu turdagi banklarning tashkil topishini belgilab beruvchi asos hisoblanadi. Bu banklar faoliyatining o‘ziga xos xususiyati qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan bog‘liq bo‘lgan mavsumiylikni e’tiborga olgan holda kreditlash hisoblanadi. Tijorat sohasi uchun kreditlar berish. Bu soha bo‘yicha kreditlar savdo va xizmat ko‘rsatish sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi xo‘jalik sub’ktlariga beriladi. Bu kreditlar tez aylanib kelish xususiyatiga ega bo‘lib, tijoratchilar ehtiyojini qondirishda katta ahamiyatga egadir. Bank tomonidan kreditlar qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshiruvchi, fond birjasi vositachilari: broker, makler, diler firmalariga beriladi. Ko‘chmas mulk uchun ipoteka kreditlari berilishi mumkin. Ular ham oddiy, ham ixtisoslashgan ipoteka banklari tomonidan beriladi. Bu hozirda xorij amaliyotida keng tarqalgan bo‘lib, hatto ba’zi manbalarda kreditning alohida shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Bizning amliyotimizda esa bu faqatgina 1996 yildan boshlab keng tarqala boshladi. Xususiylashtirish jarayonining rivojlanishi, mulkka egalik asoslarining qonunlashtirilishi ipoteka kreditini yanada ravnaq topishiga olib keldi. Banklararo kreditlar - bank kreditining keng tarqalgan shakllardan biri. Banklararo kreditning joriy stavkasi ma’lum bir tijorat bankning boshqa turlardagi ssudalar berish siyosatini aniqlab beruvchi muhim omil hisoblanadi. Bu normaning aniq miqdori (hisob stavkasi) Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Tijorat krediti. Iqtisodiyotda kredit munosabatlarining vujudga kelishining birinchi shakllaridan bo‘lib, veksel muomalasini vujudga keltirgan va naqd pulsiz hisob kitoblarning rivojlanishiga yordam bergan. Tijorat kreditining sub’ektlari sifatida yuridik shaxslar: mol etkazib beruvchi va mol sotib oluvchi korxonalar, kreditning ob’ekti sifatida sotilayotgan tovar ishtirok qiladi. Tijorat krediti o‘zining amaliy ko‘rinishini huquqiy shaxslar o‘rtasida tovar va xizmatlarning to‘lov muddatini cho‘zish orqali sotish shaklidagi moliya xo‘jalik

munosabatlarida topadi. Bu kredit shaklining asosiy maqsadi tovarlarni sotishni tezlashtirish va shu orqali foyda olishdan iborat. Tijorat kreditning an’anaviy vositasi bo‘lib, qarz oluvchining qarz beruvchiga nisbatan moliyaviy majburiyatlarini aks ettiruvchi veksel hisoblanadi. Veksel bu qarz majburiyati bo‘lib, qarz oluvchi o‘z zimmasiga qarzni ko‘rsatilgan summada, ko‘rsatilgan joyda, belgilangan muddatda to‘lash majburiyatini oladi. Amaliyotda vekselning ikki turi qo‘llaniladi. Oddiy va o‘tkazma veksel. Oddiy vekselni qarz oluvchi korxona qarz beruvchi korxonaga beradi va tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun unga to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. O‘tkazma vekselda kreditor tomonidan belgilangan tovar va xizmatlar summasi uning topshirig‘iga asosan uchinchi shaxsga yoki vekselni ko‘rsatuvchiga o‘tkazilishi zarur. Kreditorning vekselda ko‘rsatilgan summani uchinchi shaxsga to‘lash to‘g‘risidagi buyrug‘ini ifodalovchi hujjat amaliyotda tratta deb ham yuritiladi. Tijorat krediti bank kreditidan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: 1. Kreditor (qarz beruvchi) rolida maxsus kredit-moliya tashkilotlari emas, balki tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish hamda sotish bilan shug‘ullanuvchi turli yuridik shaxslar ishtirok qiladi; 2. Tijorat krediti faqatgina tovar shaklida beriladi; 3. Tijorat kreditida ssuda kapitali, sanoat va savdo kapitali bilan integratsiyalashgan holda harakat qiladi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitda turli ixtisosdagi va faoliyat yo‘nalishdagi korxonalarni o‘z ichiga oluvchi xolding, moliyaviy kompaniyalarning vujudga kelishida o‘z amaliy aksini topadi; 4. Berilgan vaqt oralig‘ida tijorat kreditining o‘rtacha qiymati bank foizining o‘rtacha stavkasidan doimo kichik bo‘ladi; 5. Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi shartnoma huquqiy rasmiylashtirilganda tijorat krediti bo‘yicha to‘lov (foiz stavkasi) alohida aniqlanmaydi. Foiz to‘lovi tovar bahosiga qo‘shilgan holda rasmiylashtiriladi. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida tijorat krediti keng tarqalgan. MDH davlatlari bank amaliyotida tijorat krediti qo‘llanilmaydi. Sobiq ittifoq davrida kredit

munosabatlarining rivojlanishiga nazar soladigan bo‘lsak, 1930-32 yillardagi kredit islohatigacha amaliyotda tijorat kreditidan foydalanilgan. Bu kredit tovarlar ishlab chiqarishning mo‘l-ko‘lchiligi sharoitida tovarlarni sotish jarayonini tezlashtirishda qulay hisoblanadi. 30- yillarda kreditning bu shaklidan foydalanishda malum kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgani uchun kredit islohati o‘tkazish davomida bu kreditdan foydalanish bekor qilindi va xo‘jaliklar to‘g‘ridan-to‘g‘ri bank tomonidan kreditlashga o‘tkazilgan. Hozirgi sharoitda jahon amaliyotida tijorat kreditning asosan 3 turi qo‘llaniladi: *qayd qilingan to‘lov muddati bo‘yicha kredit; *tovarlarni sotgandan keyingina qarzni to‘lash bo‘yicha kredit; *ochiq hisobvaraq bo‘yicha kreditlash. Bunda tijorat krediti shartlari bo‘yicha, keyingi tovar partiyasini jo‘natish, oldingi jo‘natilgan tovarlar bo‘yicha qarzlarni to‘lash muddatigacha amalga oshirilishi zarur. Korxonalar tomonidan tijorat kreditidan foydalanish ular tomonidan bank kreditidan foydalanishni inkor qilmaydi. Tijorat krediti bank kreditidan farq qilsada, ularning harakati bir biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi mumkin. Korxonalar tijorat kreditidan foydalanganda, bank krediti korxona faoliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tasir qiladigan kredit sifatida namoyon bo‘la olmaydi. Tijorat kreditida korxonalarning hisob kitob schetida mablag‘lari bo‘lmagan sharoitda korxonalar tovarlarni kreditga sotib oladilar. SHuning uchun iste’molchi korxonalar bank kreditiga ehtiyoj sezmasligi mumkin. Ayni vaqtda mol sotuvchi korxona faoliyatida u tovarlarini kreditga sotganligi uchun mablag‘ga muhtojlik sezilishi mumkin. Mana shu sharoitda mol etkazib beruvchi korxona pul mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini qoplash maqsadida kredit olish uchun bankga murojaat qilishi mumkin. Bu hol 30-yillar amaliyotida bank tomonidan egri kreditlash deb yuritilgan. Egri kreditlash deb yuritilishining sababi shundaki, kreditni haqiqatda mablag‘i etarli bo‘lmagan korxona, mol sotib oluvchi korxona olishi zarur edi. Mol sotib oluvchining xo‘jalik faoliyatidagi mablag‘lar

etishmovchiligi mol etkazib beruvchiga bank tomonidan kredit berish yo‘li bilan qoplangan. YUqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarni hisobga olmagan holda tijorat krediti tovarlar sotish jarayonini tezlashtirishda va korxonalarning aylanma mablag‘larini xo‘jalik faoliyatidan tezroq bo‘shashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Iste’mol krediti. Iste’mol krediti o‘zining maqsadi bilan kreditning boshqa shakllaridan farq qiladi. Uning farqli belgisi - jismoniy shaxslarni kreditlash hisoblanadi. Kreditning bu shaklida kredit beruvchi sifatida maxsus kredit muassasalari bilan birga tovar va xizmatlarni sotishni amalga oshiradigan jismoniy shaxslar ham bo‘lishi mumkin. Iste’mol krediti ikki shaklda: pul shaklida yoki tovar shaklida berilishi mumkin. Jismoniy shaxslarga ko‘chmas mulkka egalik qilish uchun, qimmat bo‘lgan davolanishni to‘lash, har xil tovarlar va uy jihozlari sotib olish va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun ist’emol kreditlari berilishi mumkin. Pul shaklida iste’mol krediti banklar tomonidan, tovar shaklida esa tovarlar chakana savdosi jarayonida to‘lov muddatini cho‘zish orqali amalga oshiriladi. O‘zbekistonda hozirgi kunlarda uy-joy sotib olish, uy joy qurish uchun pul shaklidagi, uzoq muddatli iste’mol krediti va tovar shaklida avtomobil kreditga berilmoqda. Davlat krediti. Kreditning bu shaklining asosiy xususiyati kredit munosabatlarida davlatning qatnashuvidir. Davlat kreditida davlat bir tomondan qarz beruvchi va ikkinchi tomondan qarz oluvchi sifatida ishtirok qilishi mumkin. Qarz beruvchi vazifasini bajara turib, davlat, davlat kredit institutlari , jumladan Markaziy bank orqali iqtisodiyotning har xil sohalarini kreditlashni o‘z zimmasiga oladi. Davlat tomonidan: *0 iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini kreditlash; *1 moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezayotgan davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan aniq tarmoq yoki mintaqalarga, agar byudjetdan moliyalashtirish imkoniyati tugagan bo‘lsa, vaqtincha foydalanishga mablag‘ ajratilishi mumkin.

Undan tashqari, tijorat banklariga banklararo kreditlar bozorida kredit resurslarni kim oshdi savdo yo‘li bilan yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotish jarayonida davlat tomonidan mablag‘lar vaqtincha foydalanishga berilishi mumkin. Davlatning qarzlari ko‘paygan hollarda davlat byudjeti kamomadini moliyalashtirish maqsadida, davlat qarz oluvchi sifatida, davlat qarzlarini joylashtirish jarayonini amalga oshiradi. Davlat kreditining xarakterli xususiyati shundaki, davlat tomonidan olingan qarz mablag‘lar ishlab chiqarish fondlari aylanishida yoki moddiy boyliklar yaratishda ishtirok qilmaydi. Bu mablag‘lar davlat qarzlarini qoplash uchun ishlatiladi. Davlat xazina majburiyatlarini chiqarish, moliya bozorlarida davlat qimmatli qog‘ozlarini joylashtirish, davlat zaemlarini chiqarish va sotish yo‘li bilan banklarning aholining va boshqa moliya - kredit institutlarining pul mablag‘larini yig‘adi va ularni davlat qarzi va byudjet kamomadini qoplashga (moliyalashtirishga) sarflaydi. SHuni ta’kidlash zarurki, o‘tish davrida davlat krediti faqatgina moliyaviy resurslarni jalb qilish manbai sifatida emas, balki iqtisodni markazlashgan kredit tizimi orqali tartibga solishning samarali vositasi sifatida ishlatilishi kerak. Xalqaro kredit. Kredit munosabatlarining xalqaro miqyosda (davlatlar o‘rtasida) amalga oshirilishi xalqaro kreditning yuzaga kelishiga olib keladi. Xalqaro kreditga xalqaro miqyosda xarakat qiluvchi kredit munosabatlari to‘plashi sifatida qarash zarur. Kreditning bu shaklining bevosita ishtirokchilari millatlararo moliya-kredit institutlari, tegishli davlat xokimiyati, kredit tashkilotlari va alohida yuridik shaxslar bo‘lishi mumkin. Xalqaro kredit bir davlat, shu davlat banki, yuridik shaxsi tomonidan ikkinchi bir davlatga, uning banklariga, boshqa yuridik shaxslariga muddatlilik va to‘lovlilik asosida beriladigan kredit hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo‘lishi mumkin. Xalqaro kredit quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi:

qarz oluvchi va qarz beruvchi sifatida davlat tashkilot va muassasalari, banklar, kompaniyalar, xalqaro valyuta kredit tashkilotlari qatnashadilar; qarzga olingan mablag‘lar qarz oluvchi mamlakat tomonidan daromad keltiruvchi kapital sifatida ishlatiladi; qarz beruvchi mamlakatga to‘lanadigan ssuda foizining manbasi qarz oluvchi mamlakat aholisi tomonidan yaratilgan milliy daromad hisoblanadi. Xalqaro kredit mahalliy kredit bilan bir qatorda fondlar aylanishining barcha bosqichlarida qatnashadi. Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida quyidagi funksiyalarni bajaradi: *mamlakatlar o‘rtasida kapitalning qayta taqsimlanishini ta’minlaydi; *kapitalning konsentratsiyalashuviga va markazlashuviga sharoit yaratadi va bu jarayonni tezlashtiradi; *har xil valyutalarda xalqaro hisob-kitoblarni olib borishda muomala xarajatlarini qisqartiradi. Xalqaro kreditlar xarakteri bo‘yicha - davlatlararo, xususiy, firma kreditlariga; shakli bo‘yicha - davlat, bank, tijorat; tashqi savdo tizimida tutgan o‘rni bo‘yicha - eksportni kreditlash, importni kreditlashga; muddati bo‘yicha-qisqa muddatli-1 yilgacha, o‘rta muddatli -1 yildan 5 yilgacha, uzoq muddatli -5 yildan ortiq muddatga; ob’ekti bo‘yicha - tovar va valyuta; ta’minlanganligi bo‘yicha - tovar-moddiy boyliklar bilan yoki hujjatlar bilan ta’minlangan kreditlarga bo‘linadi. Tovar shaklida beriladigan xalqaro kredit yoki firma kreditlari tijorat kreditining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida qo‘llanilishi hisoblanadi va bir mamlakat firmasining tovari ikkinchi mamlakat firmasiga kreditga - to‘lov muddati kechiktirilib sotiladi. Bu jarayon odatda tratta (o‘tkazma veksel) bilan rasmiylashtiriladi. Eksportni kreditlashda davlat tomonidan subsidiya ajratilganligi

uchun firma kreditlari bo‘yicha foiz stavkalari odatda foiz stavkalarining bozor bahosidan past bo‘ladi. Xalqaro bank kreditlarining bank eksport kreditlari (xorijiy importyorlarga xususiy tijorat banklari, maxsus tashqi savdo banklari tomonidan beriladigan kredit), evrokredit (yirik tijorat banklari tomonidan evrovalyuta bozori resurslari hisobidan evrovalyutada, 2 yildan 10 yilgacha bo‘lgan muddatga, o‘zgaruvchan foiz stavkada kreditlar berish) kabi turlari mavjud. Xalqaro davlat krediti ikki tomonlama kelishuv asosida rivojlangan mamlakatlar tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlarga tovar yoki valyuta shaklida, foiz to‘lash yoki foiz to‘lamaslik sharti bilan, uzoq yoki qisqa muddatga beriladi. Xalqaro valyuta - kredit tashkilotlarining kreditlari qisqa muddatli - 1 yilgacha (xalqaro valyuta fondining kreditlari), o‘rta muddatli - 5 yilgacha (Jahon tiklanish va taraqqiyot banki) va uzoq muddatli - 20 yilgacha (Evropa tiklanish va taraqqiyot banki va boshqalar) kreditlar berishi mumkin Xalqaro valyuta-kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar xususiy tijorat banklaridan olingan kreditlardan (bu kreditlar bo‘yicha o‘rtacha foiz stavkasi yiliga 7-9% ni tashkil qiladi.) arzonga tushadi. Sudxo‘rlik krediti. Kreditning o‘ziga xos shakli. Xorijda bu tarixan keng tarqalgan kredit bo‘lib hisoblanadi. Amalda sudxo‘rlik krediti Markaziy bank tomonidan tegishli litsenziyaga ega bo‘lmagan jismoniy shaxslar, shuningdek xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan mablag‘larni vaqtincha foydalanishga berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Sudxo‘rlik krediti ssuda foizining yuqori stavkasi bilan xarakterlanadi (120-180%). Milliy kredit tizimi infrastrukturasi rivojlanishi va hamma turdagi potensial qarz oluvchilarga kredit resurslardan foydalanish huquqini ta’minlash natijasida sudxo‘rlik krediti ssuda kapitali bozoridan yo‘qoladi. Xo‘jalik sub’ektlarini kreditlash mexanizmini takomillashtirish yo‘llari.

Bilamizki, tijorat banklarida kreditlash jarayonini tashkil etishning asosiy mezonlaridan biri uning me’yoriy-huquqiy asosining qay darajada yaratilganidir. Respublikamiz tijorat banklari kredit faoliyatining huququy asosi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan bank faoliyatiga tegishli qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, Vazirlar Maxkamasining qarorlari hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlar to‘plami hisoblanadi. Kreditlash jarayoni O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunining 4-moddasiga asosan quyidagi tamoyillar orqali amalga oshiriladi: ♦ qaytarilishi; ♦ foizligi; ♦ muddatliligi 6 . Bundan tashqari kreditning ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilishi va ta’minlanganligi h a m t a m o y i l d a r a j a s i d a a h a m i y a t l i d i r . O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni erkinlashtirish va isloh q ilish siyosati iqtisodiyotning barcha tarmoqlari qatori bank tizimida h am keng ko‘lamda amalga oshirilmoqda. Kreditlash jarayonini tashkil etish, korxona va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini tahlil qilish kabi masalalarni to‘g‘ri amalga oshirish kredit riski darajasini pasaytirishga, hamda bank kredit portfelini sifatini yaxshilanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi . Mustaqillik yillarining boshlarida tashkil qilingan bank tizimi bozor iqtisodiyoti tamoyillariga mos keluvchi bank tizimining boshlang‘ich pillapoyasi sifatida faoliyat boshlagan . Banklar tomonidan ajratilgan kredit qo‘yilmalari qoldig‘i esa 30,5 foizga o‘sib, 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra 20,4 trln. so‘mni tashkil etdi (1.4.2-chizma). 6 Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти тў ғ рисида”ги Қ онуни. Тошкент: Ўзбекистон, 1996 йил 25 апрел . Ўзбекистон банк тизимини исло ҳ қ илиш ва эркинлаштириш бўйича қ онунчилик ҳ ужжатлари тўплами. - Тошкент: Ўзбекистон, 2003. -Б. 30-46.

Ajratilgan kreditlarning 85,8 foizi ichki manbalar hisobiga berilgan bo‘lib, tashqi qarzlar asosan uzoq muddatga, asosan iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini modernizatsiya qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun jalb qilinmoqda. Banklarning umumiy kredit portfelida uzoq muddatli kreditlarning ulushi esa, 76,8 foizni tashkil qilib, ularning hajmi 2011 yildagiga nisbatan 30,7 foizga oshdi. YAratilgan qulay investitsiyaviy muhit, jumladan, banklarning kredit portfeli tarkibida uzoq muddatli investitsiyaviy moliyalashning ulushiga qarab tabaqalashtirilgan foyda solig‘i stavkalarining joriy etilganligi tijorat banklarining investitsiyaviy faolligini oshirishga xizmat qilmoqda. Banklarning investitsiya kreditlari ustuvor ravishda “2011-2015 yillarda sanoatni rivojlantirish”, «2012 yilgi Investitsiya dasturi» hamda tarmoqlarni modernizatsiya qilish, mahalliylashtirish va hududlarni rivojlantirish davlat dasturlariga kiritilgan loyihalarni qo‘llab-quvvatlashga, kichik biznes va xususiy tadbikorlik sub’ektlari tomonidan minitexnologiyalarni sotib olishga yo‘naltirilmoqda. 2012 yilda korxonalarni modernizatsiya qilish, texnologik va texnik jihatdan qayta jihozlash maqsadlariga tijorat banklari tomonidan jami 5 760 mlrd. so‘m yoki 2011 yildagiga nisbatan 1,3 barobarga ko‘p investitsiya kreditlari ajratildi.

chizma Inqirozga qarshi choralar dasturi, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 18 noyabrdagi PF-4053-sonli “Iqtisodiyot real sektori korxonalarini moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi va 2008 yil 28 noyabrdagi PF-4058-sonli “Iqtisodiyotning real sektori korxonalarining qo‘llab- quvvatlash, ularning barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida”gi Farmonlarida belgilangan vazifalarning ijrosi izchil amalga oshirilmoqda. Xususan, 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra, tijorat banklari tomonidan jami 168 ta iqtisodiy nochor korxona bank balansiga qabul qilingan bo‘lib, ushbu korxonalarda ishlab chiqarishni tiklash va modernizatsiya qilish maqsadida banklar tomonidan 388 mlrd. so‘mlik investitsiyalar kiritildi hamda faoliyati tiklangan korxonalarning 120 tasi yangi mulkdorlarga 919,3 mlrd. so‘mga sotildi. Bugungi kunda tijorat banklari balansidagi faoliyati tiklangan korxonalarni yangi mulkdorlarga sotish ishlari olib borilmoqda hamda 11 ta korxonada ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha texnologik liniyalarni tiklash, qurilish- ta’mirlash, yangi uskunalar o‘rnatish va modernizatsiyalash bilan bog‘lik ishlar amalga oshirilmoqda.

Umuman olganda, banklar balansiga olingan holda faoliyati tiklangan korxonalarda jami 1,7 trln. so‘mlik mahsulot (xizmat) ishlab chiqarildi va shundan, 480,0 mln. AQSH dollari miqdorida mahsulot eksport qilindi. Respublika iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o‘tishi me’yoriy hujjatlar mazmunini tubdan o‘zgartirish, kreditlash ob’ektlariga, qarz hisob raqamlari va garov ta’minoti hamda boshqa moliya vositalariga yangicha yondoshuvlar ishlab chiqish ehtiyojini vujudga keltirdi. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tilishi va uning rivojlanishi respublika tijorat banklarida kredit berishning me’yoriy bazasini tubdan o‘zgartirishni talab etdi. Respublikada mulkchilikning turli shakllarini vujudga kelishi, kredit ta’minoti va kreditlash tartibidagi o‘zgarishlar hisobga olinib, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1996 yil 20 aprelda “Xo‘jalik sub’ektlariga qisqa muddatli kreditlar berish qoidalari” ishlab chiqildi. SHunga asosan barcha banklar qisqa muddatli kreditlar berish tartibini amalga oshira boshladi. Qisqa muddatli kreditlash amaliyotida yuzaga kelgan o‘zgarishlarni hisobga olib, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1998 yil 26 dekabrda “O‘zbekiston Respublikasi hududida xo‘jalik sub’ektlariga qisqa muddatli kreditlar berilishini tashkil etish qoidalari” yangi tahrirda ishlab chiqildi va shunga asosan tijorat banklari kreditlash jarayonini amalga oshirdi. Tijorat banklarini kreditlash jarayonini tashkil etishdagi keyingi o‘zgarishlarga “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Prezident Farmoni asos bo‘ldi 7 . Bu Farmonga asosan kreditlash borasida tijorat banklarining mustaqilligini oshirish, kreditlash jarayonini kengaytirish va takomillatirish masalalarini amalga oshirish ko‘zda tutildi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir bankni siyosiy, iqtisodiy va ichki xususiyatlaridan kelib chiqqan holda faoliyat yuritishi amalda mustaqil bo‘lishini talab etadi. Tijorat 7 “Банк тизимини янада эркинлаштириш ва исло ҳ қ илиш борасидаги чора-тадбирлар тў ғ рисида”ги Президент Фармони Тошкент, 2000. Ўзбекистон банк тизимини исло ҳ қ илиш ва эркинлаштириш бўйича қ онунчилик ҳ ужжатлари тўплами. - Тошкент: Ўзбекистон, 2003.

banklari shunga muvofiq o‘zining mustaqil kredit siyosatini va kreditlash nizomini ishlab chiqishdi. SHundan kelib chiqqan holda, hozirgi kunda tijorat banklari kreditlash jarayonini tashkil etib, uni yildan-yilga takomillashtirib bormoqdalar. Tijorat banklarini kreditlash jarayonini samarali tashkil etish uchun, birinchi navbatda, ularning kredit siyosatini ishlab chiqish lozim. SHu maqsadda biz banklarning kredit siyosatiga qo‘yilgan talablar va tijorat banklari kredit siyosatining asosiy jihatlari amalda qanchalik to‘g‘ri ishlab chiqilganligini tahlil qilamiz. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarining kredit s iyosatiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi nizomida kredit siyosatini ishlab chiqishga nisbatan aniq talablar qo‘yilgan. Unda “Bankning kredit siyosati – kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi risklarni boshqarishda bank rahbariyati tomonidan qabul qilinadigan choralar va uslublarni belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimlarini kredit portfelini samarali boshqarishga doir ko‘rsatmalar bilan ta’minlovchi hujjatdir” 8 – deb aniq belgilab qo‘yilgan. Buning ijobiy tomoni shundaki, kreditlash jarayonida risklar bo‘lishining va kredit portfelini samarali boshqarish uchun kredit siyosati zarurligi alohida ta’kidlangan. Uning yana bir muhim tomoni shundaki, kredit siyosati kreditlash jarayoni va u bilan bog‘liq risklar paydo bo‘lishidan oldin ishlab chiqilishi va risklarni yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymasligi hamda kreditlash bo‘yicha oldindan belgilab olingan qoida va echimlarni to‘g‘ri hal qilinishiga erishish lozimligini ko‘zda tutadi. SHuningdek, tijorat banklari balansiga olingan iqtisodiy nochor korxonalarni tiklash, ular bazasida yangi tashkil etilgan korxonalarni salohiyatli investorlarga sotish ishlari samarali amalga oshirilib kelinmoqda. Ushbu maqsadda barcha etakchi tijorat banklar qoshida qator investitsion va injiniring kompaniyalari tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori 8 Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг “Тижорат банкларининг кредит с иёсатига қўйиладиган талаблар тўғрисида”ги 905-сонл низоми, 2000 йил 21 март.

xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida» 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438-sonli Qaroriga asosan, moliya-bank faoliyatining normativ-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish, zamon talablari va xalqaro normalar hamda standartlarga muvofiq holda amaldagi qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish hamda yangi qonun hujjatlari va me’yoriy hujjatlar qabul qilish, shuningdek kreditlar bo‘yicha muammoli qarzlarning hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik borasida oldini olish choralarini ko‘rish yo‘li bilan tijorat banklarining kredit portfeli muttasil o‘sishi hamda sifati yaxshilanishini ta’minlash respublikaning moliya-bank tizimini isloh qilish va barqarorligini oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438-sonli Qarorining 1- ilovasi 32-bandida, bank tavakkalchiliklarini boshqarishda chuqur omilli tahlilni amalga oshirishning aniq mexanizmini joriy qilish, zaxiralarni shakllantirish, kredit portfelini diversifikatsiyalashni ko‘zda tutgan holda banklar aktivlari sifati monitoringini takomillashtirish, shuningdek muammoli qarzdorlik paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi choralar qabul qilish belgilangan. Mazkur vazifa ijrosini ta’minlash maqsadida 2011 yil 10 sentyabrda Markaziy bank Boshqaruvining «Aktivlar sifatini tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralarni shakllantirish va undan foydalanish Tartibiga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi 26/1-sonli qarori qabul qilindi. Markaziy bank Boshqaruvining ushbu qarori 2011 yil 22 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 632-2-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilib 2011 yilning 2 oktyabrida kuchga kiradi. Markaziy bankning «Aktivlar sifatini tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralarni shakllantirish va undan foydalanish Tartibi»ga kiritilgan o‘zgartirishlar va qo‘shimchalarda, jumladan quyidagilar ifodalangan. Markaziy bankda tijorat banki aktivlari bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralanadigan majburiy zaxira depoziti tashkil qilindi hamda ushbu majburiy zaxira depozitiga tijorat banklari o‘z aktivlari bo‘yicha ehtimoliy

yo‘qotishlarga qarshi shakllantirilgan maxsus zaxiralar summasiga teng miqdordagi mablag‘larni vakillik hisobvaraqlaridan o‘tkazib borish talabi qo‘yildi. Majburiy zaxira depozitiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan mablag‘lar miqdori har oyning 10, 20-sanalari va oy yakuni bo‘yicha shakllantirilgan aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi zaxira summasidan kelib chiqib qayta hisob-kitob qilinadi. Hisob-kitob natijalariga ko‘ra, uch ish kuni mobaynida tijorat banklari maxsus zaxiralar summasiga etmayotgan miqdordagi mablag‘larni majburiy zaxira depozitiga o‘tkazishi yoki tijorat banklarining asoslantirilgan murojaatiga ko‘ra Markaziy bank tomonidan ortiqcha mablag‘lar banklarga qaytariladi. SHuningdek, yangi kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, Markaziy bank tijorat banklari kredit portfelini tahlil qilgan holda, tijorat banklariga qo‘shimcha ravishda aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar shakllantirish yuzasidan ijro etilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar yuborishi mumkin. O‘z navbatida, agar tijorat banklari yuqorida keltirilgan talablariga amal qilmagan taqdirda, Markaziy bank majburiy zaxira depozitiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan mablag‘larni bankning Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘idan undirib oladi va bankka nisbatan O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonunining 53-moddasiga muvofiq tegishli chora va sanksiyalarni qo‘llaydi. Bundan tashqari, yangi kiritilgan o‘zgartirishlar va qo‘shimchalarga ko‘ra, bank tomonidan ajratilayotgan barcha kreditlar bo‘yicha to‘lovlar kredit shartnomasining butun amal qilish muddatiga taqsimlangan holda bo‘lib-bo‘lib to‘lanishi belgilab qo‘yildi. Ushbu qoida banklarda muammoli kreditlarning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi belgi sifatida xizmat qiladi. SHu bilan birgalikda, kiritilgan o‘zgartirishlar ko‘ra, tijorat banklari o‘z aktivlari sifatini tasniflash bo‘yicha bir qator yangiliklar kiritildi. Jumladan, eski qoidalarga ko‘ra, 30 kungacha to‘lov muddati o‘tgan kreditlar «standart», 90 kungacha to‘lov muddati o‘tgan kreditlar «substandart» va 180 kundan ortiq kunga to‘lovi kechiktirilgan kreditlar «umidsiz» sifatida tasniflangan bo‘lsa, yangi tartibga ko‘ra shartnoma muddatida to‘lanmagan va grafik bo‘yicha

asosiy qarz va foizlar bo‘yicha oraliq to‘lovlar 180 kundan kechiktirilgan barcha kreditlar «umidsiz» sifatida tasniflanadi. Bundan tashqari, sud jarayonidagi aktivlar, qarzdorning moliyaviy holati yomonligi va to‘lovga qobiliyatsizligi sababli to‘lov muddati uzaytirilgan aktivlar hamda bank faoliyatida foydalanilmaydigan, muammoli kreditlarni qoplash uchun olingan mulklar, ular bank balansiga olingan kundan boshlab uch oy muddatda sotilmagan aktivlar ham «umidsiz» sifatida tasniflanadi. Mazkur qoidalarning joriy qilinishi tijorat banklari aktivlar sifatining yanada oshishiga, muammoli kreditlarni paydo bo‘lishini dastlabki vaqtlarda aniqlashtirishga imkoniyatlarni yaratadi, pirovardida tijorat banklarining omonatchilari va kreditorlarining manfaatlarini yanada himoya qilinishini ta’minlaydi.

Похожие

Kreditlashni tashkil etish asoslari

Mеhmonxona xo’jaligini tashkil etish asoslari

Budjet jarayonini tashkil etish asoslari

Ichki auditni tashkil etish asoslari

Kredit iqtisodiy kategoriyasi va kreditlashni tashkil etishning iqtisodiy va huquqiy asoslari