Budjet jarayonini tashkil etish asoslari - Экономика - Рефераты

Budjet jarayonini tashkil etish asoslari

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

7016.5 KB

Budjet jarayonini tashkil etish asoslari Reja: 1. Xarajatlar smetasi va shatatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va ularni ro’yxatdan o’rkazish 2. Xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish va tasdiqlash 3. Xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish 4. Budjet tizimi budjetlarini ijro etish tartibi 5. Budjetlararo Munosabatlar 6. Davlat budjeti taqchilligi va profitsiti, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish

Xarajatlar smetasi va shatatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va ularni ro’yxatdan o’rkazish. Xarajatlar smetasi – Budjet tashkilotlari moliyaviy rejasi sifatida. Smeta, uning elementlari. Smetalarning turlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 4-moddasida budjet tashkilotlariga quyidagicha ta’rif berilgan: «Budjet tashkiloti – davlat funktsiyalarini amalga oshirish uchun belgilangan tartibda davlat hokimiyati organlarining qaroriga ko’ra tashkil etilgan, Davlat Budjeti mablag’lari hisobidan saqlab turiladigan notijorat tashkilot Budjet tashkilotidir. Budjet tashkilotlarini moliyalashtirish shartlari va ularning Budjet hisobini yuritish tartibi Budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Davlat budjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash mexanizmini takomillashtirish, budjet mablag’laridan samarali va aniq foydalanish maqsadida 1999 yil 3 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 414-son Qarori qabul qilindi. Mazkur Qaror 2000 yil 1 yanvardan boshlab budjet tashkilotlari xarajatlarini mablag’ bilan ta’minlashning yangi tartibini belgilab berdi. U quyidagilarni nazarda tutadi:  budjet mablaglaridan tejab, samarali va aniq foydalanish hamda budjet intizomini mustahkamlash uchun budjet tashkilotlari rahbarlarining mustaqilligini kengaytirish va mas’uliyatini oshirish;  budjet tashkilotlarini mablag bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish va budjet mablaglaridan foydalanishda yuqori natijalarga erishish maqsadida mavjud mablaglarni oqilona taqsimlash uchun imkoniyatlar yaratish;  ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlarni, ish haqiga qo’shimchalar, kapital qo’yilmalar va boshqa xarajatlarni guruhlagan holda bir satrda mablag bilan ta’minlash usulida budjet tashkilotlarini |normativlar bo’yicha (faoliyat turiga ko’ra) mablag bilan ta’minlashning yangi tartibini joriy etish;

 budjetdan mablag bilan ta’minlashni budjet tashkilotlarining faoliyat turi bo’yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish faoliyatini kengaytirish bilan birga qo’shib olib borish;  budjet tashkilotlari xodimlari mehnatini ragbatlantirish, ular faoliyati samaradorligini oshirish va kadrlarning o’rnashib qolishi uchun shart-sharoitlar yaratish. Mazkur Qarorning to’liq ijrosini ta’minlash maqsadida yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan faoliyatdagi tashkilotlarga qo’shimcha ravishda 2000 yildan boshlab bir qator budjet tashkilotlari va muassasalariga yuridik shaxs maqomi berilgan. Bular: Maorif sohasida: -kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, professional-texnika o’quv yurtlari va bolalar uylari; -umumta’lim maktablari, gimnaziyalar, litseylar, maktablararo o’quv-ishlab chiqarish kombinatlari – o’quvchilar kontingenti 400 kishidan kam bo’lmasa; -internatlar – o’quvchilar kontingenti 200 kishidan kam bo’lmasa; -maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari – bolalar kontingenti 350 kishidan kam bo’lmasa; viloyat va tuman (shahar) ahamiyatiga molik maktabdan tashqari muassasalar; Sog’liqni saqlash sohasida: - kasalxonalar (ixtisoslashtirilgan markazlar bilan), tug’ruqxonalar, tibbiysanitariya qismlari, dispanserlar, shifoxonalar; - bolalar uylari, bolalar sanatoriylari, kattalar uchun sil kasalliklari sanatoriylari; - tajriba tariqasida ochilgan qishloq vrachlik punktlari. Sanab o’tilgan budjet tashkilotlariga yuridik shaxs maqomi quyidagi sharoitlar mavjud bo’lgandagina berilishi mumkinligi belgilab qo’yilgan: - moddiy-texnika bazasi va faoliyat sohasi bo’yicha xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanish uchun sharoitlar; - buxgalter kadrlarning mavjud bo’lishi.

Keyingi yillarda budjet amaliyotidagi o’zgarishlar, Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risidagi Qonunning qabul qilinishi va budjet tashkilotlari xarajatlarini moliyalashtirish mexanizmining o’zgarishi munosabati bilan amaldagi 414-son Qarorga 2007 yil 19 iyul 148-son Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan qator o’zgartirishlar kiritildi. Unga muvofiq, g’azna ijrosiga o’tgan Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlari Moliya vazirligining G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari tomonidan yagona g’azna hisob raqamidan, shuningdek smetada ko’rsatilgan xarajatlar guruhlarining har bir moddasi bo’yicha hududiy g’aznachilik hisob raqamidan amalga oshiriladi. Xarajatlar smetasi - byudjet tashkiloti yoki byudjet mablag’lari oluvchi tomonidan moliya yili uchun tuziladigan va tasdiqlanadigan, uning uchun nazarda tutilgan byudjetdan ajratiladigan mablag’lar xarajatlar moddalari bo’yicha aks ettiriladigan hujjat. O’zbekiston Respublikasi Davlat Budjetidan moliyalashtiriladigan Budjet tashkiloti va Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini, daromadlar va xarajatlar smetalarini, vaqtinchalik xarajatlar smetalarini, shuningdek Budjet mablag’larini taqsimlovchilarning jamlanma xarajatlar smetasi hamda shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish Moliya vazirligining 2014 yil 14 noyabrdagi 74-sonli buyrug’iga asosan tasdiqlangan «Budjet tashkilotlari va Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risidagi nizom” (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2014 yil 15 dekabrda 2634-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan) asosida amalga oshiriladi. Budjet tashkilotlari o’zlarining xarajatlarini hisoblab chiqishda quyidagilarga amal qiladilar: 1. O’zbekiston Respublikasi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining boshqa qarorlari, Prezident farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining normativ hujjatlariga; 2. Budjet tashkilotlari xarajatlarini rejalashtirishning normativ uslubiga;

3. Tovar va xizmatlarning davlat tomonidan tartibga solinadigan baholari va tariflariga, shuningdek nodavlat korxonalar va tashkilotlarning ayrim tovarlari va xizmatlari baholariga; 4. Yuqori turuvchi tashkilotlar raxbarlarining o’zlari tasarrufidagi muassasalarning kelgusi yil uchun xarajatlar smetalarini tuzish masalalari bo’yicha ko’rsatmalari va takliflariga, agarda ular qonun xujjatlariga zid bo’lmasa, 5. Bolalar va boshqa ijtimoiy-madaniy tashkilotlarda ovqatlanishga ketadigan xarajatlar summasi qonun hujjatlari bilan tasdiqdangan tashkilotlarning ayrim turlari uchun belgilangan ovqatlanish me’yorlari ovqatlanish kunining sonidan kelib chiqib hisoblanadi; 6. Dori-darmonlarga ketadigan xarajatlar summasi qonun xujjatlari bilan belgilangan pul xarajatlari me’yoriga qarab hisoblab chiqiladi; 7. Ijtimoiy-madaniy tashkilotlarning ayrim guruhi uchun kiyim-kechak, poyafzal, choyshab, yotoq anjomlari va boshqa yumshoq buyumlar sotib olishga ketadigan xarajatlar, moddiy ta’minotning amaldagi me’yorlari asosida, lekin ajratilgan mablag’lar doirasida hisoblanadi.

1-rasm. Budjet tashkilotlari xarajatlar smetalarining guruhlanishi Vaqtinchalik xarajatlar smetasi - Budjet tashkilotining yoki Budjet mablag’lari oluvchining xarajatlar smetasi tasdiqlanguniga va ro’yxatdan o’tkazilguniga qadar amal qiladigan hujjat bo’lib, unda qonun hujjatlaridagi o’zgartirishlar hisobga olingan holda uning uchun nazarda tutilgan Budjetdan ajratiladigan mablag’lar har oy uchun aks ettiriladi. Smetalarning quyidagi turlari amalda qo’llaniladi: Yakka smetalar yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan alohida olingan muassasa bo’yicha tuziladi. Sm etalarning guruhlanishi Xarajat ko’ramanbalariga Muassasaning va tadbirning turiga ko’ra Amal qilishiga ko’ra blag’lari Budjet ma arajatlar bo’yicha x asismet tashqari Budjetdan bo’yicha mablag’lar smetasixarajatlar Vaqtinchalik smeta Doimiy smeta Yakka smeta Jamlanma smeta Markazlashgan tadbirlar uchun smeta Yakka smetalar Umumlashtirilgan smetalar Yig’ma smetalar

Umumlashtirilgan smetalar bir budjet bo’g’inidan moliyalashtiriladigan muayyan bir tarmoqning bir tur(tip)dagi muassasa va tashkilotlari bo’yicha tuziladi. Yig’ma smetalar bir budjet bo’g’inidan moliyalashtiriladigan muayyan bir tarmoqqa tegishli barcha muassasa va tashkilotlari bo’yicha tuziladi. Budjet mablag’lari budjet tashkilotlari tomonidan mustaqil ravishda, budjet ijrosi jarayonida belglangan tartibda ularga kiritilgan o’zgarishlarni hisobga olgan xolda tasdiqlangan xarajatlar smetasi doirasida sarflanadi. Smeta xarajatlari quyidagi xarajat guruhlari bo’yicha rejalashtiriladi: Xarajatlarni moliyalashtirish (to’lash) budjet ijrosi jarayonida xarajatlar ro’yxati va smetasiga kiritiladigan o’zgartirishlarni hisobga olgan holda tegishli yil uchun tasdiqlangan budjet parametrlariga hamda budjet tashkilotlarining xarajatlar smetalariga muvofiq tuzilgan budjet xarajatlarining choraklar bo’yicha taqsimlangan yillik ro’yxatiga binoan amalga oshiriladi. (O’zR VM 19.07.2007 y. 148-son Qarori taxriridagi band) Xarajatlar smetalariga faqat Oliy Majlis qarorlari, Prezident farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlari, shu bilan birga belgilangan xarajatlar, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasi I - guruh – Ish haqi va unga teng lashtirilgan to’lovlar (bolali onalarga nafaqalar, stipendiyalar va boshqalar) II - guruh – Ish beruvchilarning ajratmalari (Ish haqiga ustamalar) III - guruh – Kapital qo’yilmalar (Davlat investitsiya dasturida nazarda tutilgan aniq ro’yxatlarga muvofiq); IVguruh – Boshqa xarajatlar

Vazirlar Kengashi va tegishli hokimiyatlar tomonidan, ularga berilgan huquklar doirasida nazarda tutilgan xarajatlar kiritiladi. Doimiy faoliyat ko’rsatuvchi budjet tashkiloti bo’yicha xarajatlar smetalari 1 yanvardan 31 dekabrgacha bo’lgan muddatga tuziladi va amal qiladi. Joriy yilda ishga tushiriladigan tashkilotlar bo’yicha esa ularning budjet yilida ishlagan muddatiga tuziladi va amal qiladi. Xarajatlar smetalari tashkilotlar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti xarajatlarining amaldagi iqtisodiy tasnifiga muvofiq xarajatlar guruhi bo’yicha, boshqa xarajatlar va ularning hisob-kitobini o’z ichiga olgan to’liq yoyilmasi, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan shakllari asosida tuziladi. Tashkilotlarning xarajatlar smetalari tegishli yuqori organlari rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi. I-guruh – Ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar (bolali onalarga nafaqalar, stipendiyalar va boshqalar) ga quyidagi xarajat turlari kiradi: • “Ish haqi” • “Umumta’lim muassasalarining o’rnak ko’rsatgan xodimlarini rag’batlantirish Direktor fondi mablag’lari” (Faqat umumta’lim maktablarida) • Stipendiyalar Umuman olganda, budjet tashkilotlari xodimlari ish xaqini hisoblashda ular mehnatiga haq to’lashning Yagona Tarif Setkasi qo’llaniladi. YaTS O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan o’rnatiladi. U 22 ta razryaddan va har bir razryad uchun o’rnatilgan tegishli tarif koeffitsientlaridan iborat. Yagona Tarif Setkasi qonunan o’rnatilgan eng kam ish haqi miqdoriga asoslanadi va budjet tashkilotlari xodimlari lavozim okladlarini aniqlash uchun qo’llaniladi. Ayrim tarmoqlar uchun esa mehnatga haq to’lashning tarmoq setkasi qo’llaniladi. Masalan, oliy ta’lim muassasalari, umumta’lim maktablari, sog’liqni saqlash davlat tashkilotlari uchun ular xodimlari mehnatining xususiyatidan kelib chiqqan holda haq to’lashning tarmoq setkalari ishlab chiqilgan. Kod 01200 “Ish haqiga ustamalar” (Ish beruvchilarning ajratmalari):

Bu kodda mehnat haqi fondiga nisbatan foizlarda hisoblanadigan yagona ijtimoiy to’lov summasi aks ettiriladi. Xarajatlar 01100 kod bo’yicha ko’rsatilgan summaga nisbatan o’rnatilgan foizlarda hisoblanadi. 2013 yil uchun yagona ijtimoiy to’lov miqdori mehnat haqi fondiga nisbatan 25 foiz qilib belgilangan. IY guruh «Boshqa xarajatlar» tarkibiga quyidagi xarajat turlari va ularga mos xarajat kodlari kiradi: - «Xizmat safar xarajatlari» - «Kommunal xizmatlarni to’lash xarajatlari» - «Telefon, telekommunikatsion va axborot xizmatlari xarajatlari» - «Joriy ta’mirlash xarajatlari» - «Saqlash, ekspluatatsion xarajatlar va boshqa xizmatlarni to’lash xarajatlari» - «Texnika, uskunalar, joriy maqsadlardagi boshqa buyumlarni va oziqovqat mahsulotlarini sotib olish xarajatlari» - «Boshqa joriy xarajatlar» - «Asosiy kapital aktivlarni sotib olish» - «Noishlab chiqarish sohasidagi kapital ta’mirlash xarajatlari». IV guruh moddalari bo’yicha xarajatlarni rejalashtirish va hisob-kitob qilishning o’ziga hos xususiyatlari quyidagilardan iborat: - amaldagi narhlar va tariflar asosida hisoblab chiqariladi; - natural shaklda ajratilgan limitlar asosida aniqlanadi; - hisoblagichlarning ko’rsatkichlari bo’yicha o’tgan yildagi haqiqiy xarajatlar inobatga olinadi; - har bir birlik uchun o’rnatilgan xarajat me’yorlariga rioya etiladi; - energo-yoqilg’i va boshqa resurslarni iqtisod qilish rejimiga rioya etiladi. Xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish va tasdiqlash. Budjet tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan budjetdan mablag’ bilan ta’minlash normativlari asosida smeta va

shtatlar jadvalini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mustaqil ravishda ishlab chiqadilar va tasdiqlaydilar. Smetalar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarining amaldagi tasnifnomasiga muvofiq xarajatlarning to’liq yoyilmasi ilova qilingan holda xarajatlarning to’rt guruhi bo’yicha tuziladi. Ilova smetaning ajralmas qismi hisoblanadi, smetaning prognoz hisobkitoblarini asoslash uchun xizmat qiladi va hisobot maqsadlari uchun foydalaniladi. Xalq ta’limi muassasalari bo’yicha xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali hududiy moliya organlari bilan birgalikda tuziladi. Xarajatlar smetalari Budjet tashkilotlari va Budjet mablag’lari oluvchilar tomonidan, yil oylari bo’yicha taqsimlangan holda: - xarajatlarning birinchi - uchinchi guruhlari bo’yicha xarajatlarning moddalariga ko’ra ajratib; - xarajatlarning to’rtinchi guruhi bo’yicha xarajatlarning moddalariga ko’ra ajratmasdan tuziladi. Xarajatlar smetasiga xarajatlarning moddalari bo’yicha to’rtinchi guruh xarajatlari yoyilmasi, shuningdek davlat ehtiyojlari uchun ustuvor ravishda kichik tadbirkorlik sub’ektlaridan xarid qilinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) guruhlarining ro’yxati bo’yicha xarajatlar yoyilmasi ilova qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining diplomatik muassasalari bo’yicha xarajatlar smetalari har bir diplomatik muassasa bo’yicha alohida- alohida xorijiy va milliy valyutalarda tuziladi. Budjet tashkilotlarining va Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetalari ikki nusxada, Budjet mablag’larini taqsimlovchi tasarrufidagi Budjet tashkilotlari va Budjet mablag’lari oluvchilar bo’yicha uch nusxada tuziladi. Moliya organlari va Budjet mablag’larini taqsimlovchilar Budjet tashkilotlari hamda Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetalariga doir hisob- kitoblarni talab qilishga haqlidir.

Budjet mablag’larini taqsimlovchi o’z tasarrufidagi tashkilotlardan kelib tushgan xarajatlar smetalarini moliya yili uchun Budjet mablag’larini taqsimlovchiga Budjetdan ajratiladigan mablag’lar hajmi doirasida ko’rib chiqadi va Budjet mablag’larini taqsimlovchining O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etiladigan jamlanma xarajatlar smetasini tuzadi. Xarajatlar smetasining, jamlanma xarajatlar smetasining va ularga doir ilovalarning shakllari, shuningdek ularni tuzish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Xarajatlar smetasini tuzish bo’yicha ishlarni tashkil etish davomida O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari, idoralari, tegishli hokimiyatlarning boshqarma va bo’limlari o’zlariga bo’ysunuvchi tashkilotlarga tegishli halq deputatlari Kengashi sessiyasining Budjetni tuzish tartibi va muddati to’g’risidagi qaroridan va moliya organining ushbu masala bo’yicha ko’rsatmalaridan kelib chiqib, kelgusi yil uchun smetalarni tuzish tartibi va muddatlari to’g’risida ko’rsatmalar beradilar. Buning uchun O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari va idoralari, tegishli hokimiyatlarning boshqarma va bo’limlari o’zlariga qarashli tashkilotlarning rahbarlari hamda tegishli xodimlari kengashini chaqiradilar va xarajatlar smetasini tuzish tartibi va muddatlari to’g’risida yo’l- yo’riqlar ko’rsatadilar, ularga tashkilotlarning moliyaviyxo’jalik faoliyatiga va ularga xarajatlar smetasini tuzish masalalari bo’yicha qonunchilik talablarini tushuntiradilar, byud-jet mablag’lari bo’yicha xarajatlar smetasi hisob-kitoblarini albatta qonunchilikka muvofiq kelishi, xarajat qilishda moliya intizomiga, iqtisod qilish tartibiga rioya qilish haqida ko’rsatmalar beradilar, shuningdek, xarajatlar smetasini tuzish hamda blankalarni to’ldirish texnikasi masalalari bo’yicha yo’l- yo’riqlar ko’rsatadilar. Bir vaqtning o’zida o’zlariga qarashli tashkilotlarga ijtimoiy rivojlanishning iqtisodiy ko’rsatkichlari asosida (sinflar, o’quvchilar, bolalar, shifoxonalarda joy- kunlar, bola-kunlar soni va boshqalar) kelgusi yil uchun ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini yozma ravishda xabar qiladilar.

Xarajatlar smetasi bo’yicha xarajatlarni hisoblab chiqish mablag’larga bo’lgan ehtiyojga muvofiq iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish ko’rsatkichlarini va iqtisod qilishning qat’iy tartibini amalga oshirishni hisobga olgan holda amalga oshirilishi shart. Tashkilotlarning xarajatlar smetasi uch nusxada tuzilib, tashkilotning rahbari yoki uning o’rinbosari (birinchi imzo huquqiga ega shaxs), tashkilot bosh hisobchisi yoki uning o’rinbosari (ikkinchi imzo huquqiga ega shaxs), shuningdek moliya-iqtisod bo’limi boshlig’i (shtatlar jadvaliga muvofiq moliya-iktisod masalalari bo’yicha mutaxassis) tomonidan imzolanadi hamda belgilangan tartibda moliya organida ro’yxatdan o’tkazilganidan so’ng: - birinchi nusxasi - tashkilotda qoladi; - ikkinchi nusxasi - tegishli moliya organiga taqdim qilinadi; - uchinchi nusxasi - yuqori tashkilotga taqdim qilinadi (zarur hollarda). Budjet tashkilotlari va Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetasi tashkilot bosh buxgalteri (uning o’rinbosari) va moliya-iqtisod bo’linmasi boshlig’i (shtat jadvaliga muvofiq moliyaviy-iqtisodiy masalalar bo’yicha mutaxassis) tomonidan imzolanadi hamda tashkilot rahbari yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan tasdiqlanadi. Budjet mablag’larini taqsimlovchining jamlanma xarajatlar smetasi Budjet mablag’larini taqsimlovchining bosh buxgalteri (uning o’rinbosari) va moliya- iqtisod bo’linmasi boshlig’i (shtat jadvaliga muvofiq moliyaviy-iqtisodiy masalalar bo’yicha mutaxassis) tomonidan imzolanadi hamda Budjet mablag’larini taqsimlovchining rahbari yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan tasdiqlanadi.O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining diplomatik muassasalari bo’yicha xarajatlar smetalari O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining bosh buxgalteri va moliya-iqtisod boshqarmasi boshlig’i tomonidan imzolanadi hamda O’zbekiston Respublikasi tashqi ishlar vaziri va O’zbekiston Respublikasi moliya vaziri yoki ular vakolat bergan shaxslar tomonidan tasdiqlanadi. Kapital qurilish ob’ektlari bo’yicha xarajatlarning smetalari buyurtmachi tomonidan tasdiqlangan qurilishlarning manzilli ro’yxatlari va ob’ektlarning titul ro’yxatlari asosida tuziladi.

Budjet tashkilotlari va Budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetalarini, Budjet mablag’larini taqsimlovchining jamlanma xarajatlar smetalarini tasdiqlash joriy moliya yilining 10 martidan kechiktirmay amalga oshiriladi. Xarajatlar smetasini tasdiqlash O’zbekistan Respublikasi Prezidentining, Qoraqalpog’iston Respublikasi Juqorg’i Kengesining yoki tegishli viloyatlar, shaharlar, tumanlar Xalq deputatlari kengashlari sessiyalarining Budjet haqidagi qarori kabul kilingan kundan boshlab ikki hafta muddat ichida (agar boshqa muddat belgilanmagan bo’lsa) va tegishli Budjetlarda turuvchi tashkilotlar uchun xarajatlar tasnifi moddalari bo’yicha bo’lingan holda amalga oshiriladi hamda smetalarni tasdiqlagan tashkilot rahbari (yoki rahbar o’rinbosari) imzosi bilan, tasdiqlangan kuni ko’rsatilgan holda, shuningdek ushbu tashkilotning muhri smetaning barcha nusxalariga bosilib, bir paytning o’zida xarajatlar smetasi bo’yicha umumiy summasini yuqori o’ng burchagida shtatdagi xodimlarning mehnatga haq to’lash jamg’armasining umumiy summasini ajratib ko’rsatgan holda rasmiylashtiriladi. Xarajatlar smetalarida Budjet mablaglarini yil choraklari (oylari) bo’yicha taqsimoti tegishli Budjetlarning daromadlari va xarajatlari choraklar (oylar) bo’yicha taqsimotini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Shtat jadvali - doimiy xodimlar lavozimlari va bo’sh o’rinlar nomlarining soni va lavozim maoshlarining miqdorlari ko’rsatilgan ro’yxatni o’z ichiga oladigan, byudjet tashkiloti tomonidan tuziladigan hujjat. Budjet tashkilotining shtat jadvali 1 yanvar holatiga ko’ra har bir Budjet tashkiloti bo’yicha mazkur tashkilot uchun belgilangan mehnatga haq to’lash shartlariga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan shakl bo’yicha tuziladi. Yangidan tuzilayotgan Budjet tashkilotining shtat jadvali, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo’lsa, Budjet tashkiloti faoliyat ko’rsata boshlashidan ikki oy oldin tuziladi va kuchga kiradi.

Lavozimlarning nomlari va xodimlar soni, mehnatga haq to’lash bo’yicha razryadlar, bazaviy stavkalar: - Xizmatchilarning asosiy lavozimlari va ishchilar kasblari klassifikatorida, namunaviy shtatlarda hamda qonun hujjatlari bilan tasdiqlangan mehnatga haq to’lash bo’yicha tarif razryadlarida, bazaviy stavkalarda nazarda tutilgan lavozimlarga; - tasdiqlangan namunaviy shtatlarda nazarda tutilgan xodimlar soniga; - xodimlarning tasdiqlangan umumiy cheklangan soniga, shu jumladan Budjet tashkilotlarining Budjet mablag’lari va Budjetdan tashqari jamg’armalari hisobidan saqlab turilgan boshqaruv xodimlari soniga; - davlat boshqaruvi organlarining belgilangan tartibda tasdiqlangan boshqaruv, xizmatlar ko’rsatuvchi va texnik xodimlari sonining o’zaro nisbati normativlariga muvofiq bo’lishi kerak. Ish haqining hisob-kitobi tarifikatsiya ro’yxatlariga muvofiq amalga oshiriladigan lavozimlar shtat jadvaliga lavozimlarning har bir guruhi bo’yicha stavkalar soni, oylik mehnatga haq to’lash jamg’armasi ko’rsatilgan, tarifikatsiya ro’yxati shtat jadvaliga ilova qilingan holda kiritiladi. Ayrim Budjet tashkilotlari uchun tasdiqlangan namunaviy shtat normativlari va mehnatga haq to’lash bo’yicha razryadlar, bazaviy stavkalar mavjud bo’lmaganda, ularning shtat jadvallariga kiritiladigan lavozimlarning nomi va xodimlar soni hamda ularning mehnatga haq to’lash bo’yicha razryadlari, bazaviy stavkalari ushbu tashkilotlar tomonidan tashkilotning o’ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi hamda Moliya vazirligi bilan kelishuvga ko’ra belgilanadi.Amaldagi mehnatga haq to’lash shartlarida nazarda tutilgan, ustamalar, qo’shimcha haq to’lash va xodimlarni moddiy rag’batlantirishga yo’naltiriladigan, bir yil uchun hisob-kitob qilingan mehnatga haq to’lash jamg’armasi Budjet tashkilotining shtat jadvalida alohida satr bilan ko’rsatiladi.Budjet mablag’lari oluvchilar - kapital qurilish bo’yicha

buyurtmachilar xizmatlarining shtat jadvali Budjet kodeksida belgilangan tartibga muvofiq tuziladi. Budjet tashkilotining shtat jadvali tashkilotning bosh buxgalteri (uning o’rinbosari) va moliya-iqtisod bo’linmasi boshlig’i (shtat jadvaliga muvofiq moliyaviy-iqtisodiy masalalar bo’yicha mutaxassis) tomonidan imzolanadi hamda tashkilot rahbari yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan tasdiqlanadi. Budjet tashkilotlarining shtat jadvallarini tasdiqlash joriy moliya yilining 10 martidan kechiktirmay amalga oshiriladi. Tashkilotlar vaqtinchalik xarajatlar smetasini tuzish va tasdiqlash oylar kesimida birinchi chorakdan oshmagan davr uchun amalga oshiriladi. Bunda, har oylik xarajatlar, qoida tariqasida, moliya yilining boshlanishida amalga oshirilishi rejalashtirilmaydigan xarajatlar summasini hisobga olgan holda, o’tgan moliya yilining oxirgi choragi Budjet mablag’larining uchdan bir qismidan oshib ketmasligi shart. Vaqtinchalik xarajatlar smetasida o’tgan moliya yilida amalga oshirilmagan Budjet xarajatlari ko’zda tutilmaydi. Vaqtinchalik xarajatlar smetasi xarajatlar smetasi tasdiqlangunga qadar amalda bo’ladi, bunda belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan xarajatlar smetasidagi birinchi chorak uchun xarajatlar summasi tashkilotlarning vaqtinchalik xarajatlar smetasida ko’zda tutilgan xarajatlar summasidan kam bo’lishi mumkin emas. Xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish. Budjet tashkilotlari tasdiqlangan smeta va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yoki uning hududiy moliya organlariga taqdim etadilar. Tasdiqlangan smeta va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish, ilovalarni kelishish taqdim etilgan hujjatlarning tasdiqlangan budjet xarajatlari limitlariga va normativlariga hamda budjet parametrlariga muvofiqligi tahlili asosida tegishli moliya organlarida qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi.

Budjet tashkilotlarining tasdiqlangan smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish mazkur budjet tashkiloti xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash), budjet parametrlari tasdiqlangan paytdan boshlab 40 kundan kechiktirmay (ammo, moliya yilining 10 fevralidan kechikmagan holda) tegishli moliya organlari tomonidan amalga oshiriladi. Tashkilotlarning belgilangan tartibda tasdiqlangan xarajatlar smetalari va shtat jadvallari ular moliya organlarida ro’yxatdan o’tkazilganidan keyin amalga kiritiladi. Joriy yilning 1 apreligacha:  Budjet mablag’larini taqsimlovchilarning tasdiqlangan jamlanma xarajatlar smetalari va jamlanma shtat jadvallari, shuningdek xarajatlar smetalari va shtat jadvallari - O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida;  Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika Budjetidan, viloyatlarning viloyat Budjetlaridan va Toshkent shahrining shahar Budjetidan moliyalashtiriladigan tashkilotlarning tasdiqlangan xarajatlar smetalari va shtat jadvallari - Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligida, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining moliya boshqarmalarida;  tumanlar va shaharlar Budjetidan moliyalashtiriladigan tashkilotlarning tasdiqlangan xarajatlar smetalari va shtat jadvallari - tumanlar va shaharlar hokimliklarining moliya bo’limlarida ro’yxatdan o’tkazilishi kerak. Tashkilotlarning O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika Budjetining, viloyatlar viloyat Budjetlarining va Toshkent shahri shahar Budjetining zaxira jamg’armalari, shuningdek tegishli Budjetning qo’shimcha manbalari mablag’lari hisobidan xarajatlari tegishli moliya organi tomonidan ro’yxatdan o’tkazilgan xarajatlar smetasi asosida amalga oshiriladi. Xarajatlar smetalarini va shtat jadvallarini ro’yxatdan o’tkazishdan oldin moliya organlari:

 Budjet tashkilotlari xodimlarining xarajatlar smetalari bo’yicha tasdiqlangan ish haqi summalarining shtat jadvallari bo’yicha tasdiqlangan ish haqiga muvofiqligini;  shtat jadvalida nazarda tutilgan lavozimlar nomlarining va xodimlar sonining, mehnatga haq to’lash razryadlarining, bazaviy miqdorlarining belgilangan normativlarga muvofiqligini;  Budjet tashkilotlari xodimlarini moddiy rag’batlantirish maxsus jamg’armasining to’g’ri shakllantirilganligini;  Umumta’lim, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining direktor jamg’armasi to’g’ri shakllantirilganligini;  xarajatlar smetasida tasdiqlangan stipendiyalar uchun xarajatlar summasining xarajatlar smetasiga doir hisob-kitoblarga muvofiqligini;  to’rtinchi guruhning moddalar bo’yicha yoyilmasidagi xarajatlar summasining xarajatlar smetasida tasdiqlangan summaga muvofiqligini tekshiradi. Tashkilotlarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish paytida moliya organlari o’z vakolatlari doirasida ortiqcha shtatlarni yo’qotishlari lozim. Aniqlangan kamchiliklar bartaraf etilganidan keyingina ro’yxatdan o’tkazishni amalga oshirish lozim. Yangidan tashkil qilinayotgan (jumladan, qayta tashkil etish natijasida) tashkilotlarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish ushbu tashkilotlarni belgilangan tartibda tashkil qilinishi to’g’risidagi tegishli qaror ko’rsatilganidan so’ng amalga oshiriladi. Yangidan tashkil qilinayotgan mahalliy tasarrufdagi tashkilotlarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish mazkur tashkilotlarni belgilangan tartibda tashkil qilinishi to’g’risidagi tasdiqlovchi hujjatlar ko’rsatilganidan so’ng amalga oshiriladi. Tashkilotlar xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatga olish ro’yxatdan o’tkazish kartochkasini berish yo’li bilan rasmiylashtiriladi. Tashkilotlarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risidagi ma’lumotlar Budjet tashkilotlari xarajatlar smetasi va

shtatlar jadvali hisobining jurnaliga kiritiladi. Kompyuter texnikasi mavjud bo’lganda Budjet tashkilotlari xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali hisobining jurnali avtomatlashtirilgan tarzda yuritilishi mumkin. Ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risidagi hujjatlar (ro’yxatdan o’tkazish kartochkalari, smetalar va shtatlar jadvali) quyidagi tarzda: smetalar va shtatlar jadvali O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida ro’yxatdan o’tkaziladigan tashkilotlar bo’yicha - moliya vazirining o’rinbosari, sohalarni moliyalashtiruvchi boshqarma va bo’lim boshliqlari tomonidan, hududiy moliya organlarida - moliya organlari boshliqlari (mudirlari) yoki ularning o’rinbosarlari hamda moliya organlari Budjet bo’limlari boshliqlari tomonidan imzolanadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar Budjetlarida turuvchi xalq ta’limi muassasalari (tashkilotlari) bo’yicha ro’yxatdan o’tkazish haqidagi hujjatlar moliya organi boshlig’ining (mudirining) o’rinbosari - xalk, ta’limi muassasalarini moliyalashtirish bo’limi boshlig’i va moliya organi Budjet bo’limining tegishli mutaxassisi tomonidan imzolanadi. Tashkilotlar rahbarlarining xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish masalalari bo’yicha arizalari mazkur xujjatlar ro’yxatdan o’tkazilgan xududiy moliya organining rahbari tomonidan o’n kunlik muddatda ko’rib chiqiladi. Xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazgan xududiy moliya organining qarori bo’yicha norozilik to’g’risidagi arizalar yuqori moliya organida ko’rib chiqiladi. O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining o’rinbosari qarori bo’yicha norozilik to’g’risidagi ariza O’zbekistan Respublikasi moliya vaziri tomonidan ko’rib chiqiladi. Moliyaviy yil o’z nihoyasiga yetganda barchaagentliklar o’z budjetlarini nolga tenglashtirishadi. Moliyaviy yil oxiridaxali ham sarflanmagan mablag’gaega bo’lgan agentlik judaoddiy agentlik sifatida ta’riflanadi. Yil oxirida budjet profitsitigaega bo’lgan agentliklar keyingi moliyaviy yilda kamaytirilgan budjet bazalarigaega bo’ladilar. Bundan tashqari odatda sarflanmay qolgan budjet mablag’lari moliyaviy yil so’ngida “o’qib ketadi”. Agentliklar fikriga ko’ra,

“xozir yoki hech qachon” holati mavjud bo’lgan mablag’larni sarflashgaqaratilgan. Ta’sir qiluvchi omillardan yana biri bu kutilmagan holatlarga tayyor turish maqsadida xarajatlarning bir qismini agentlik tomonidan olib qo’yilishidir. Bu kabi mablag’ni tejash yil so’ngida katta sarf-xarajatlarga sabab bo’lishi mumkin, ayrim xarajatlar o’rinli bo’lsa, ayrimlari esa mutlaqo isrofgarchilikkaolib keladi. Bunga muqobil sifatida hech qanday mablag’ni qaytarib bermaslik sharti bilan agentliklarning yangi budjetiga ko’chirilgan mablag’larga ruxsat berish lozim. Ayrim yurisdiksiyalar ma’lum bir me’yorlargaasoslangan holda mablag’ ko’chirishga ruxsat berishadi, masalan umumiy budjetdan kichik foiz olish kabilar shular jumlasidandir. Budjet tizimi budjetlarini ijro etish tartibi Davlat budjetining g’azna ijrosini tashkil qilish. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash sharoitida davlat moliyasi tizimida iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Davlat moliyasini boshqarishdagi islohotlar sharoitida umumdavlat moliya tizimining bosh bo’g’ini - davlat budjetini boshqarish, budjet jarayonini tashkil etish tizimidagi islohotlar, xususan budjet ijrosida kassali tizimdan jahon amaliyotida sinalgan va o’zining ijobiy natijalarini bergan davlat budjetining g’azna ijrosiga o’tildi.

Davlat budjetining kassaviy ijrosi sharoitida Markaziy bank va uning topshirig’iga muvofiq tijorat banklari davlat budjetining kassa ijrosini amalga oshiradilar. Lekin, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida budjet ijrosida bank tizimidan foydalanish bir qator muammolarni keltirib chiqardi: budjet daromadlari va xarajatlari to ’ g ’ risidagi axborotlarning etarli darajada operativ ( tezkor ) emasligi ; daromadlarning bank hisobraqamlariga tushishi va budjetning hisobraqamlarida aks ettirilishidagi uzilishlarning mavjudligi bois budjet resurslarini boshqarishdagi tezkorlikning sustligi ; Soliq daromadlarining budjet tizimi bo ’ g ’ inlari o ’ rtasida taqsimlanish jarayonlarini samarali tartibga solish va daromadlar tushumini jadallashtirishning zarurligi ; budjet ajratmalarining hajmlari bilan haqiqatda amalga oshirilgan to ’ lovlar summalari ko ’ rsatkichlarining tarqoqligi tufayli mablag ’ larning tushumi va sarflanishi ustidan yagona nazoratning murakkablashuvi ; budjet tashkilotlarining hisobraqamlarida ishlatilmayotgan budjet mablag ’ larining turib qolishi ; budjet mablag ’ larining ajratilishi bilan ularning so ’ nggi iste ’ molchilarga etib borishigacha bo ’ lgan vaqtning uzoqligi ; davlat mablag ’ lari harakatining murakkablashuvi va hajmlarining ortib borishi bilan ulardan oqilona foydalanish ustidan dastlabki nazoratning va joriy monitoringning zarurligi va boshqalar .

Sanab o ’ tilgan holatlar davlat budjetining kassaviy ijrosidan g ’ azna ijrosiga o ’ tishning zarurligini belgilab berdi . Davlat budjetining g ’ azna ijrosi davlat budjetining barcha daromadlarini yagona g ’ azna hisobraqamiga kiritishdan , shuningdek , davlat budjetining xarajatlarini shu hisobraqamdan to ’ lashdan iborat . Davlat budjeti g ’ azna ijrosining asosiy tamoyillari - kassaning yagonaligi hamda buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning yagonaligidan iborat . Davlat budjetining g ’ azna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab qo ’ yiladigan maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Qorag ’ alpog ’ iston Respublikasi , viloyatlar , tumanlar , shaharlardagi hududiy bo ’ linmalari tomonidan amalga oshiriladi . G ’ aznachilik bo ’ linmalari — O ’ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G ’ aznachiligi , Qoraqalpog ’ iston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahri bo ’ yicha G ’ aznachilik boshqarmalari , tumanlar va shaharlar bo ’ yicha G ’ aznachilik bo ’ linmalari . Moliya vazirligi G ’ aznachiligi davlat moliyasini samarali boshqarish uchun ham , undan oqilona foydalanilishi ustidan qat ’ iy nazoratni ta ’ minlash uchun ham mustahkam zamin yaratdi . Buni esa quyidagicha izohlash mumkin : Birinchidan , g ’ aznachilik davlat budjetining ijrosi jarayonida yuzaga keladigan daromad va barcha xarajatlarni yagona g ’ azna hisobraqamidan amalga oshiradi . Mablag ’ larning Yagona g ’ azna hisobraqamiga soliq va soliq bo ’ lmagan daromadlar ko ’ rinishida kelib tushishi moliyaviy resurslarni operativ boshqarish va davlat budjeti xarajatlarini o ’ z vaqtida to ’ lash uchun barqaror asos yaratdi . Ikkinchidan , dastlabki nazoratni amalga oshirish uchun sharoit yuzaga keladi , ya ’ ni majburiyatlarni qabul qilish jarayoni boshlanadi , bunda budjet tashkiloti tomonidan smetada ko ’ zda tutilgan mablag ’ lar doirasida kelajakda moliyaviy xarajatlarni amalga oshirish bo ’ yicha majburiyatlar g ’ aznachilik organlarida ro ’ yxatdan o ’ tkaziladi va shu asosda mablag ’ larning maqsadli harakatini ta ’ minlash uchun zamin yaratdi .

Budjet tizimi budjetlarining ijrosi budjet to ’ g ’ risidagi qonun hujjatlarida belgilangan budjet tizimi budjetlari daromadlarining tushishini ta ’ minlash va xarajatlarini amalga oshirishni , shuningdek ularning ijrosi bilan bog ’ liq operatsiyalarni hisobga olishni nazarda tutadi . O ’ zbekiston Respublikasi respublika budjetining , davlat maqsadli jamg ’ armalari budjetlarining ijrosi O ’ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ta ’ minlanadi . Qoraqalpog ’ iston Respublikasi budjetining , viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarining ijrosi Qoraqalpog ’ iston Respublikasi Vazirlar Kengashi , viloyatlar va Toshkent shahar , tumanlar va shaharlar hokimliklari tomonidan ta ’ minlanadi . Budjet tashkilotlari budjetdan tashqari jamg ’ armalarining ijrosi budjet tashkilotlari tomonidan ta ’ minlanadi . Budjet tizimi budjetlarining ijrosi O ’ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan g ’ azna ijrosi yo ’ li bilan amalga oshiriladi . G ’ azna ijrosi faoliyatni chet elda amalga oshirayotgan budjet tashkilotlariga va budjet mablag ’ lari oluvchilarga tadbiq etilmaydi . O ’ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining axborot tizimida budjet tizimi budjetlari , budjet tashkilotlari va budjet mablag ’ lari oluvchilar uchun shaxsiy g ’ azna hisobvaraqlari ochiladi . Budjet tashkilotlari va budjet mablag ’ lari oluvchilar o ’ z xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan budjetdan ajratiladigan mablag ’ larni moliya yili tugaguniga qadar sarflashga haqli . Budjet tizimi budjetlarining ijrosi moliya yili mobaynida va qo ’ shimcha vaqt davrida amalga oshiriladi . Keyingi yilning yanvar oyi moliya yiliga qo ’ shimcha vaqt davri bo ’ lib , bu davr mobaynida o ’ tgan yil uchun budjet tizimi budjetlarining ijrosi amalga oshiriladi . O ’ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi budjet tizimi budjetlarining qo ’ shimcha vaqt davridagi ijrosi bo ’ yicha operatsiyalarni o ’ tkazish tartibini va oxirgi muddatlarini belgilaydi .

Yagona g ’ azna hisobvarag ’ i O ’ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan boshqariladigan maxsus bank hisobvarag ’ i bo ’ lib , unga budjet tizimi budjetlarining daromadlari va boshqa tushumlari kiritiladi hamda undan mazkur budjetlarning xarajatlari to ’ lanadi . O ’ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O ’ zbekiston Respublikasi Markaziy bankida va boshqa banklarda o ’ zga bank hisobvaraqlari ochish huquqiga ega . Yagona g’azna hisobvarag’i O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida ochiladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining bank hisobvaraqlaridan mablag’larning so’zsiz tartibda hisobdan chiqarilishiga yo’l qo’yilmaydi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining bank hisobvaraqlariga xizmat ko’rsatilganligi uchun haq olinmaydi. Har bir budjet bevosita yoki bilvosita qilinishi zarur bo’lgan ishlar va erishilishi zarur bo’lgan natijalar rejalarini o’zida mujassamlashtiradi. Ijro shu rejalarni amalga oshirishni o’z ichiga oladi. Bu bosqichda budjet boshqarmasi xodimlari muassasalar ish faoliyati haqida muhim ma’lumotlarni oladi va bu bilimlar keyinchalik budjetni tayyorlashning keyingi bosqichi uchun muhim bo’ladi. 2. Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari daromadlari va xarajatlarining yoyilmasi.

Daromadlar va xarajatlar yoyilmasining daromad qismi tegishli budjet daromadlarining budjet tasnifiga muvofiq oyma-oy bo’lingan yillik hajmlaridan tashkil topadi. Daromadlar va xarajatlar yoyilmasining xarajat qismi tegishli budjet xarajatlarining moliya yili uchun tasdiqlangan jamlanma xarajatlar smetalari xarajatlar smetalari asosida tuziladigan, budjet tasnifiga muvofiq oyma-oy bo’lingan yillik hajmlaridan tashkil topadi. Daromadlar va xarajatlar yoyilmasining yakuniy ma’lumotlari, budjetlararo transfertlar bundan mustasno, tasdiqlangan yillik budjetda qabul qilingan summalarga mos kelishi lozim. Daromadlar va xarajatlar yoyilmasi: O ’ zbekiston Respublikasining respublika budjeti bo ’ yicha — O ’ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ;

Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjeti bo’yicha — Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining moliya boshqarmalari tomonidan; tumanlar va shaharlar budjetlari bo’yicha — tumanlar va shaharlar hokimliklarining moliya bo’limlari tomonidan; davlat maqsadli jamg’armalari bo’yicha — davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlar tomonidan tuziladi. Daromadlar va xarajatlar yoyilmasining xarajat qismiga xarajatlar smetalarini tuzish talab qilinmaydigan quyidagi hollar:  budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetalarini ro’yxatdan o’tkazish hamda ijro etish jarayonida bo’shaydigan;  tovar-moddiy qimmatliklarning normativdan ortiq zaxiralari bo’yicha hisobga olingan;  advokatlar tomonidan ko’rsatilgan yuridik yordam uchun davlat hisobidan to’lanishi nazarda tutiladigan;  qo’shilgan qiymat solig’i summasini soliq to’lovchilarga qaytarish uchun nazarda tutiladigan;  davlat organlari yoki ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi) natijasida jismoniy yoki yuridik shaxslarga etkazilgan zararning o’rnini qoplash uchun nazarda tutiladigan;  budjet tashkilotlarida ishlovchi ayollarga homiladorlik va tug’ish nafaqasini to’lash uchun nazarda tutiladigan, budjet tashkilotlarining xarajatlar smetalariga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda o’zgartirishlar kiritilgan hollar bundan mustasno;  bir yo’la beriladigan davlat pul mukofotlari va mukofotlarini to’lash uchun nazarda tutiladigan;  Chernobil AES halokati oqibatlarini tugatish ishtirokchilariga kompensatsiyalar to’lash uchun nazarda tutiladigan;

 transportda imtiyozli yurishni qoplash uchun nazarda tutiladigan;  davlat qarzini to’lash va unga xizmat ko’rsatish, O’zbekiston Respublikasi ishtirokchi bo’lgan xalqaro tashkilotlarga a’zolik badallarini to’lash va ularni moliyalashtirishda ishtirok etish uchun mo’ljallangan;  davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirayotgan qishloq xo’jaligi korxonalarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash uchun nazarda tutiladigan;  saylov va referendumlar o’tkazish uchun nazarda tutiladigan;  budjetlararo transfertlar ajratish uchun nazarda tutiladigan;  tijorat banklari va boshqa moliya institutlarining ustav kapitalini shakllantirish va ko’paytirish uchun nazarda tutiladigan;  rezident-yuridik shaxslarga budjet ssudalari ajratish va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining kredit liniyalarini ochish uchun nazarda tutiladigan;  soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlarida nazarda tutilgan tadbirlar hamda moliya yili mobaynida amalga oshirilishi nazarda tutilgan va Davlat budjeti xarajatlarini ko’paytirishni talab qiladigan boshqa tadbirlar uchun mo’ljallangan davlat maqsadli jamg’armalariga o’tkazib beriladigan; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining zaxira jamg’armalarini shakllantirish uchun budjetdan ajratiladigan mablag’lar kiritiladi. Budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning tasdiqlangan hamda ro’yxatdan o’tkazilgan vaqtinchalik xarajatlar smetalari asosida tegishli budjetlarning moliya yilining birinchi choragi uchun vaqtinchalik xarajatlari yoyilmasi tuziladi. Hukumat va federal darajalarda proportsional taqsimot jarayoni keng qo’llaniladi va ushbu jarayonda agentliklar tizimi ajratilgan ajratmalar qay tarzda ishlatilishini aniqlash maqsadida o’z rejalarini markaziy budjet boshqarmalariga taqdim etishadi.

Rejalar odatda har oy yoki moliyaviy yilning choragi (kvartali)da ishlatilgan sarf-xarajatlarni ko’rsatadi. Ma’muriy masalalar va Budjet boshqarmalari (A-11 rasmiy xati) bu jarayonni federal darajada boshqaradi. Ma’muriy masalalar va Budjet boshqarmasining fikriga ko’ra, "proportsional taqsimot bu –Ma’muriy masalalar va Budjet boshqarmalarning mavjud miqdordagi ajratmalarning o’zlashtirish vazifasini bajaradigan taqsimot yoki mavjud miqdordagi mablag’ning belgilangan vaqt, dastur, faoliyat, loyixa hamda ob’yektlardagi fond hisobidir”. Proportsional taqsimot summasi (miqdori) paydo bo’ladigan ayrim majburiyatlarni cheklab qo’yadi. 1-rasm. Budjet tizimi budjetlari daromadlari ijrosini tashkil etish Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlariga daromadlarni yig’ishga vakolatli bo’lgan organlar va tashkilotlar, bundan davlat soliq xizmati organlari va bojxona organlari mustasno, daromadlarning to’g’ri hisoblab chiqilishi, to’liq va o’z vaqtida to’lanishi ustidan nazoratni amalga oshirishi, shuningdek, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, davlat soliq xizmati organiga hisobot taqdim etishi shart . Tartibga soluvchi daromadlardan tushgan tushumlar budjet tizimi budjetlari o’rtasida taqsimlanadi.

Budjet tizimi budjetlari o’rtasidagi tartibga soluvchi daromadlardan ajratmalarning normativlari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki u vakolat bergan organ tomonidan belgilanadi. Tartibga soluvchi daromadlardan Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetiga, viloyatlarning viloyat budjetlariga, Toshkent shahrining shahar budjetiga hamda tumanlar va shaharlar budjetlariga ajratmalarning normativlari tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan tasdiqlanadi. Tartibga soluvchi daromadlarni budjet tizimining budjetlari o’rtasida taqsimlash O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 51-moddasida ko’rsatilgan qaysi daromadlar bo’yicha tartibga soluvchi daromadlardan ajratmalarning normativlari belgilanmagan bo’lsa, o’sha daromadlar O’zbekiston Respublikasining respublika budjetiga to’liq hajmda kiritilishi lozim, ushbu Kodeksning 52-moddasida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tegishli moliya organlarining taklifiga ko’ra mahalliy soliqlar to’liq hajmda kiritiladigan budjet darajasini belgilaydi. Davlat budjetining qo’shimcha manbalari Davlat budjetining har bir darajasidagi budjetlarida alohida-alohida shakllantiriladi va quyidagilardan tashkil topadi: O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining, Toshkent shahri shahar budjetining, tumanlar va shaharlar budjetlarining har yil boshida aniqlanadigan erkin qoldiq mablag’laridan; O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari, Toshkent shahrining shahar budjeti, tumanlar va shaharlar budjetlari daromadlarining

birinchi — uchinchi hisobot choraklari yakunlari bo’yicha aniqlanadigan prognozdan oshirib bajarilishidan; Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetiga, viloyatlarning viloyat budjetlariga va Toshkent shahrining shahar budjetiga davlat aktivlarini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lardan; Budjet Kodeksining 120-moddasi to’rtinchi qismiga muvofiq budjetdan ajratiladigan mablag’lar kamaytirilishi natijasida bo’shab qolgan mablag’lardan. O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining, Toshkent shahri shahar budjetining, tumanlar va shaharlar budjetlarining erkin qoldiq mablag’lari ularning shaxsiy g’azna hisobvaraqlaridagi budjet mablag’lari qoldig’ining (davlat aktivlarini xususiylashtirishdan tushgan mablag’larning yil boshidagi qoldiqlari summasi bundan mustasno) ushbu budjetlar uchun joriy moliya yiliga tasdiqlangan aylanma kassa mablag’lari miqdoridan oshgan summasi sifatida aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasi respublika budjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjeti, viloyatlar viloyat budjetlari, Toshkent shahri shahar budjeti, tumanlar va shaharlar budjetlari daromadlari prognozining oshirib bajarilishi birinchi — uchinchi hisobot choraklari uchun haqiqatda tushgan tushumlarning tegishli hisobot choraklari uchun soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha daromadlarning aniqlangan prognozidan ortiq summasi sifatida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda aniqlanadi. Quyi turuvchi budjetlar daromadlari prognozining oshirib bajarilishi summalarini yuqori turuvchi budjetda markazlashtirishga yo’l qo’yilmaydi.

Tushumlarni hisobga oluvchi idora tushumlarni nazorat qilish va uni hisobga olish kabi funksiyalarni bajaradi. Uikkiasosiy Kengash, ya’ni Aksiz va bojlarni hisobga oluvchi markaziy kengash hamda to’g’ri soliqlarni hisobga oluvchi markaziy kengash orqali barcha to’g’ri va egri soliqlar birlashmasiga oid bo’lgan masalalar ustida ish olib boradi. 4 . Budjet tizimi budjetlari xarajatlar qismining ijrosi.

2-rasm. Budjet tizimi budjetlari xarajatlari ijrosini tashkil etish Budjet tizimi budjetlarining xarajatlari daromadlar va xarajatlar yoyilmasida nazarda tutilgan budjetdan ajratiladigan mablag’lar doirasida hamda budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydigan muddatlarda, daromadlarning tushishi hisobga olingan holda amalga oshiriladi. Budjet tashkilotlariga va budjet mablag’lari oluvchilarga turli darajadagi budjetlardan budjetdan ajratiladigan mablag’larni ajratishga yo’l qo’yilmaydi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan hollar bundan mustasno.

BUDJET TIZIMI BUDJETLARINING IJROSI JARAYONIDA BUDJETDAN AJRATILADIGAN MABLAG’LAR: 1) quyidagilar munosabati bilan foydalanilmay qolgan byudjetdan ajratiladigan mablag’larning: - byudjet tashkilotlarining tarmog’i, shtatlari va kontingentlari bo’yicha reja bajarilmaganligi; - byudjet tashkilotlarining tasdiqlangan shtat jadvalida nazarda tutilgan shtat birliklari to’ldirilmaganligi; - kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish uchun nazarda tutilgan mablag’lar moliya yili yakuni bo’yicha to’liq o’zlashtirilmaganligi; - byudjet tashkiloti va byudjet mablag’lari oluvchilar faoliyati to’xtatib turilganligi — to’xtatib turilgan davr uchun; 2) byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilarning tasdiqlangan xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan, davlat moliyaviy nazorati bo’yicha tadbirlar davomida aniqlangan ortiqcha va qonunga xilof ravishda byudjetdan ajratilgan mablag’larning summalariga; 3) qonun hujjatlari qabul qilinishi munosabati bilan byudjetdan ajratiladigan mablag’lar miqdorlarining qisqartirilishi summalariga; 4) moliya yili boshiga tovar-moddiy qimmatliklarning normativdan ortiq zaxiralarining summalariga; 5) dotatsiyalar va subsidiyalarni to’lash uchun mo’ljallanib, ammo zarurati qolmagan summalariga kamaytiriladi. tdajratiladigan mablag’larni Budjet Kodeksining 120-moddasining to’rtinchi qismiga muvofiq kamaytirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. Budjet tizimi budjetlari ijrosida davlat xaridlari muhim o’rin egallaydi. Davlat xaridlari tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib beruvchilarning raqobati va ochiqlikni ta’minlash asosida amalga oshiriladi.

Davlat xaridlari amalga oshirilishi va ularning yakunlari to’g’risidagi e’lonlar belgilangan tartibda maxsus axborot portalida (O’zbekiston Respublikasi tovar- xom ashyo birjasining maxsus veb-saytida) joylashtirilishi kerak. Davlat xaridlari amalga oshirilishi to’g’risidagi e’lonlar maxsus axborot portalida ushbu xaridlar amalga oshirilishidan kamida o’n kun oldin, biroq joriy moliya yilining 10 dekabridan kechiktirmasdan joylashtirilishi kerak. Raqobat va ochiqlik cheklangan holdagi davlat xaridlari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda amalga oshirilishi mumkin. Budjet tizimi budjetlari xarajatlari ijrosi jarayonida budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar tomonidan yuridik majburiyatlarni qabul qilish, ro’yxatdan o’tkazish va hisobga olish muhim hisoblanadi. Yuridik majburiyatlar iqtisodiy tasnif kodlari bo’yicha budjetdan ajratiladigan mablag’lar doirasida budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar tomonidan qabul qilinadi hamda g’aznachilik bo’linmalari tomonidan ro’yxatdan o’tkaziladi. Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning budjetdan tashqari jamg’armalari mablag’lari hisobidan ijro etilishi lozim bo’lgan yuridik majburiyatlar g’aznachilik bo’linmalari tomonidan daromadlar va xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan ajratilgan mablag’lar doirasida hisobga olish uchun qabul qilinadi. Budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning budjetdan ajratiladigan mablag’lar bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalari, shuningdek ularga kiritilgan o’zgartirish va qo’shimchalar ular g’aznachilik bo’linmalarida ro’yxatdan o’tkazilganidan keyin kuchga kiradi. Budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar yuridik majburiyatlar yuzaga kelishini tasdiqlovchi hujjatlarni g’aznachilik bo’linmalarida ro’yxatdan o’tkazish uchun joriy moliya yilining 25 dekabridan kechiktirmay taqdim etadi. Budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berish to’g’risida tuziladigan shartnomalarida 15 foiz

miqdorida oldindan to’lovni amalga oshirish nazarda tutiladi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan hollar bundan mustasno. Budjet tashkilotlarining va budjet mablag’lari oluvchilarning tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilish bo’yicha shartnomalari, ularga kiritilgan o’zgartish va qo’shimchalar ushbu shartnomalar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda vakolatli organlarda tegishli ekspertizadan o’tganidan va hisobga qo’yilganidan so’ng g’aznachilik bo’linmalari tomonidan ro’yxatdan o’tkaziladi. Bunda shartnomalarda ko’rsatilgan summalar g’aznachilik bo’linmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasining milliy valyutasida hisobga olinadi. Budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning birinchi hamda ikkinchi guruh xarajatlari bo’yicha yuridik majburiyatlari g’aznachilik bo’linmalari tomonidan buyurtmalar shaklida ro’yxatdan o’tkaziladi. Budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib beruvchilar bilan shartnomalari joriy moliya yili doirasida amal qilish muddati bilan tuzilishi lozim, kapital qo’yilmalar bo’yicha shartnomalar hamda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan amal qilish muddati bir necha yilni tashkil etishi mumkin bo’lgan hollar bundan mustasno. Shartnomaning amal qilish muddati tugagach, agar shartnomaning amal qilish muddatini uzaytirish to’g’risida qo’shimcha bitim tuzilmagan bo’lsa, yetkazib beruvchi (pudratchi) tomonidan tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berish bo’yicha yuridik majburiyatlarni bajarish tugatiladi. Budjetdan ajratiladigan mablag’lar asosida belgilangan yuridik majburiyatlarni qabul qilish uchun limit birinchi navbatda tegishli moddalar bo’yicha moliya yili boshida mavjud bo’lgan, budjetdan ajratiladigan mablag’lar hisobidan to’lanishi lozim bo’lgan va g’aznachilik bo’linmalarida ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalar bo’yicha yuzaga kelgan kreditorlik qarzi summasiga band qilib qo’yiladi.

Mablag’larni:  -budjet tashkilotining iqtisod qilingan budjetdan ajratiladigan mablag’lari hisobidan o’z budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg’armasiga, shuningdek tibbiyot muassasasi tomonidan — xarajatlar smetasida nazarda tutilgan maqsadli budjetdan ajratiladigan mablag’lari hisobidan o’zining tibbiyot tashkilotlarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasiga;  -har bir ob’ekt bo’yicha kelishilgan manzilli va titul ro’yxatlarda hamda shaxsiy g’azna hisobvaraqlarida ushbu maqsadlar uchun nazarda tutilgan summalar doirasida kapital qo’yilmalar bo’yicha buyurtmachi xizmatini saqlab turishga;  -soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining xizmatlari uchun haq to’lashga;  -yuridik majburiyatlar mavjudligini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar asosida amalga oshiriladigan xarajatlarni to’lashga o’tkazish shartnoma tuzilmagan holda amalga oshirilishi mumkin. Budjet tizimi budjetlari xarajatlari ijrosi jarayonida budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar tomonidan moliyaviy majburiyatlarni qabul qilish va ro’yxatdan o’tkazish ham muhim hisoblanadi. Moliyaviy majburiyatlar qabul qilingan yuridik majburiyatlar va xarajatlarni to’lash uchun berilgan ruxsatnomalar doirasida hisobvaraqfakturalar hamda moliyaviy majburiyatlar mavjudligini tasdiqlovchi hujjatlar asosida g’aznachilik bo’linmalari tomonidan qabul qilinadi hamda ro’yxatdan o’tkaziladi. Birinchi va ikkinchi guruh xarajatlari , shuningdek Budjet Kodeksining 122- moddasi o ’ ninchi qismida ko ’ rsatilgan xarajatlar bo ’ yicha moliyaviy majburiyatlar yuridik majburiyatlarni qabul qilishga doir buyurtmalar asosida , ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug ’ urta qilish bo ’ yicha esa , ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug ’ urta qilish shartnomalari asosida g ’ aznachilik bo ’ linmalari tomonidan ro ’ yxatdan o ’ tkaziladi . Amal qilish muddati tugagan shartnomalar bo ’ yicha yetkazib berilgan tovarlar ( ko ’ rsatilgan xizmatlar , bajarilgan ishlar ) haqini to ’ lash bo ’ yicha

moliyaviy majburiyatlarni ro ’ yxatdan o ’ tkazish joriy moliya yili doirasida hamda Budjet Kodeksi 122- moddasining sakkizinchi qismida ko ’ rsatilgan hollarda hisobvaraq - faktura va o ’ zaro majburiyatlarni solishtirish dalolatnomasi asosida amalga oshiriladi . G ’ aznachilik bo ’ linmalari budjet tashkilotlarining va budjet mablag ’ lari oluvchilarning buyurtmalari bo ’ yicha to ’ lovlarni ularda budjetdan ajratiladigan mablag ’ lar , yuridik va moliyaviy majburiyatlar mavjud bo ’ lgan taqdirda , shuningdek budjet tashkilotlari budjetdan tashqari jamg ’ armalari mablag ’ larining qoldiqlari doirasida amalga oshiradi . Budjet tashkilotlari va budjet mablag ’ lari oluvchilar xarajatlarni to ’ lash uchun to ’ lov hujjatlarini g ’ aznachilik bo ’ linmalariga to ’ lov amalga oshiriladigan sanadan kechi bilan bir ish kuni oldin taqdim etadi . G ’ aznachilik bo ’ linmalari tomonidan xizmat ko ’ rsatiladigan budjet tashkilotlari ( budjet mablag ’ lari oluvchilar ) o ’ rtasidagi , budjet tizimi budjetlarining turli darajalari o ’ rtasidagi , shuningdek davlat maqsadli jamg ’ armalari budjetlari o ’ rtasidagi to ’ lovlar g ’ azna memorial orderlari asosida amalga oshiriladi . Budjet tashkilotlarining va budjet mablag ’ lari oluvchilarning chet el valyutasidagi to ’ lovlari hamda pul o ’ tkazmalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O ’ zbekiston Respublikasining norezidentlari foydasiga amalga oshiriladi . Tovarlarni ( ishlarni , xizmatlarni ) yetkazib beruvchi tomonidan shaxsiy g ’ azna hisobvarag ’ iga joriy yoki kelgusi yilda qaytariladigan Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg ’ armalarining mablag ’ lari hisobidan o ’ tgan moliya yilida hosil bo ’ lgan debitorlik qarzining summasi , tegishli moliya yiliga qo ’ shimcha davrda qaytariladiganidan tashqari , tegishli budjet daromadlariga o ’ tkaziladi . O ’ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Yagona g ’ azna hisobvarag ’ idagi mablag ’ larni boshqarishni Davlat budjeti daromadlari tushumlari va xarajatlarining qisqa muddatli prognozlarini tuzish yo ’ li bilan amalga oshiradi . Qabul qilingan moliyaviy majburiyatlarni bajarish uchun Yagona g ’ azna hisobvarag ’ ida mablag ’ lar yetishmagan taqdirda , O ’ zbekiston Respublikasi

Moliya vazirligi Davlat budjeti xarajatlarining cheklangan hajmini belgilaydi hamda uning asosida budjet tashkilotlari va budjet mablag ’ lari oluvchilarga xarajatlarni to ’ lash uchun ruxsatnomalar beradi . Xarajatlarni to’lash uchun ruxsatnomalar berish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining vaqtincha bo’sh turgan mablag’lari mavjud bo’lgan taqdirda, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tijorat banklarida depozitlarga joylashtirilishi mumkin bo’lgan mablag’larning hajmini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining vaqtincha bo’sh turgan mablag’larini joylashtirish va ularni tijorat banklarida depozitlarga joylashtirishdan olingan daromadlardan foydalanish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining qo’shimcha manbalari O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti taqchilligini qoplashga, joriy moliya yili uchun belgilangan aylanma kassa mablag’larining miqdorini to’ldirishga, qolgan qismi esa, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari bilan belgilanadigan tadbirlarni moliyalashtirishga yo’naltiriladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining, Toshkent shahri shahar budjetining, shuningdek tumanlar va shaharlar budjetlarining qo’shimcha manbalari birinchi navbatda joriy moliya yili uchun belgilangan aylanma kassa mablag’larining miqdorini to’ldirishga yo’naltiriladi. O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining, Toshkent shahri shahar budjetining, shuningdek tumanlar va shaharlar budjetlarining qo’shimcha manbalari tegishli budjet hisobidan moliyalashtirilishi nazarda tutilmagan tashkilotlarni saqlab turishga yo’naltirilishi mumkin emas. Qo’shimcha manbalarning mablag’larini yo’naltirish to’g’risidagi qarorlar:

O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti bo’yicha — O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan; Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjeti bo’yicha — Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan; tumanlar va shaharlar budjetlari bo’yicha — tuman va shahar hokimlari tomonidan qabul qilinadi. Davlat maqsadli jamg’armalarining qo’shimcha manbalaridan foydalanish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida davlat maqsadli jamg’armalarining faoliyat yo’nalishi bilan bog’liq xarajatlar uchun amalga oshiriladi. Joriy moliya yili uchun mo’ljallangan Davlat budjeti taqchilligining tasdiqlangan cheklangan miqdori ortgan taqdirda, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining taqdimnomasiga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga Davlat budjeti xarajatlarini qisqartirish to’g’risida takliflar kiritadi. Davlat budjeti xarajatlarini qisqartirishda xarajatlarning ustuvorligi va ijtimoiy yo’naltirilganligi budjet tashkilotlarining va budjet mablag’lari oluvchilarning qabul qilingan yuridik hamda moliyaviy majburiyatlari hisobga olingan holda baholanadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, shuningdek tumanlar va shaharlar Kengashlari o’z budjetlarining balansliligi buzilishiga va Davlat budjeti taqchilligining tasdiqlangan cheklangan miqdori oshishiga olib keladigan tegishli budjet daromadlarini qisqartirishga yoki xarajatlarini ko’paytirishga qaratilgan biror-bir qaror qabul qilishga haqli emas. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari qabul qilinganidan keyin moliya yili mobaynida Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, shuningdek tumanlar va shaharlar Kengashlarining tegishli

budjet daromadlari qisqarishiga olib keladigan qarorlari tegishli budjet xarajatlari qisqartirilgan taqdirdagina qabul qilinishi mumkin. Agar Davlat budjeti qabul qilinganidan keyin moliya yili mobaynida tegishli budjetlarning daromadlari va xarajatlari parametrlarini ko’paytirish yoki kamaytirish to’g’risida qarorlar qabul qilinsa, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar moliya organlari tomonidan tegishli darajadagi budjetlar hajmlariga o’zgartirishlar kiritiladi. Xarajatlarni ko’paytirish yoki qisqartirish barcha darajadagi budjetlar o’rtasida o’zaro hisob-kitoblar yo’li bilan amalga oshiriladi. Agar kelgusi moliya yili uchun Davlat budjeti, davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari yil boshlanguniga qadar qabul qilinmagan bo’lsa, Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari quyidagi shartlarga rioya etilgan holda ijro etiladi:  o’tgan moliya yilida amalda bo’lgan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni taqsimlash normativlari saqlab qolinadi;  boshlanayotgan moliya yilida xarajatlar tasdiqlangan vaqtinchalik xarajatlar smetalariga muvofiq amalga oshiriladi.  Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlari moliya yili boshlanganidan keyin qabul qilingan taqdirda, moliya yili mobaynida xarajatlarning umumiy summasi qabul qilingan Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlariga muvofiqlashtirilishi kerak.  Joriy moliya yilining budjet tizimi budjetlariga tushumlarni kiritish bilan bog’liq bo’lgan barcha operatsiyalari joriy moliya yilining oxirgi ish kunida yakunlanadi.  Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlariga kelgusi yilda kiritilgan daromadlar yangi boshlangan yil daromadlari hisoblanadi.  Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlari daromadlari bo’yicha tranzit hisobvaraqlariga joriy yilning oxirgi ish kuni tugaguniga qadar kiritilgan va yangi boshlangan yilning uch ish kuni mobaynida Yagona g’azna hisobvarag’iga o’tkazilgan daromadlar o’tgan yilning daromadlari hisoblanadi.

 Joriy yilning Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlaridan barcha to’lovlar moliya yiliga qo’shimcha vaqt davri tugaganidan so’ng yakunlanadi. Qo’shimcha vaqt davrida joriy moliya yili uchun Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini ijro etish bo’yicha operatsiyalar, shu jumladan: I. budjetlararo munosabatlarni tartibga solish; II. budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarning kreditorlik qarzlarini to’lash; III. budjet tashkilotlari tomonidan iqtisod qilingan mablag’lar summalarini budjet tashkilotlarining rivojlantirish jamg’armalariga (tibbiyot tashkilotlarining moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armalariga) o’tkazish; Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlari mablag’lari hisobidan boshqa ruxsat etilgan to’lovlar amalga oshiriladi. Budjetlararo munosabatlarni tartibga solish yuqori va quyi turuvchi budjetlar, shuningdek davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari o’rtasidagi o’zaro qarzdorlikning jami summasi to’lanishini nazarda tutadi. O’tgan yilni yakunlash bo’yicha qo’shimcha vaqt davrida muayyan to’lovlarni amalga oshirish tartibi va muddatlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. Xarajatlar bo’yicha idora Markaziy hukumatda ijtimoiy moliyaviy boshqaruv tizimining ustidan nazoratni olib borish uchun yoki davlat moliyasi bilan bog’liq masalalarni ko’rib chiqish uchun tuzilgan markaziy idora sanaladi. Idoraning asosiy faoliyati katta proyektlarga (rejalashtirilgan va rajalashtirilmagan xarajatlar) sanksiya qo’llashdan oldin baholash va shtatlarga ajratiladigan markaziy budjet resurslarining darajasini aniqlash. Moliya va Markaziy to’lov komissiyasi tomonidan berilgan takliflarni ijro etish, auditor kuzatuvlari va xulosalarimonitoring orqali, moliyaviy tartibotlar

boshqaruvi va moliyaviy maslahatchilar o’rtasidagi interfeys orqali Markaziy vazirliklar va idoralarda xarajatlar ustidan boshqaruvni amalga qo’yish. Markaziy hukumat hisob kitoblarini tayyorlash, Markaziy hukumatda xodimlar boshqaruvining moliyaviy ko’rinishlari ustidan nazorat olib borish, ijtimoiy xizmatlar xarajatlari va narxlari ustidan nazoratni amalga oshirishda Markaziy vazirliklar hamda idoralarga yordam ko’rsatish, ekspluatatsiya va xizmat ko’rsatish tadbirlari hamda xodimlarni o’qitish ustidan kuzatuvni olib borib, tashkiliy qayta injenerlash ishlariga ko’maklashish va ijtimoiy xarajatlar natijalari hamda bu natijalarni optimallashtirish uchun protsedura va tizimlarni ishlab chiqishdan iborat. Bundan tashqari yuqorida keltirib o’tilgan idora vazirliklarning parlamentga bog’liq bo’lgan masalalaridan iborat moliya vazirligiga oid bo’lgan masalalarni muvofiqlashtirish bilan ham shug’ullanadi. Idora joylashgan Moliyaviy menejment milliy instituti ma’muriy boshqaruvi ostida faoliyat yuritib boradi. Budjetlararo Munosabatlar Budjetlararo munosabatlar budjet jarayoni davomida davlat va mahalliy hokimiyat organlari o’rtasida yuzaga keluvchi iqtisodiy-huquqiy munosabatlar majmui hisoblanadi. Budjetlararo munosabatlar davlat boshqaruvi tizimida vertikal yoki gorizontal bo’yicha paydo bo’ladi va amal qiladi hamda hokimiyat har bir darajasining faoliyat maqsadlaridan kelib chiqib, ularning moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda tartibga solinadi. Budjetlararo munosabatlar quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Vaqtinchalik qisqa muddatli (moliya yilidan kam bo’lmagan muddatga) yoki budjet tizimining darajalari bo’yicha daromadlarni tartibga solishning uzoq muddatli me’yorlari bo’yicha doimiy asosda chegaralash va biriktirish.

2. Budjet xarajatlarini budjet tizimining darajalari bo’yicha taqsimlash va biriktirish. 3. Budjetlarning o’zaro munosabatlarida budjet huquqlarining tengligi. Budjetlararo munosabatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: - alohida ijtimoiy va iqtisodiy funktsiyalarni bajarish uchun javobgarlikni budjet tizimining budjetlari o’rtasida taqsimlash va huquqiy jihatdan biriktirishni; - budjet tizimining har bir darajasiga biriktirilgan vakolatlarni amalga oshirishni ta’minlaydigan xarajatlar hajmini belgilashni; - budjetning barcha darajalarida daromadlar manbasini belgilash va huquqiy biriktirishni; - hududlarni moliyaviy qo’llab-quvvatlashning barcha shakllarini. Budjetlararo munosabatlarning maqsadlarini quyidagilarda ya’ni, yagona iqtisodiy makonni yaratish, hududlarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishida yagona minimal standartlarni ta’minlash, teng ijtimoiy himoyani ta’minlash va fuqarolarning ijtimoiy huquqlarini kafolatlash, butun mamlakat hududida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning qulay sharoitlarini ta’minlashda ko’rishimiz mumkin Budjetlararo munosabatlarning modeli deganda, budjet tizimi darajalari o’rtasida daromadlar va xarajatlarni taqsimlash masalalarini echishda o’zaro munosabatlarni tashkil etishning asoslarini aniqlashga nisbatan institutsional yondashuv tushuniladi. Budjetlararo munosabatlarning markazlashtirilgan, markazlashtirishdan chiqarilgan va kooperativ modellari farqlanadi (1-rasm). • K Kooperativ • ooperativ

1-rasm. Budjetlararo munosabatlar modellari Budjetlararo munosabatlarning markazlashtirilgan modeli quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Mahalliy hokimiyat organlarining o’z budjetlarini shakllantirishga doir huquqlarini cheklash. 2. Davlat boshqaruvi bo’g’inlari o’rtasida funktsional majburiyatlar taqsimotining yo’qligi yoki rasmiyligi. 3. Hududiy manfaatlarning milliy ehtiyojlarga bo’ysunishi. 4. Soliq vakolatlarini davlat tomonidan taqsimlash va mahalliy hokimiyat organlariga moliyaviy yordam berishning avtoritar usuli amal qilishi. 5. Davlat tuzilishi shakliga bog’liqlik. Markazlashtirilgan modelda mahalliy budjetlarni shakllantirish markaziy budjet bilan uzviy bog’liqlikda konsolidatsiyalashgan budjet rejasi doirasida amalga oshiriladi. Budjetlararo munosabatlarni tashkil etishning ushbu modelining afzalliklari quyidagilarda ya’ni, boshqarishni tashkil etishning yagonaligi, budjet tizimining tashkilotchilik qobiliyatini oshirish, belgilangan maqsadlarga jadal erishishga moliyaviy resurslarni yo’naltirish, mahalliy hokimiyat organlarining xarajatlar vakolatlarini nazoratini yaxshilash va muvofiqlashtirish, mahalliy hokimiyat

organlari tomonidan ularga berilgan vakolatlar doirasida mablag’lar ni taqsimlash borasida xato qarorlar qabul qilish havfini pasaytirish, hududlarda aholi turmush darajasini nazorat qilish va tenglashtirishda namoyon bo’ladi. Mazkur modelning kamchiliklari esa quyidagilarda ya’ni, markaziy hokimiyat organlarining ish hajmi ko’payib ketganligi sababli faoliyati samaradorligining pasayishi, hududlarning moliyaviy ta’minoti va moliyaviy bazasini rivojlantirishning zaiflashishi, mahalliy hokimiyat organlarining boqimandalik kayfiyati, ular har qanday holatda hududlar budjetlari balanslashtirilishiga ishonchlari komilligida namoyon bo’ladi. Budjetlararo munosabatlarning markazlashtirishdan chiqarilgan modeli iqtisodiy rivojlangan federativ davlat tuzilmasiga ega mamlakatlarga xos bo’lib, ular hududiy va mahalliy hokimiyat hamda boshqaruv organlarining budjet huquqlari kengayishini ta’minlaydi, bu esa o’z navbatida, umumiy davlat xarajatlarida mahalliy budjetlarning ulushi oshib borishiga olib keladi. Mazkur modelning kamchiliklari quyidagilarda namoyon bo’ladi ya’ni, budjetlararo munosabatlarning markazlashtirishdan chiqarilgan modelida hukumatning makroiqtisodiy maqsadlarga erishish va davlatda moliyaviy imkoniyatlar muvozanatini ta’minlash faoliyatini muvofiqlashtirish murakkablashadi, markazlashtirishdan chiqarilgan tartibda budjetlararo munosabatlarni boshqarish ko’p hajmda axborot talab qiladi va qarorlar qabul qilishning tezkorligi pasayadi, qarorlar qabul qilishda mahalliy hokimiyat Markazlashtirishdan chiqarilgan model quyidagi tamoyillarga asoslanadi: . Markaziy hukumat munitsipalitetlar va mintaqalarning budjet jarayoniga aralashmaydi. 1 2 . Xarajatlarga oid vakolatlar boshqaruvning turli darajalari o‘rtasida qonun yo‘li bilan aniq belgilab qo‘yiladi. 3 . Mahalliy o‘zini - o‘zi boshqarishning moliyaviy mustaqilligini rivojlantirish izchil amalga oshiriladi 4 . Daromadlar manbalarini taqsimlash budjet kelishuvlariga muvofiq amalga oshiriladi 5 . Markazlashtirishdan chiqarilgan budjet davlat tuzilishi shakliga bog‘liq bo‘lmaydi

organlari ko’pincha o’zining ijtimoiy-iqtisodiy siyosati manfaatlaridan kelib chiqadi va davlat ahamiyatiga molik maqsadlarni doim ham hisobga olavermaydi. Milliy daromadni qayta taqsimlash va makroiqtisodiy barqarorlikka erishishda hududiy hokimiyatlarning kengroq qatnashishi, bu o’z navbatida, hududiy va markaziy davlat tuzilmalarining budjet sohasidagi hamkorligi kengayib borishiga ko’maklashadi. 1. Soliqqa oid daromadlarni taqsimlash tizimida hududiy hokimiyatlar rolini oshirish. 2. Gorizontal budjet tenglashuvining faol siyosati, hududiy davlat moliyasining holati, hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi uchun markazning ma’suliyatini oshirish, bu esa o’z navbatida, markaz tomonidan nazoratning kuchayishiga olib keladi va hududiy hokimiyatlarning mustaqilligini ma’lum darajada chegaralaydi (bu boshqaruvning yuqori darajada markazlashuvida hamda hududiy hokimiyatlar markaziy tuzilmalarning agentlariga aylanishida namoyon bo’ladi). Budjetlararo munosabatlar - moliya oqimlarini maqbullashtirish jarayonining shartli uchta asosiy yunalishini ko’rsatish mumkin: • xarajatlar bo’yicha vakolatlarning chegaralanishi; • bo’g’inlararo budjet tizimi daromadlarining chegaralanishi; • budjet bo’g’inlari o’rtasida mablag’larning qayta taqsimlanishi Budjetlararo munosabatlar O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari, Toshkent shahrining shahar budjeti, tumanlar, shaharlar budjetlari, shuningdek davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari o’rtasidagi Budjet kodeksi bilan tegishli budjetlarga biriktirilgan xarajatlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan tegishli budjetlarni moliyaviy resurslar bilan ta’minlashga doir munosabatlardir. Budjet kodeksi O’zbekiston Respublikasining budjet tizimi budjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat

tomonidan mablag’ jalb qilish va budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Shuni alohida qayd etish lozimki, O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksida turli darajadagi budjetlarning vakolatlari chegaralanib, budjetlararo munosabatlar tizimi takomillashtirilgan. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining “Budjetlararo munosabatlar” nomli 20-bobida budjetlararo munosabatlar tushunchasi, budjetlarning darajalari o’rtasida daromadlar va xarajatlarni o’tkazish, budjetlararo transfertlarning shakllari, subventsiyalar, o’tkazib beriladigan daromadlar, dotatsiya, budjetlararo o’zaro hisob-kitoblar, budjetlararo transfertlarni o’tkazish tartibi, budjet ssudasi shaklidagi budjetlararo transfert, aylanma kassa mablag’lar i, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga qo’llaniladigan cheklovlarga to’xtalib o’tilgan. Shunday qilib, budjetlararo munosabatlarga quyidagicha ta’rif berishimiz mumkin: “Budjetlararo munosabatlar - davlat budjet mexanizmining muhim ajralmas elementi bo’lib, mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilmalari sub’ektlari o’rtasida markaziy boshqaruvning markazdan turib barcha moliyaviy oqimlarni taqsimlash jarayonini oqilona tartibga solishni ta’minlaydi va bundan tashqari, markaziy hukumatning aniq funktsiyalarini davlat boshqaruvining turli darajalarida huquq va majburiyatlarni o’zaro taqsimlab olish orqali bajarish uchun davlat budjetida jamlangan pul mablag’lar ining ushbu sub’ektlar o’rtasida qayta taqsimlanishini o’z ichiga oluvchi munosabatlar yig’indisidir”. 2. Byudjetlarning darajalari o’rtasida daromadlar va xarajatlarni o’tkazish tartibi. Byudjetlararo transfertlar shakllari . Daromadlarni kompensatsiya qilish yoki xarajatlarni qoplash Davlat budjetini ijro etish jarayonida quyi turuvchi budjetlarning daromadlarini va (yoki) xarajatlarini kamaytirishga yoxud ko’paytirishga olib keladigan hollarda o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha mablag’larni ajratish yoki olib qo’yish orqali majburiy tartibda amalga oshiriladi.

Budjetlararo o’zaro hisob-kitoblar moliya yili mobaynida budjetlar parametrlari o’zgarganda yuqori va quyi turuvchi budjetlar o’rtasida yuzaga keladigan o’zaro pul munosabatlaridir: Kooperati Budjetlararo o’zaro hisob- kitoblar markazlashtirishdan chiqarilgan aktiv - qonun hujjatlari qabul qilinganligi; - Qoraqalpog ’ iston Respublikasi budjeti , viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari daromadlarining prognozi aniqlashtirilganligi ; - budjet tashkilotlari va budjet mablag ’ lar i oluvchilarning bo ’ ysunuvi o ’ zgarganda xarajatlar bir budjetdan boshqa budjetga o ’ tkazilganligi ; - kapital qo ’ yilmalar limitlari budjetlar darajalari o ’ rtasida qayta taqsimlanganligi munosabati bilan yuzaga keladi . Budjetlararo o ’ zaro hisob - kitoblarga kiritilishi lozim bo ’ lgan summa yuqori turuvchi moliya organi tomonidan aniqlanadi . Budjetlararo transfertlar subventsiyalar , o ’ tkazib beriladigan daromadlar , dotatsiyalar , budjet ssudasi va o ’ zaro hisob - kitoblar bo ’ yicha mablag ’ lar shaklida amalga oshiriladi . Budjetlararo transfertlarning hajmlari: - joriy moliya yilida turli darajadagi budjetlar daromadlari va xarajatlari o’zgarishiga sabab bo’luvchi qonun hujjatlari qabul qilinganda; - tegishli barcha soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning to’liq tushishidan hamda budjetdan ajratiladigan mablag’larning o’zlashtirilishidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Yuqori turuvchi moliya organi tashabbusi bilan yuqori turuvchi budjet quyi turuvchi budjet oldidagi budjetlararo transfertning bir shakli bo’yicha majburiyatlari quyi turuvchi budjetning yuqori turuvchi budjet oldidagi budjetlararo transfertning boshqa shakli bo’yicha majburiyatlarini kamaytirish evaziga hisobga olinishi mumkin. Budjetlararo munosabatlarning tasniflanishini quyidagi 2-rasmda ko’rishimiz mumkin. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 3-moddasida keltirilgan asosiy tushunchalar sharhida “ Subventsiya ”, “ O ’ tkazib beriladigan daromadlar ”, “ Dotatsiya ” va “ Budjet ssudasi ” kabilarga tegishlicha talqin berilgan :

« Subventsiya - muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori turuvchi budjetdan quyi turuvchi budjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag ’ lar idir »; “ O ’ tkazib beriladigan daromadlar - tegishli ma ’ muriy - hududiy birlikda shakllanadigan va yuqori turuvchi budjetga omtkaziladigan , ular qaerda shakllangan bo ’ lsa , keyinchalik o ’ sha ma ’ muriy - hududiy birlik budjetiga o ’ tkazib beriladigan daromadlar ”; “ Dotatsiya - budjet tizimi budjetlariga ularning o ’ z daromadlari etishmagan taqdirda daromadlar bilan xarajatlar o ’ rtasidagi farqni qoplash uchun qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag ’ laridir ”; “ Budjet ssudasi - qaytarish sharti bilan yuqori turuvchi budjetdan quyi turuvchi budjetga , shuningdek davlat maqsadli jamg ’ armalariga , rezident - yuridik shaxsga ajratiladigan pul mablag ’ lar idir ”. Shu bilan birga , Budjet kodeksining 138- moddasiga muvofiq , “ Budjetlararo o ’ zaro hisob - kitoblar - moliya yili mobaynida budjetlar parametrlari o ’ zgarganda yuqori va quyi turuvchi budjetlar o ’ rtasida yuzaga keladigan o ’ zaro pul munosabatlaridir ”.

2-rasm. Budjetlararo munosabatlarning tasniflanishi

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakatimizni jadal rivojlanib borishi mahalliy budjetlarning davlat budjetidagi salmog’i o’sishiga olib keladi. Shu sababli umumdavlat soliqlarini turli darajadagi budjetlar o’rtasida taqsimlanishini takomillashtirib borish ham budjet o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni samarali boshqarishni talab etadi. Bunda umumdavlat soliqlaridan ajratmalarning roli faqat mahalliy budjetlarni daromadlar bilan ta’minlash emas, balki mahalliy hokimiyat organlarining yuqori budjetlarda mablag’lar yig’ilishidagi manfatdorligini, hududlarda ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bilan bog’liqligiga e’tibor berilsa, maqsadga muvofiq bo’lar edi. Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar hududlarda yig’iladigan ushbu soliqlar miqdoriga nisbatan foiz hisobida belgilanadi, lekin bu foiz miqdorlari har yili budjet loyihalarini tayyorlab, tasdiqlanganda o’sha tasdiqlangan yil uchun belgilanadi va har yil budjetida o’zgarib turadi. Quyidagi jadval orqali Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga 2014-2016 yillarda umumdavlat soliqli tushumlaridan o’tkazmalar me’yorlari to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin. Mahalliy budjetlarda 2014-2016 yillarda umumdavlat soliqlaridan ajratmalar me’yori bo’yicha quyidagi 2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida tahlil qilsak, ayrim viloyatlarga ajratmalar me’yori 2014 yilga nisbatan 2016 yilda oshirilgan bo’lsa, ayrimlarda kamaytirilgan. Masalan, yuridik shaxslar

daromad (foyda) solig’idan ajratmalar Buxoro viloyati mahalliy budjetiga 2014- 2015 yillarda jami tushumlarning 55,0 foiz miqdorida belgilangan bo’lsa, 2016 yilda bu ko’rsatkich 53,0 foizga kamaytirilgan. Qashqadaryo viloyati mahalliy budjetiga 2014-2015 yillarda jami tushumlarning 52,0 foiz miqdorida belgilangan bo’lsa, 2016 yilda bu ko’rsatkich 60,0 foizga oshirilgan. Toshkent shahrida 2014 yilda 3 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2015-2016 yillarda 2,0 foizga kamaytirilgan.

1- jadval Qoraqalpog ’ iston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahri mahalliy budjetlariga umumdavlat soliqlaridan ajratmalar me ’ yorlari (foizda) Soliq turi Yuridik shaxslarnin g daromadi (foydasi) ga soliq Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari ning yalpi daromadida n yagona soliq Mikrofirma va kichik korxonalar dan yagona soliq Jismoniy shaxslarnin g daromadiga soliq QQS Aktsiz solig’i Er osti boyliklari dan foydalang anlik uchun soliq Benzin Dizel yoqilg‘isi Aviatsiya kerosini Alkogol mahsuloti (etil spirtidan tashqari)

Navoiy viloyati 62 57 55 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 62 57 55 62 57 55 5 0 5 0 5 0

Namanga n viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Samarqan d viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Surxandar yo viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Sirdaryo viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Toshkent viloyati 50 40 30 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 50 40 30 50 40 30 5 0 5 0 5 0 Farg’ona viloyati 98 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 98 10 0 10 0 98 10 0 10 0 9 8 10 0 10 0 9 8 10 0 1 0 0 5 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Xorazm viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0

Toshkent shahri. 3 2 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2 5 0 5 0 5 0

Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yalpi daromadidan yagona soliq hamda mikrofirma va kichik korxonalardan yagona soliq ajratmalar me’yori Toshkent shahri tashqari barcha hududlarga 100,0 foiz tushum sifatida berilgan. Jismoniy shaxslarning daromadiga soliqdan ajratmalar me’yori Buxoro, Navoiy, Toshkent viloyatlari va Toshkent shahridan tashqari qolgan viloyatlarga 100,0 foiz tushum sifatida berilgan. Shuningdek, qo’shilgan qiymat solig’idan ajratmalar me’yori faqatgina Buxoro, Qashqadaryo, Navoiy, Toshkent viloyatlari va Toshkent shahridan tashqari boshqa viloyatlarda 2014,2015,2016 yillarda mahalliy budjetlarga 100,0 foiz tushum sifatida berilgan. Yuqori turuvchi budjetdan quyi turuvchi budjetga dotatsiya quyi turuvchi budjet xarajatlarining rejalashtirilgan hajmi subventsiyalar va o’tkazib beriladigan daromadlar hisobga olingan holda mazkur budjet daromadlarining prognoz qilingan hajmidan oshib ketgan taqdirda ajratiladi. O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlariga dotatsiya jamg’armalar xarajatlarining rejalashtirilgan hajmi yil boshidagi qoldiq hisobga olingan holda jamg’armalar daromadlarining prognoz qilingan hajmidan oshib ketgan taqdirda ajratilishi mumkin. Dotatsiyaning miqdori: O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyi turuvchi budjetlarga va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlariga ajratilganda - asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi va Davlat budjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda; Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlaridan va Toshkent shahrining shahar budjetidan tumanlar va shaharlar budjetlariga ajratilganda - Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan belgilanadi. Dotatsiya mahalliy budjetlar daromadlari va xarajatlarini moslashtiruvchi usul sifatida foydali bo’lgani holda u ayrim salbiy xususiyatlarga ham egadir. Mahalliy

budjet daromadlarining bu manbai mahalliy hokimiyat organlarida boqimandalik kayfiyatini yuzaga keltiradi. Ularning qo’shimcha daromad topish, o’z daromadlarini ko’paytirishga qiziqishlarini pasaytiradi, budjetlarni o’z daromad qismini bajarish imkoniyatlarini cheklabgina qolmay, moliyaviy nazoratning susayishiga sharoit yaratadi. Shuni alohida qayd etish kerakki, Respublikamizda hukumatimiz tomonidan tasdiqlangan hududlarni dotatsiyadan chiqarish Davlat dasturi doirasida amalga oshirilgan izchil islohotlar hozirda barcha hududlarda mahalliy budjetlarni datatsiyadan chiqarish imkonini berdi. 2012 yildan boshlab barcha hududlar dotatsiyaga muhtojligiga barham berildi. Subventsiyalar asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi va Davlat budjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda belgilangan xarajatlarni amalga oshirish uchun ajratiladi. O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga beriladigan subventsiyalarning miqdorlari asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi va Davlat budjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda belgilanadi. Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan tumanlar va shaharlar budjetlariga beriladigan subventsiyalarning miqdorlari Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan belgilanadi. Foydalanilmagan subventsiyalar joriy moliya yili oxirida tegishli yuqori turuvchi budjetga qaytariladi. Mahalliy budjetlarga 2014-2016 yillarda ajratilgan subventsiyalar hajmi 2jadvalda keltirilgan. Mahalliy budjetlarga ajratilgan jami subventsiyalar hajmida hududlarni salmog’ini ko’rib chiqadigan bo’lsak, 2016 yilda Surxondaryo viloyati 28,7 foizni, Namangan viloyati 27,3 foizni, Qoraqalpog’iston Respublikasi 19,8 foizni, Jizzax viloyati 16,8 foizni va Sirdaryo viloyati 7,4 foizni tashkil etishi kutilmoqda.

2-jadval Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri mahalliy budjetlariga 20014-2016 yillarda ajratilgan subventsiyalarning taqsimlanishi (mln.so’m) № Xududlar nomi 2014 yil 2015 yil 2016 yil (reja) Subventsiya Jamiga nisbatan % Subventsiy a Jamiga nisbatan % Subventsiya Jamiga nisbatan % 1 Qoraqalpog’iston Respublikasi 495375,5 16,9 506359,2 20,1 475415,7 19,8 2 Jizzax viloyati 372025,0 12,7 367229,1 14,6 404531,0 16,8 3 Namangan viloyati 508364,9 17,4 597393,3 23,7 656235,2 27,3 4 642249,6 21,9 249999,1 9,9

Samarqand viloyati 5 Surxondaryo viloyati 618393,6 21,1 645061,4 25,6 688639,1 28,7 6 Sirdaryo viloyati 159553,3 5,4 155712,4 6,2 178035,6 7,4 7 Xorazm viloyati 133169,6 4,5 Jami hududlar bo’yicha 2929113,5 100,0 2521754,5 100,0 2402856,6 100,0

Maqsadli subventsiyalar shaklidagi mablag’larni quyidagi hollarda berish maqsadga muvofikdir: birinchidan, vakolatlarni bajarish uchun xarajatlar hajmi nobarqaror va budjet xizmatlarini olayotgan kontingent miqdoriga bog’liq bo’lsa; ikkinchidan, xarajatlar hajmi mahalliy hukumat organlari qarorlariga bog’liq bo’lsa, bunday xarajatlarga quyidagilarni kiritish mumkin: aniq kompensatsiyalarni to’lash xarajatlari, aholiga markaziy hukumat organlari tomonidan belgilangan nafaqalar va imtiyozlar. O’tkazib beriladigan daromadlarning umumiy hajmi: O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyi turuvchi budjetlarga - asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi va Davlat budjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda; Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlaridan va Toshkent shahrining shahar budjetidan tumanlar va shaharlar budjetlariga - Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan tasdiqlanadi. O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyi turuvchi budjetlarga tushumlari o’tkazib beriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hamda ular tomonidan to’lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning turlari ro’yxati O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi bilan birgalikda tasdiqlanadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlaridan tumanlar va shaharlar budjetlariga tushumlari o’tkazib beriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hamda ular tomonidan to’lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning turlari ro’yxati Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar moliya boshqarmalari tomonidan Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat soliq boshqarmalari bilan birgalikda tasdiqlanadi. Yuqori turuvchi budjetdan quyi turuvchi budjetga o’tkazib beriladigan daromadlarning summasi tegishli quyi turuvchi budjetga tushishi lozim bo’lgan daromadlar hisobga olingan holda belgilanadi.

O’tkazib beriladigan daromadlarni o’tkazish ular bo’yicha haqiqatda tushgan tushumlar doirasida, biroq ularning tasdiqlangan hajmidan ortiq bo’lmagan miqdorda amalga oshiriladi. Budjet ssudasi budjet manbalarining to’liq safarbar qilinishi tegishli budjetlarda nazarda tutilgan xarajatlar qoplanishini ta’minlamagan taqdirda, qaytarish sharti bilan va foizsiz beriladi. Budjet ssudasi: prognoz qilingan daromadlar va rejalashtirilgan xarajatlar o’rtasidagi rejali vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash uchun - to’qqiz oygacha bo’lgan muddatga; daromadlar tushumlari va xarajatlarni amalga oshirish o’rtasida kutilayotgan vaqtinchalik kassa uzilishlarini qoplash uchun - olti oygacha bo’lgan muddatga beriladi. Rejali budjet ssudasi daromadlarning prognoz qilingan tushumlari, nazarda tutilgan subventsiya, o’tkazib beriladigan daromadlarning summasi, aylanma kassa mablag’lar idan va yil boshidagi erkin qoldiqlardan vaqtinchalik mablag’ jalb qilish, dotatsiya tasdiqlangan tegishli budjetlarda nazarda tutilgan ayrim choraklardagi xarajatlar qoplanishini ta’minlamagan hollarda beriladi. Budjet ssudasi: Budjet ssudasi daromadlar tushumlari va xarajatlarni amalga oshirish o‘rtasida kutilayotgan vaqtinchalik kassa uzilishlarini qoplash uchun - olti oygacha bo‘lgan muddatga beriladi. prognoz qilingan daromadlar va rejalashtirilgan xarajatlar o‘rtasidagi rejali vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash uchun - to‘qqiz oygacha bo‘lgan muddatga;

O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti mablag’lar i hisobidan - Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetiga, viloyatlarning viloyat budjetlariga, Toshkent shahrining shahar budjetiga, davlat maqsadli jamg’armalari budjetlariga; Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari, Toshkent shahrining shahar budjeti mablag’lar i hisobidan - tumanlar va shaharlar budjetlariga ularning daromadlari hamda xarajatlari o’rtasidagi rejali yoki kutilayotgan vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash uchun beriladi. Budjet ssudalarini berishning majburiy sharti ulardan belgilangan maqsadda foydalanish, shuningdek joriy moliya yili mobaynida ularni o’z vaqtida qoplashdan iboratdir. Budjet ssudasi Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va tegishli hokimliklarning, davlat maqsadli jamg’armasini taqsimlovchi organ rahbarining budjet ssudasiga bo’lgan ehtiyojni asoslovchi hisob-kitoblar ilova qilingan yozma so’rovi asosida beriladi. Budjet ssudasi berish to’g’risidagi yozma so’rovni ko’rib chiqishda moliya organi qaror qabul qilish uchun zarur bo’lgan axborot va hisobkitoblarni so’rab olish huquqiga ega. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va tegishli hokimliklarning, davlat maqsadli jamg’armasini taqsimlovchi organ rahbarining yozma so’rovini ko’rib chiqish yakunlari bo’yicha budjet ssudasini berish to’g’risidagi qaror: O’zbekiston Respublikasi respublika budjetidan - O’zbekiston Respublikasi moliya vaziri tomonidan; Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari, Toshkent shahrining shahar budjetidan - tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi moliya vaziri, viloyatlar va Toshkent shahar moliya boshqarmalari boshliqlari tomonidan besh ish kuni ichida qabul qilinadi. Budjet ssudasini ajratish budjet ssudasini berayotgan moliya organi va budjet ssudasini oluvchi moliya organi (davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi

organ) o’rtasida budjet ssudasi berish to’g’risidagi shartnoma bilan rasmiylashtiriladi. Budjet ssudasini qaytarish muddatlarini uzaytirish budjet ssudasini oluvchida uni belgilangan muddatlarda o’z vaqtida to’lash imkoniyatini istisno etadigan moliyaviy qiyinchiliklar yuzaga kelgan hollarda amalga oshiriladi. Budjet ssudasini qaytarish muddatlarini uzaytirish budjet ssudasini berish uchun ushbu moddada belgilangan tartibda va shartlar asosida amalga oshiriladi. Budjet ssudasini oluvchi tegishli moliya organiga budjet ssudasini to’lash muddatlarini uzaytirish to’g’risidagi yozma so’rov bilan to’lash muddati tugashidan kamida besh ish kuni oldin murojaat etadi. Budjet ssudasini to’lash budjet ssudasini berish to’g’risidagi shartnomada belgilangan muddatlarda: - mablag’lar ni o’tkazish; - quyi turuvchi budjetlarga va davlat maqsadli jamg’armalariga o’tkazilishi kerak bo’lgan subventsiyalar, o’tkazib beriladigan daromadlar, - budjetlararo o’zaro hisob-kitoblar va dotatsiyalar evaziga o’zaro hisobga olish; - ish haqini to’lash, ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar, stipendiyalar, pensiyalar, kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam, kompensatsiya to’lovlari va nafaqalar to’lash xarajatlari qoplanganidan so’ng quyi turuvchi budjetlarning shaxsiy g’azna hisobvaraqlaridan mablag’lar ni so’zsiz undirib olish yo’li bilan amalga oshiriladi. Qo'shma Shtatlarda hukumatlar daromad manbalaridan foydalanish va xarajatlarning asosiy sohalari turlari farq qiladi. Federal hukumat asosan shaxsiy va korporativ daromad solig'i hamda ijtimoiy sug'urta solig'iga tayanadi. Federal xarajatlar mudofaa, tibbiy huquqlar va ijtimoiy sug'urta tarzida jamlangan. Shtatlar federal hukumatdan o’z daromadining deyarli to’rtdan bir qismini qoplaydi va qolgan qismi asosan savdo va individual foyda soliqlaridan iborat. Ularning xarajatlari ta'lim, ijtimoiy xizmatlar va xalq farovonligiga sarflanadi. Mahalliy hukumatlar, solishtiradigan bo’lsak, o’z fondlarining uchdan bir qismini boshqa hukumatlardan va to’rtdan bir qismi, ya’ni ta’lim eng salmoqli xarajat funksiyasiga kirsa ham, mulk solig’idan shakllantiriladi.

O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining, Toshkent shahri shahar budjetining, shuningdek tumanlar, shaharlar budjetlarining aylanma kassa mablag’lari ularning daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash maqsadida shakllantiriladi.  Yil mobaynida aylanma kassa mablag’laridan jalb qilingan summalar yil oxirigacha tiklanishi lozim. Aylanma kassa mablag’larining yil oxiridagi miqdori belgilangan summaga mos kelishi kerak. Kelgusi moliya yili uchun belgilangan aylanma kassa mablag’lari:  tegishli budjetlarning shaxsiy g’azna hisobvaraqlaridagi mablag’larning yil boshidagi qoldiqlari; Aylanma kassa mablag’larining miqdorlari : O’zbekiston Respublikasining respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari uchun — asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi va Davlat byudjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda; tumanlar va shaharlar byudjetlari uchun — Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan belgilanadi

 joriy yilning birinchi — uchinchi choraklari yakunlari bo’yicha daromadlar prognozining oshirib bajarilishi summalari hisobidan to’ldiriladi. Tumanlar va shaharlar budjetlarining tegishli manbalari etarli bo’lmaganda tumanlar va shaharlar budjetlarining aylanma kassa mablag’larini to’ldirish to’g’risida Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan qaror qabul qilinishi mumkin. Respublikamizda budjetlararo munosabatlarni tartibga solish va boshqarishda huquqiy jihatdan budjet jarayonida: - O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining tumanlar va shaharlar budjetlari bilan; - davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tumanlar va shaharlar budjetlari bilan; - Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining bir-biri bilan, shuningdek boshqa ma’muriy-hududiy birlikning tumanlari va shaharlari budjetlari bilan; - tumanlar va shaharlar budjetlari o’rtasida o’zaro munosabatlariga yo’l qo’yilmasligi belgilab qo’yilgan. Alohida qayd etish lozimki, respublikamizda Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga qo’llaniladigan cheklovlar huquqiy jihatdan mustahkamlab qo’yilgan. Jumladan, Budjet kodeksining 142-moddasiga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari balanslashtirilgan daromadlar va xarajatlarga ega bo’lishi lozim. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari taqchilligiga yo’l qo’yilmaydi. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarini qabul qilish va ijro etishda: - mablag’lar jalb qilishni amalga oshirishga, yuqori turuvchi budjetlardan budjet ssudalari olish bundan mustasno;

- tasdiqlangan budjetdan ajratilgan mablag’lar dan ortiq xarajatlarni amalga oshirishga; - tegishli budjetlar mablag’lar i hisobidan boshqa yuridik va jismoniy shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va kafilliklar berishga; - yuridik va jismoniy shaxslarga budjet ssudalari va kredit liniyalari berishga yo’l qo’yilmaydi. Budjetlararo munosabatlarni boshqarishning xorij tajribalarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, federal va unitar davlatlarda o’ziga xos xususiyatlarga ega. Unitar davlatlar budjet tizimi budjet resurslarining yuqori darajada markazlashuvi va mahalliy budjetlarning huquq va majburiyatlari darajasi pastligi bilan ajralib turadi. Federativ davlatlarda esa budjet tizimi mahalliy budjetlarning nisbatan mustaqilligi va bu boradagi vakolat doirasining kengligi bilan ajralib turadi. Rivojlangan davlatlarda budjetlararo munosabatlar tizimi allaqachon ishlab chiqilgan, bunda ayrim tarkibiy qismlar vaqti- vaqti bilan o’zgartirilib turiladi. Dunyo tajribasiga ko’ra budjetlararo munosabatlar muammosi quyidagi uchta savolni o’z ichiga oladi: - turli darajadagi budjetlar o’rtasida daromadlarni taqsimlash; - xarajatlarni moliyalashtirish bo’yicha vakolatlarni chegaralash va belgilab berish; - bir darajadagi budjetdan ikkinchi darajadagi budjetga mablag’lar ni turli shaklda qayta taqsimlashni o’z ichiga oladigan budjetlararo tartibga solish. Turli darajadagi budjetlar o’rtasida daromadlarni taqsimlashning ko’plab usullarini ajratib ko’rsatish mumkin. Bu uslublar budjet avtonomiyasi darajasiga, ular ta’sirining adolatliligi va betarafliligi darajasiga, shuningdek xudulararo qayta taqsimoti darajasiga ko’ra bir-biridan farq qiladi. Jahon tajribasida daromadni taqsimlash vakolatining asosan uch shakli keng qo’llaniladi: 1. Soliq manbalarini budjetlararo taqsimlash va ulardan alohida foydalanish; 2. Federativ budjet daromadlarining bir qismi bo’linishi.

3. Aynan bir manbadan birgalikda foydalanish. Kanada federativ tuzilish modeli markazlashtirishdan chiqarish darajasining yuksakligi bilan tavsiflanadi. Konstitutsiyaga muvofiq federal hukumat va provintsiyalar hukumatlari teng huquqli sheriklar hisoblanadi, mahalliy hokimiyat organlari mustaqil konstitutsiyaviy maqomga ega emas. Bu hol soliq solish bazasi, soliq stavkasini belgilash, soliqlarni yig’ish va ularni boshqarish borasidagi vakolatlarning federal hukumat, provintsiyalar hamda mahalliy o’rtasida taqsimlanishida o’z aksini topgan. Xarajatlar sohasida federal hukumat vakolatlariga quyidagilar kiradi: mudofaa, pul - kredit siyosati, temir yo’l va havo transporti, tashqi iqtisodiy munosabatlar va ishsizlik bo’yicha sug’urta. Federal hukumat va provintsiyalar hukumatlarining qo’shma vakolatlariga quyidagilar kiradi: pensiya ta’minoti, immigratsiya, sanoat hamda qishloq xo’jaligi. Provintsiyalarning vakolatlariga quyidagilar kiradi: ta’lim, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, huquqni muhofaza qilish faoliyati (politsiya), tabiiy resurslar va yo’llar. Kanadada minimal milliy standartlarni ta’minlashga budjet mablag’lar ini quyidagi uch yo’nalishda vertikal qayta taqsimlash yo’li bilan erishiladi: - mavjud dasturlarni moliyalashtirish (sog’liqni saqlash va ta’lim sohalarida ko’rsatiladigan xizmatlarning federal darajada belgilangan standartlariga asoslanuvchi aniq maqsadga qaratilgan blokli grantlar); - Kanada yordam rejasi (ijtimoiy yordam sohasida aniq maqsadga qaratilgan ulushli grantlar); - Kanada budjetni tenglashtirish dasturi. Budjetni (daromadlarni) tenglashtirish har yili soliq salohiyati standart darajadan past bo’lgan va ijtimoiy xizmatlarni lozim darajada moliyalashtirish imkoniyatini bermaydigan provintsiyalarga maqsadsiz grantlar berish orqali amalga oshiriladi.

Kanada federativ tuzilish modeli markazlashtirishdan chiqarish darajasining yuksakligi bilan tavsiflanadi. Mazkur sharoitda soliq solinadigan bazani va soliq stavkasini belgilash, liqlar, yig’imlarni yig’ish hamda boshqarish bo’yicha vakolatlar federal hukumat, provintsiyalar va mahalliy ma’muriyatlar o’rtasida taqsimlangan. Ayrim davlatlarda ya’ni, Kanada, Germaniya, Frantsiya va Avstraliya davlatlarida soliq turlari bo’yicha tushumlarning budjet darajalari o’rtasida taqsimlanishini ko’rishimiz mumkin. Kanadada umumiy soliqlarning budjet darajalari ya’ni, federal budjetga 48,9 foiz, hududiy budjetga 41,5 foiz, munitsipal budjetga 9,6 foiz taqsimlanadi. Germaniyada umumiy soliqlarning budjet darajalari ya’ni, federal budjetga 70,7 foiz, hududiy budjetga 22,0 foiz, munitsipal budjetga 7,3 foiz taqsimlanadi. Frantsiyada umumiy soliqlarning budjet darajalari ya’ni, federal (markaziy) budjetga 89,2 foiz va munitsipal budjetga 10,8 foiz taqsimlanadi. Avstraliyada umumiy soliqlarning budjet darajalari ya’ni, federal budjetga 77,4 foiz, hududiy budjetga 19,3 foiz, munitsipal budjetga 3,3 foiz taqsimlanadi. Davlat budjeti taqchilligi va profitsiti, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish 1. Davlat budjetining holati. Davlat budjetining balansliligi, profitsit va taqchillik holatlari. Iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishning bugungi bosqichida budjet daromadlari ishlab chiqarishning rivojlanishi, xo’jalik sub’ektlarining va aholi daromadlarining oshib borishi, soliq bazalarining kengayishi, mulk shakllarining ko’payishi bilan ortib bormoqda. Lekin, bu davrda jamiyatning ko’p tomonlama ehtiyojlari ham kamaygani yo’q, aksincha, budjet tomonidan moliyalashtirilishi ob’ektiv zaruriyat bo’lgan, mohiyat jihatidan yangi-yangi tadbirlar, loyihalar, yo’nalishlar paydo bo’ldi. Ularni to’liq hajmda moliyalashtirish yanada ko’proq mablag’larni taqozo etadi. Lekin daromadlarni muttasil oshirib borish (xususan, soliqlarni oshirish

orqali) imkoniyati amaldagi soliq qonunchiligi bilan chegaralangan. Shu bilan birga, soliqlarni asossiz ravishda oshirish iqtisodiy sub’ektlarning xo’jalik faoliyatiga jiddiy putur yetkazadi, ularning ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirishga bo’lgan qiziqishlarini so’ndiradi. Bunday sharoitda budjet xarajatlarining budjet daromadlari bilan balanslangan bo’lishiga har doim ham erishib bo’lmaydi. Daromadlar va xarajatlarning tengligini amalga oshiruvchi budjet balanslashtirilgan budjet deyiladi. Balanslashtirilgan budjetda defitsit va profitsit bo’lmaydi. Yanada umumiyroq aytadigan bo’lsak, unda budjet defitsiti bo’lmaydi, lekin ehtimoliy budjet profitsiti bo’lishi mumkin. Ko’pchilik iqtisodchilar hukumat haqiqatan ham uni uddalay olsa, federal budjetni balanslashtirish foiz stavkalarini pasayishiga, jamg’armalar va investitsiyalarning o’sishiga, savdo defitsitini kamayishiga va uzoq vaqt davomida iqtisodiyotni tezroq o’sishiga olib keladi. Kelajak avlodlar o’z yashash turmush darajalarini pasaytirishlari talab etilmaydi va hozirgi avlod mana shu holatda yashashni davom ettirishi mumkin. Juda ko’p davlatlar o’z konstitutsiyalarida daromaddan ko’ra ko’proq sarflashni taqiqlash orqali budjet balansi tuzatishlarini amalga oshirgan. 2003- yilda Shveytsariyaning qonun chiqaruvchi organi budjet har doim balansda bo’lishi kerakligi to’g’risida konstitutsion o’zgartirish kiritdi, bu iqtisodiy holatlarni inobatga olgan holda amalga oshirilgan. Hukumat inqirozlarda defitsitga duch kelishi mumkin, lekin iqtisodiy rivojlanishda bundan saqlanishi kerak. Germaniyaning konstitutsiyasi 2009-yilda Shkuldenbremse (qarzni to’xtatish) maqsadida tuzatilgandi, bunda 0,35 foizdan ortiq defitsitlarni taqiqlash belgilandi. U davlat va federal darajada amal qiladi. 2011-yilda Ispaniya o’z konstitutsiyasini istalgan berilgan yil uchun YaIMda qarzning 60 foizdan ortiq ulushini taqiqlash bo’yicha o’zgartirdi. AQSHda Vermont shtatidan boshqa har bir shtat balanslashtirilgan budjetning tuzilmasiga ega. Yevro hudud davlatlari 2012-yil martda imzolagan “Budjet Moslashuvchanligi” har yili emas, balki butun iqtisodiy davrda budjet defitsitini taqiqlovchi hujjat hisoblanadi. Hukumat

iqtisodiy sho’ng’ishlar va qo’shimcha vaziyatlar paytida yuqori defitsit holatini amalga oshirishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksida davlat budjetining holatini belgilab beruvchi tushunchalarga quyidagicha ta’riflar berilgan: Davlat budjeti profitsiti — muayyan davrda O’zbekiston Respublikasining Davlat budjeti daromadlarining uning xarajatlaridan oshib ketishi; Davlat budjeti taqchilligi — muayyan davrda O’zbekiston Respublikasining Davlat budjeti xarajatlarining uning daromadlaridan oshib ketishi. Davlat budjeti daromadlarining budjet xarajatlaridan oshish holati yuzaga kelganda, budjet profitsiti paydo bo’ladi. Budjet profitsiti, odatda, davlatning qarz majburiyatlarini to’lashga va likvidli mablag’larini ko’paytirishga jalb etiladi. Keyingi yillarda budjet-soliq tizimidagi islohotlarningijobiy pirovard natijalari sifatida 2005-2016 yillarda davlat budjetining profitsit bilan ijrosi ta’minlanganligini ko’rishimiz mumkin. Shuningdek, inflyatsiya jarayonining me’yordagi darajasinita’minlanishi islohotlarni hozirgi sharoitida makroiqtisodiybarqarorlik va iqtisodiy o’sishning natijalari hisoblanadi. 1-rasm. 2000-2016 yillarda davlat budjetining holati to’g’risida ma’lumot Respublikamizda kuzatilayotan makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o’sish sur’ati sharoitida davlat budjetining taqchillik bilan rejalashtirilishiga qaramasdan, - 0,1 - 0,1 - 0 8, - 0 4, - 0 4, 1,0 50 , 1 1, 5,1 0 2, 3,0 0 , 4 ,0 4 3,0 , 20 10 , 0 , 1 - 5,1 - 0,1 - 5,0 00 , 50 , 01 , 1 , 5 2 , 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Davlat budjeti taqchilligi, frofitsiti, % da Yillar

birgina 2016- yilda yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz profitsit bilan ijro etilayotgani nafaqat iqtisodiy sohada, balki davlatning moliyaviy faoliyati sohasida amalga oshirilayotgan izchil islohotlarning natijasidir. 1-rasmdan ko’rinadiki, 2000-2004 yillar davomida mamlakatimiz davlat budjeti taqchilligini -1,0 foizdan -0,4 foizga pasaytirish, 2005-2008 yillar davomida esa davlat budjeti taqchilligiga barham berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga oshirishga erishildi. Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatishiga qaramasdan, budjet profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. Xususan, murakkab kechgan 2016 yilda ham maqsadga muvofiq yo’naltirilgan chora-tadbirlar natijasida budjet daromadlarining xarajatlardan ortish hajmi yalpi ichki mahsulotning 0,1 foizi darajasida bo’lishiga erishildi. Amaliyotda budjet daromadlari va xarajatlarining tengligiga hamma vaqt ham erishilavermaydi. Ayrim hollarda budjetning daromadlari uning xarajatlaridan ko’p bo’lishi mumkin. Bunday budjet profitsitli budjet deyiladi. Aksincha, ba’zi hollarda esa budjetning xarajatlari uning daromadlaridan ko’proq bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda budjet xarajatlarining budjet daromadlaridan ko’p bo’lishiga budjet defitsiti deyiladi. Sobiq Ittifoqda ma’muriy-buyruqbozlik yillarida davlat budjeti taqchilligi uzoq vaqtlargacha mustaqil iqtisodiy kategiriya sifatida tan olinmagan. Davlat budjetini shakllantirishda moliyaviy resurslarga bo’lgan talabdan kelib chiqqan xolda, ularni moliyalashtirish uchun mablag’lar qidirib topilardi va shu asosda davlatning moliyaviy manfaatlari ta’minlanardi. Rejali iqtisodiyot ma’lum davrlargacha hech qanaqa larzalarsiz, bir tekisda ma’muriy-buyruqbozlik asosida rivojlanib borishi daromadlar va xarajatlar orasida “kasallik” alomatlarini aniq ko’rsatmadi. Ammo, keyingi davrlarda sobiq Ittifoqda budjet taqchilligi xolati yuzaga chiqa boshladi. Dastlabki yillardagi budjet taqchilligi jamg’arma kassalardagi aholi mablag’lari, hayotni uzoq muddatga sug’urta qilish badallarining o’sishi va aholi o’rtasida davlatning ichki yutuqli zayom obligatsiyalarini chiqarish hisobiga qoplab borildi.

Bu turdagi qarzlar oldindan mavjud bo’lgan resurslarni qayta taqsimlash bo’lgani uchun moliyaviy-moddiy balansning buzilishiga olib kelmadi, ammo bu jarayon davlat qarzlarining o’sishiga olib keldi. 1986- yilda budjet taqchilligining juda tez sur’atda o’sib ketishi (45,5 mlrd rubl) Ittifoq moliya tizimining parokandalik holatini boshlab berdi. Aksariyat shtatlarda muvozanatlashgan budjet talablari mavjud bo’lsada, mazkur talablar barcha shtatlar uchun bir xil emas. Birinchi navbatda, “muvozanat” tushunchasi harajatlarning daromadlardan oshib ketmasligi kerakligini anglatadi, biroq barcha mavjud daromadlarni ham muvofiqlashtirish va sarflashning iloji bo’lmaydi. Sarflanadigan daromadlar barcha mablag’larni qamrab olmaydi, va odatda grantlar (trust funds) hamda kapital xararajatlar mazkur ro’yxatga kirmaydigan xarajatlar hisoblanadi. Natijada, davlat jamg’armasining kamida yarim qismi muvozanatlashgan budjet talablari tomonidan qamrab olinishi mumkin. Budjet idorasiga so’rovni taqdim etish, budjet loyihasini qonun chiqaruvchi organga taqdim etish va tasdiqlatish muddatlari kabi masalalar sababli muvozanatlashtirish talablari ham turlicha bo’lishi mumkin. Huddi shunday farqlar mahalliy darajada ham uchraydi. Shtat budjet tizimining muvozanatga erishishi siyosiy jarayon hisoblanadi. Daromadlarni oshirish yo’llarini izlab topish va xarajatlarni qisqartirish muvozanatga erishishning keng tarqalgan yo’li bo’lsada, muvozanatni ta’minlash uchun boshqa vositalardan ham foydalaniladi. Masalan, budjet zaxiralari, qora kun (favqulotda vaziyatlar) uchun saqlab qo’yilgan mablag’lar, avvalgi yillardan qolgan jamg’armalar harajatlarni qoplashga yo’naltirilishi mumkin. Ayrim davlatlar budjet harajatlarini qisqartirish talab etilgan paytda ham qora kunga asrab qo’yilgan mablag’lar hisobidan harajatlarni yuqori darajada amalga oshirishda davom etadilar. Shuningdek, ayrim hollarda, resurslardan avvalgi yilda foydalanilgan bo’lsa ham to’lovlar bir moliyaviy yildan keyingisiga o’tkazilishi mumkin. Siyosiy rahbarlar budjet muvozanatda bo’lmagan paytda ham uni muvozanatlashgan budjet qilib ko’rsatish uchun shu va boshqa vositalardan foydalanadilar.

2. Budjet taqchilligini tartibga solish. Taqchillikni keltirib chiqaruvchi omillar. Taqchillikni moliyalashtirish manbalari. 1. Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun mamlakat markaziy bankidan kreditlar olish, ya’ni muomalaga qo’shimcha pul emissiyasini amalga oshirish. 2. Davlat budjeti xarajatlarining hajmini qisqartirish. 3. Davlat budjeti daromadlarini ko’paytirish, ya’ni amaliyotga yangi soliq turlarini kiritish yoki amaldagi soliq stavkalarini oshirish. 4. Davlat mulkini mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarga sotish. 5. Mamlakat aholisidan, mahalliy xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan, xorijiy mamlakatlar hukumatidan, xalqaro moliya tashkilotlaridan va yirik xorijiy tijorat banklaridan qarz olish. Taqchillikni hajmi: milliy valyutada absolyut summada; mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmiga nisbatan; milliy daromad hajmiga nisbatan; budjet daromadlari va xarajatlariga nisbatan foizlarda aniqlanadi. Boshqa hollar teng bo’lgan sharoitda, budjet defitsiti vujudga kelishining eng umumiy sabablari quyidagila rdan iborat bo’lishi mumkin: iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital quyilmalarini amalga oshirishning zarurligi; favqulodda hodisalarning mavjudligi; iqtisodiyotdagi tanazzulli (krizisli) holatlar va uning emirilishi; moliya -kredit aloqalarining yetarli darajada samarali emasligi; hukumat tomonidan mamlakatdagi moliyaviy holat ustidan yetarli darajada nazorat qila olmaslik; ijtimoiy ishlab chiqarishning nisbatan past darajada sa -maradorligi; tashqi iqtisodiy aloqalarning nisbatan kam natijaliligi; budjet xarajatlarining nooqilona tarkibiy tuzilishi (strukturasi); mamlakat miqyosida mavjud bo’lmagan mablag’lar hisobidan yashashga intilish; yirik davlat investitsiyalarini amalga oshirish amaliyo -tining mavjudligi; harbiy xarajatlar darajasini ng nisbatan kattaligi;

ichki real imkoniyatni yetarli darajada inobatga olmagan holda boshqa mamlakatlarga yordam berilishi; davlatga iqtisodiyot va sotsial sohani rivojlantirishga stimul sifatida foydalanish imkonini bermaydigan va yetarli darajada samara Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirishning eng oson, lekin juda qaltis usuli li bo’lmagan budjet mexanizmining mavjudligi; bo’lib mamlakat Markaziy bankidan qarz olish hisoblanadi. Ta’kidlash lozimki, mamlakat Markaziy bankdan kredit olish o’z mohiyatiga asosan muomalaga qo’shimcha pul emissiyasini amalga oshirish hisoblanadi. Ushbu usul qo’llanilganda, mamlakatda davlat budjeti taqchilligi rasman moliyalashtirishga erishiladi, lekin ushbu usulning ayrim salbiy tomonlari mavjud. Mamlakat Markaziy bankidan xaddan tashqari ko’p kreditlar olish natijasida mamlakatda shiddatli yoki jilovlanmagan inflyatsiya yuzaga chiqishi mumkin. Buning natijasida, mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol keskinlashib ketadi. Xalqaro amaliyotda ko’plab rivojlanayotgan, shu jumladan Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga a’zo mamlakatlarda davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirishda yaqingacha ushbu usuldan keng foydalanganlar. O’zbekiston Respublikasida ham davlat budjeti taqchilligini qisqartirishda 2003-yilgacha Markaziy bank kreditlaridan foydalanilgan. Budjet kodeksining 151-moddasiga asosan, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kreditlarini Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbasi sifatida jalb qilishga yo’l qo’yilmaydi. Ushbu moddaga asosan, respublikamizda davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirishda Markaziy bank kreditidan foydalanish qonunan ta’qiqlangan. Budjet defitsiti vujudga kelganda, unga nisbatan strategik yondoshuv quyidagilarga alohida e’tibor berilishini taqozo etadi: budjet defitsitining mavjudligini matematik yo’l bilan hal qilishga harakat qilmaslik kerak. Chunki, bu holda, iqtisodiyotni “davolash” o’rniga uning kasalligi kuchayadi; budjetning balansliligi, daromadlarning xarajatlardan ko’pligi sog’lom va uzluksiz rivojlanayotgan iqtisodiyotdan dalolat bermaydi. Budjet defitsiti

bo’lishi mumkin; budjet defitsitining miqdori (darajasi), odatda, mamlakat yalpi milliy mahsulotining 2-3%dan oshmasligi lozim. Ana shu chegaradan oshilsa, uni tezroq qisqartirish (yoki shu darajaga keltirish) choralarini ko’rish kerak; budjet defitsitini qoplash uchun, eng avvalo, davlat kreditining turli shakllaridan foydalanmoq lozim. Shuningdek, davlat qimmatbaho qog’ozlarini moliyaviy bozorda joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Aksincha, milliy pul birligi belgilarini zarb etuvchi uskunani (stanokni) ishga solmaslik kerak; budjet defitsitining darajasini kamaytirish yoki unga barham berish uchun, birinchi navbatda, iqtisodiyotning o’zini “davolamoq” lozim. Aks holda, ana shu maqsadga erishish uchun ko’zda tutilgan har qanday tadbir, albatta, muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Budjet defitsitining darajasini kamaytirish yoki unga barham berish borasidagi amalga oshirilishi lozim bo’lgan chora-tadbirlarning eng asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: budjet xarajatlarining investitsion yo’nalishini o’zgartirish, ularni eng ko’p samara beradigan yo’nalishlarga yo’naltirish; xo’jalik yuritishning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi moliyaviy imtiyoz va jazolardan keng foydalanish; davlatdan moliyalashtirishni va davlat iqtisodiyoti sohasini qisqartirish, xorijiy davlatlarga yordam ko’rsatishni keskin kamaytirish; harbiy xarajatlarni qisqartirish; eng muhim sotsial dasturlarnigina moliyalashtirishni saqlab qolish, yirik budjet xarajatlarini talab etuvchi dasturlarni qabul qilishni to’xtatib turish; qarzlarni davlat qimmatbaho qog’ozlari shaklida rasmiylashtirmasdan turib hukumat organlariga kredit berishni Markaziy bank uchun taqiqlab qo’yish; xorijiy sarmoyalarni jalb etish; va boshqalar. Taqchillik ko’p hollarda quyidagilar asosida kelib chiqadi: taqchillik davlatning markazlashgan kapital qo’yilmalarini iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida oshirish yuzasidan kelib chiqishi mumkin. Bunday holatda u iqtisodiyotdagi krizis holatini bildirmaydi, balki davlatning iqtisodiy

konyukturani tartibga solish, jadal rivojlanishni ta’minlash zaruriyatidan kelib chiqadi; taqchillik favqulodda holatlar natijasida kelib chiqishi mumkin (urushlar, tabiiy ofatlar va boshq.). Bunday holatlarda odatdagi rezervlar yetarli bo’lmaydi va ortiqcha mablag’larga ehtiyoj tug’iladi; taqchillik krizis holatidan kelib chiqadi. Bunda iqtisodiyot parokandalikka yuz tutadi, moliya-kredit mexanizmlari samarasiz ishlaydi, hukumat mamlakatning moliyaviy barqarorligini amaldagi usullar bilan boshqara va tartibga sola olmaydi. Bunday taqchillik iqtisodiyot uchun xatarli bo’lib, zudlik bilan iqtisodiyotni barqarorlashtirish, xo’jalikning moliyaviy holatini sog’lomlashtirish bo’yicha aniq choralar ko’rishnigina emas, balki voqelikka mos keluvchi siyosiy qaror qabul qilishni taqozo etadi. Aynan shu turdagi, iqtisodiy rivojlanishni, iqtisodiy tizimning tashkiliy printsiplarini stixiyali holda qayta qurish mamlakatda (80yillar) turg’unlik holatini keltirib chiqardi. Taqchillikning kelib chiqish sabablari quyidagilar bo’lishi mumkin: iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida davlat budjeti hisobidan kapital qo’yilmalar hajmining oshib ketishi; favqulodda holatlar – urushlar, davomiy ommaviy tartibsizliklar, tabiiy ofatlar; YaIM usish sur’atlarining pasayib ketishi, ishlab chiqarishning izdan chiqishi; budjet daromadlari bazasining mustahkam emasligi; YaIM ning o’sish sur’atlariga erishmasdan turib markazlashgan uzoq muddatli investitsiyalarni, ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtirishni muttasil oshirib borish; iqtisodiy inqirozlar va boshqalar. Davlat budjeti taqchilligi:

Budjet defitsiti vujudga kelgan paytda uni moliyalashtirish manbalarini aniqlab olmoq zarur. Uni moliyalashtirishning asosiy manbalaridan biri davlatning qarz olishidir. Davlatning qarzlarni olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayom va kreditlarni olishdan iborat bo’lib, ular bo’yicha qarz oluvchi yoki boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarish bo’yicha kafolatchi sifatida hukumatning qarz majburiyatlari vujudga keladi. Davlatning ichki qarzlarni olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayom va kreditlarni olishdan iborat bo’lib, ular bo’yicha qarz oluvchi yoki boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarish bo’yicha kafolatchi sifatida hukumatning o’z milliy valyutasida ifodalangan qarz majburiyatlari paydo bo’ladi. Davlatning tashqi qarzlarni olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayom va kreditlarni olishdan iborat bo’lib, ular bo’yicha qarz oluvchi yoki boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarish bo’yicha kafolatchi sifatida hukumatning xorijiy valyutada ifodalangan qarz majburiyatlari vujudga keladi. O’zbekiston Respublikasi respublika budjeti mablag’larining moliya yili boshidagi qoldiqlari; davlat tomonidan mablag’ jalb qilish; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi.

Budjet defitsitini moliyalashtirishning barcha manbalari jalb qilingan mablag’larning barcha asosiy turlari bo’yicha navbatdagi moliyaviy yilga mo’ljallangan budjet to’g’risidagi qonunda qonunchilik hokimiyati organlari tomonidan albatta tasdiqlanishi kerak. Budjet defitsitini moliyalashtirishning manbai sifatida mamlakat Markaziy bankining kreditlari va Markaziy bank tomo-nidan hukumatning sotib olingan qarz majburiyatlari maydonga chiqishi maqsadga muvofiq emas. Budjet defitsitini moliyalashtirishning barcha manbalarini ikki guruhga bo’lish qabul qilingan: 1)ichki manbalar; 2)tashqi manbalar. Budjet defitsitini moliyalashtirishning ichki manbalari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: mamlakat hukumati tomonidan shu mamlakatning milliy valyutasida kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar; mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqa-rish orqali amalga oshirilayotgan davlat zayomlari; davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni sotishdan olingan tushumlar; davlat zaxiralari va rezervlar bo’yicha daromadlarning xa-rajatlardan o’sgan qismi summasi; budjet mablag’larini hisobga oluvchi hisob varaqlaridagi mablag’lar qoldig’ining o’zgarishi; va boshqalar. Budjet defitsitini moliyalashtirishning tashqi manbalari qatoriga quyidagilar kiradi: mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqa-rish orqali xorijiy valyutada amalga oshirilgan davlat zayomlari; xorijiy valyutada taqdim etilgan va mamlakat hukumati tomonidan jalb qilingan xorijiy davlatlar, banklar va firma-lar, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning kreditlari. Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarni

qo’shgan holda) mam-lakat hukumatining qarz majburiyatlari hukumatning davlat qar-zini vujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil eta-digan davlat mulki bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minla-nishi kerak. Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukuma-tining qarz majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika budjetining daromadlarini shakllantirish bo’yicha barcha vakolatlardan foydalanadilar. Mamlakatning qarz majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin: qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit tashkilotlari, xorijiy davlatlar va xalqaro moliyaviy tashki-lotlar bilan tuzilgan kredit bitimlari va shartnomalari; mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish orqali amalga oshirilgan davlat zayomlari; mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish to’g’risidagi shartnomalar; o’tgan yillardagi mamlakatning qarz majburiyatlarini res trukturizatsiya qilish va muddatini o’zgartirish to’g’risidagi mam-lakat hukumati nomidan tuzilgan (shu jumladan, xalqaro) bitim-lar va shartnomalar; va boshqalar. Mamlakatning qarz majburiyatlari o’zining muddatiga qarab qisqa muddatli (bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq va besh yilgacha) va uzoq muddatli (besh yildan yuqori) bo’lishi mumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq ravishda (zayom shartlarini, jumladan, to’lov muddatlari, foiz to’lovlarining miqdori, muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak. Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 1. hukumat davlat qimmatbaho qog’ozlari bo’yicha qarzining asosiy nominal summasi; 2. hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz-ning hajmi; 3. mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yicha majburiyatlar hajmi va boshqalar. O’z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari:

xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidan taqdim etilgan davlat kafolatlari bo’yicha majburiyat-lar hajmi; xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar va xalqaro moliyaviy tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yicha asosiy qarz hajmidan iborat bo’ladi. 2011 yil 1 yanvardan budjet amaliyotiga kiritilgan yangi budjet tasnifiga muvofiq, budjet defitsitini moliyalashtirish manbalari quyidagicha guruhlangan: Moliyalashtirishning ichki manbalari: 1.Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishdan tushgan mablag’lar 2.Markaziy bank kreditlari 3.Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar 4.O’zbekiston Respublikasi respublika budjeti mablag’larining qoldig’i 5.O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi mablag’larining qoldig’i 6.Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi mablag’larining qoldig’i 7.O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi mablag’larining qoldig’i 8.O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining maxsus hisobvarag’i mablag’lari 9.Boshqa ichki manbalardan jalb qilinadigan mablag’lar Moliyalashtirishning tashqi manbalari: 1.Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishdan tushgan mablag’lar 2.Xalqaro moliyaviy institutlar, tashkilotlar kreditlari 3.Xorijiy davlatlar kreditlari 4.Boshqa tashqi manbalardan jalb qilinadigan mablag’lar 3. Budjet taqchilligi to’g’risidagi zamonaviy kontseptsiyalar, ularning mazmuni, xususiyatlari va ahamiyati.

Bu muammoni hal qilish bo’yicha jahonda bir-biriga zid bo’lgan bir qancha kontseptsiyalar mavjud: -Har yili balanslashtiriladigan budjet -Tsiklik asosda balanslashtiriladigan budjet -Funktsional taqchillik Quyida biz bu kontseptsiyalarni alohida ko’rib chiqamiz. “Har yili balanslashtiriladigan budjet” kontseptsiyasi bo’yicha budjet har yili daromad va xarajat qismining tenglik sharti bilan tuzilishi kerak. 30-yillardagi “Buyuk depressiya” gacha bu turdagi budjet tuzilishi davlat moliyasining asosiy maqsadlaridan edi. Ammo, ko’pgina iqtisodchi olimlarning fikriga ko’ra, ba’zi iqtisodiy holatlarda ijobiy Yoki salbiy holdagi qoldiqqa ega bo’lgan budjetning bo’lishi maqsadga muvofiqdir (ishsizlik va daromadlarning pasayishi). Bunday holatda soliq tushumlari avtomatik ravishda qisqaradi. Hukumat budjetni balanslashtirishga harakat qilib: soliqlarni oshirishi mumkin; davlat xarajatlarini qisqartirishi mumkin; har ikkala choralarni birgalikda amalga oshirishi mumkin. Yuqoridagi choralar jilovlovchi, yakka holda iqtisodiyotda yalpi talabni yana ham qisqartiruvchi choralar hisoblanadi. Bunday har yili balanslashtiruvchi budjet inflyatsiyani tezlashtiradi. Iqtisodiy ko’tarilish jarayonida pul daromadlari ortadi, o’z-o’zidan, soliq tushumlari ham ortadi. Hosil bo’lgan budjetdagi ijobiy qoldiqni yo’qotish uchun bunday holatda hukumat: soliq stavkalarini pasaytiradi; davlat xarajatlarini oshiradi; yuqoridagi ikkalasini birgalikda amalga oshiradi. Bu uchala chora ham iqtisodiyotda inflatsion bosimning ortishiga olib keladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, har yili balanslashtiriladigan budjet mexanizmi iqtisodiy samarali emasligi kelib chiqadi. Yuqorida ko’rib o’tilgan kamchiliklariga qaramasdan, dunyoning ko’pgina davlatlarida «har yili balanslashtiriluvchi budjet» g’oyasi qo’llab-quvvatlanadi. 70yillar oxiri, 80-yillar boshlarida Frantsiya konstitutsiyasi bo’yicha budjetni

balanslashtirish aytib o’tilgan va unda taqchillikning bo’lishi taqiqlangan. Dastlab bu printsip yaxshi samara bergan, ammo taqchilliksiz budjetni ta’minlash juda katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi boshqa yo’llarni qidirishga majbur qilgan. Budjet yili uchun balanslashtirilgan budjet tuzilgan va qabul o’ilingan, yil oxiriga oz muddat qolganda qo’shimcha budjet qabul qilingan. Dastlab qo’shimcha budjetdagi taqchillik uncha katta bo’lmagan, ammo yildan-yilga bu summa yiriklashib bordi. Balanslashtirilgan budjet bu davlatda vaqt sinovini engib o’ta olmadi. Ammo Fransiya tajribasi bu g’oya tarafdorlariga etarlicha xulosa bermadi va bu g’oya tarafdorlari AQShda o’z rivojini topdi. 1985- yilda Grem-Ridman- Xollings qonuni qabul qilindi, bunga ko’ra, federal budjet taqchilligi har yili qisqartirib borilib, 1993- yilga kelib uni to’liq balanslashtirish ko’zda tutilgan edi. Bu qonun AQShda ham ko’zda tutilgan natijilarni bermadi. Tsiklik asosda balanslashtiriladigan budjet g’oyasini S. Peland fikri bilan quyidagicha qisqacha tushuntirish mumkin: «Davlatning moliyaviy siyosati imkoni boricha iqtisodiy ritm bilan sinxron ravishda amalga oshirilishi kerak. Krizis va depressiya yillarida yuzaga kelgan taqchillik iqtisodiy o’sish davrida hosil bo’lgan profitsit (ijobiy qoldiq) hisobidan qoplanishi kerak. Ammo bu yerda asosiy muammo shundaki, iqtisodiyotdagi ko’tarilish va pasayish o’zining chuqurligi va davom etishi bilan bir-biriga mos tushavermaydi. Masalan, uzoq davom etuvchi va chuqur pasayish ulkan budjet taqchilligini keltirib chiqaradi, undan keyin keladigan qisqa va uncha katta bo’lmagan rivojlanishdan hosil bo’ladigan ijobiy saldo bilan qoplanmaydi va budjetning tsiklik taqchilligini keltirib chiqaradi. Funksional taqchillik kontseptsiyasining g’oyachilaridan biri R. Lindxolm “Umummoliyaning eski g’oyasi budjet balanslashtirilishi kerak deb uqtirsa, yangi qoidalar - budjet iqtisodiyotni balanslashtirishi kerak deydi». Funksional moliya g’oyasiga ko’ra budjetni har yili yoki tsiklik asosda balanslashtirish birlamchi emas, balki davlat moliyasining asosiy maqsadi davlat budjetini emas, iqtisodiyotni noinflyatsion, to’la bandlik asosida balanslashtirishdan iborat.

Yuqorida ko’rib o’tilgan kontseptsiyalardan qaysi biri O’zbekiston Respublikasi uchun bugungi kunda to’g’ri keladi? Taqchillik shakllanishiga ta’sir ko’rsatadigan makroiqtisodiy omillar dinamikasini o’rganish, uning aniqlilik darajasini oshiradi. Taqchillikni prognozlashtirish va uni boshqarish bo’yicha AQSh Kongressining Budjet bo’limi uzoq yillik tajribaga ega. AQShda budjet taqchilligining hajmiga ta’sir etuvchi quyidagi an’anaviy makroiqtisodiy omillar o’rganilgan: • YaIM o’sish sur’atining bir foizga pasayishi, iqtisodiy o’sish paytidagi soliq bazalari pasaytirilishi hisobiga, tushumlarni taxminan, birinchi uch yilda 50 mlrd. dollarga qisqartiradi. Yo’qotishlar hajmi kumulyativ tarzda o’sib boradi; • ishsizlikning yuqori darajasi, huddi, iqtisodiy o’sishning past sur’atlari kabi, soliq bazasini o’zgartirmasada, ishsizlik bo’yicha nafaqalar hajmini oshiradi. Ishsizlik darajasining bir foizga ortishi, budjetning ahvolini, taxminan, YaIMning bir foizi mikdorida yomonlashtiradi. 4. Davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va ularning turlari. Davlat tomonidan mablag’ jalb qilish ichki va xorijdan mablag’ jalb qilishdan iborat. 1. Tashqi (ichki) qarz (mablag’ jalb qilish)/ davlat tomonidan ichki mablag’ni jalb qilish Davlat tomonidan ichki mablag’ni jalb qilish O’zbekiston Respublikasi rezidentlaridan mablag’larni jalb etish bo’lib, bu mablag’lar bo’yicha O’zbekiston Respublikasining qarz oluvchi yoki qarz oluvchi-rezidentlarning kreditlarini (qarzlarini) to’lashga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga keladi. 1. Tashqi (ichki) qarz (mablag’ jalb qilish)/ Davlatning xorijdan mablag’ jalb qilishi. Chet el manbalaridan (chet davlatlar, xalqaro tashkilotlardan, xalqaro moliya va iqtisodiy institutlardan, chet el hukumatlarining moliya tashkilotlari va O’zbekiston Respublikasining boshqa norezidentlaridan) mablag’larni jalb etish davlat tomonidan xorijdan mablag’ jalb qilish bo’lib, bu mablag’ bo’yicha

O’zbekiston Respublikasining qarz oluvchi yoki qarz oluvchi-rezidentlarning kreditlarini (qarzlarini) to’lashga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga keladi. Davlat tomonidan mablag’ jalb etish bo’yicha qarorlar belgilangan tartibda qabul qilinadi. Davlat tomonidan mablag’ jalb qilish: iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini, shu jumladan davlat investitsiya dasturlarini moliyalashtirish; davlat qarzini qayta moliyalashtirish; Davlat budjeti taqchilligini qoplash uchun amalga oshiriladi. Davlat qarzining eng yuqori miqdori har yili O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan navbatdagi yil uchun Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlari qabul qilinayotganda belgilanadi. Davlat tomonidan mablag’ jalb qilish turlari quyidagicha: 1) O’zbekiston Respublikasi tomonidan qarz oluvchi sifatida chet davlatlardan, xalqaro tashkilotlardan, xalqaro moliya va iqtisodiy institutlardan, chet el hukumatlarining moliya tashkilotlaridan hamda O’zbekiston Respublikasining boshqa rezidentlari va norezidentlaridan jalb qilingan kreditlar (qarzlar); 2) O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari; 3) O’zbekiston Respublikasi nomidan chiqarilgan davlat qimmatli qog’ozlari bo’yicha qarz majburiyatlari. Qarz majburiyatlari qisqa muddatli (bir yilgacha bo’lgan muddatga), o’rta muddatli (bir yildan besh yilgacha muddatga) va uzoq muddatli (besh yil va undan ortiq muddatga) bo’lishi mumkin. Davlat qarzi bo’yicha xizmat ko’rsatish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi tomonidan jalb qilinadigan kreditlar (qarzlar). O’zbekiston Respublikasi tomonidan xorijiy banklardan, davlatlardan, xalqaro moliya va iqtisodiy institutlardan, chet el hukumatlarining moliya tashkilotlaridan jalb qilinadigan kreditlar (qarzlar) davlat tomonidan xorijdan mablag’ jalb qilish jumlasiga kiradi.

O’zbekiston Respublikasi tomonidan jalb qilinadigan kreditlar (qarzlar) belgilangan tartibda: davlat investitsiya dasturini moliyalashtirishga yoki birgalikda moliyalashtirishga; tarmoqlarni, iqtisodiyot sohalarini va mintaqalarni rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish bo’yicha tadbirlarni moliyalashtirish uchun kreditlarni (qarzlarni) qaytadan kreditlashga yo’naltiriladi. O’zbekiston Respublikasi nomidan jalb qilingan kreditlarni (qarzlarni) qaytadan kreditlashda kredit (qarz) bo’yicha xizmat ko’rsatish yuzasidan ehtimoldagi tavakkalchiliklarni qoplashda foydalanish uchun jalb qilinayotgan kredit (qarz) stavkasining 50 foizidan oshmaydigan miqdorda O’zbekiston Respublikasi marjasi belgilanishi mumkin. Kredit (qarz) bo’yicha qarzdorlik to’liq to’langan taqdirda kredit (qarz) bo’yicha O’zbekiston Respublikasi marjasining foydalanilmay qolgan summasi O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining daromadiga kiritiladi. O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari. 1. Hukumat kafolatlari / O’zbekiston Respublikasi kafolatlari O’zbekiston Respublikasining davlat kafolati qarz oluvchi-rezident o’zidan undiriladigan summani qarz (kredit) bo’yicha bitimlarda belgilangan muddatda to’lamagan taqdirda O’zbekiston Respublikasining qarz beruvchi oldidagi qarzni to’liq yoki qisman to’lab berish majburiyatidir. O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari qarz beruvchilarga qarz oluvchirezidentlar o’zi olgan kreditlar (qarzlar) bo’yicha majburiyatlarni bajarishining ta’minoti sifatida beriladi. Jismoniy shaxslarning majburiyatlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari berilmaydi. O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko’ra beriladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlarini rasmiylashtirish bo’yicha vakolatli organdir.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasining berilgan davlat kafolatlari bilan shart qilib qo’yilgan to’lovlarni amalga oshirgach, amalga oshirilgan to’lovlar va ular bilan bog’liq xarajatlar summasini qarz oluvchirezidentdan so’zsiz undirib olish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlarini rasmiylashtirish, taqdim etish, ro’yxatdan o’tkazish va ular bo’yicha majburiyatlarni bajarish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi nomidan chiqariladigan davlat qimmatli qog’ozlari. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasi nomidan davlat qimmatli qog’ozlarini chiqaradi. Davlat qimmatli qog’ozlarini chiqarish va ularning cheklangan hajmi to’g’risidagi qaror belgilangan tartibda qabul qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki: O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan emissiya qilingan davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishda; davlat qimmatli qog’ozlari bo’yicha qiymatni, foizlarni va boshqa to’lovlarni to’lashda; davlat qimmatli qog’ozlari bo’yicha boshqa operatsiyalarni amalga oshirishda fiskal agent sifatida ishtirok etishi mumkin. Davlat qimmatli qog’ozlarini chiqarishdan olingan tushumlar Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbaidir. Jahon iqtisodiyotining bugungi kundagi holatiga ta’sir etuvchi ikkinchi muhim omil bo’lib AQSHning xususiy shaxslarga, korporatsiyalarga va hukumatlarga bo’lgan qarzdorligining mavjudligi hisoblanadi. Fuqarolar murakkab siyosiy sharoitlarning yuzaga kelishi, shu jumladan, terrorizmning kuchayib borishiga bog’liq ravishda benzin va boshqa mahsulotlar importining qimmatlashib borayotganligini his qilmoqdalar. 1985 yilda Qo’shma Shtatlar birinchi marta sof qarzdor bo’ldilar. Rasman olib qaraganda bu shuni anglatadiki, AQSHdagi xorijiy investitsiyalarning qiymati Shtatlarning xorijdagi investitsiyalari qiymatidan ortib ketdi. 2009 yilda xorijiy investitsiyalarning qiymati (joriy bozor narxlarida) 21,1 trln. dollar, AQSHning xorijdagi investitsiyalarining qiymati esa 18,4 trln. dollar miqdorida baholandi; 90-yillarning o’rtalaridan boshlab ushbu qiymatlar ikki

barobardan ziyod ko’paydi. 21 trln. dollarlik investitsiyalarning deyarli 25 foizi rasmiy xorijiy investorlar (hukumatlar va hukumat tashkilotlari) tomonidan kiritilgan.8 Ushbu rasmiy xorijiy investitsiyalarning katta qismi Shtatlarning xazina qimmatli qog’ozlari va boshqa hukumat qarz majburiyatlariga qo’yilgan bo’lib, bu AQSH ning rasmiy qarzlari tashqi qarz ekanligini aks ettiradi. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida har yilgi taqchillikning va tez o’sib boruvchi davlat qarzining mavjud bo’lishi kuzatiladi. 70-yillar boshlariga kelib, budjet taqchilligining YaIM ga nisbatan foiz hisobida o’sgan davlatlar bu ko’rsatkich pasaygan mamlakatlarga nisbatan ko’pchilikni tashkil etgan. AQSh da ikkinchi jahon urushi yillarigacha budjet taqchilligi bo’lmagan, faqat urush yillarida davlat budjetida taqchillik yuzaga kelgan. Ammo budjet taqchilligini favqulodda, mustasno bo’lgan hodisa deb qarab bo’lmaydi. O’zining tarixiy va iqtisodiy rivojlanishining u yoki bu bosqichida budjet taqchilligiga duch kelmagan davlat bo’lmasa kerak. Masalan, AQSh da federal budjet keyingi yarim asr mobaynida faqat 1969 yildagina taqchilliksiz ijro etilgan. Davlat budjeti taqchilligini tartibga solishning quyidagi beshta turini ajratib ko’rsatishimiz mumkin: Umuman olganda, O’zbekiston Respublikasi ilmiy adabiyotlarida ilgari surilgan “funktsional moliya” g’oyasiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida budjet taqchilligi muammolarini xal qilish uchun umuman iqtisodiyotni balanslashtirish, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyasiz to’la bandlikka erishish zarur. Davlat budjeti taqchilligiga taalluqli kontseptsiyalar - bu taqchillikning amal qilishi bilan bog’liq asosiy printsip va an’analar, shuningdek ularni tartibga solish, moliyalashtirish manbalari bilan ta’minlash bilan bog’lik choralardir. Umumlashtirib shuni aytish mumkinki, hozirgi sharoitda ko’proq «funksional moliya» g’oyasi ko’proq to’g’ri keladi, chunki davlat o’z maqsadlariga erishish uchun xarajatlarni taqchilli moliyalashga ehtiyoj seziladi va shu yo’l bilan ishlab

chiqarishning pasayishini oldini olish va iqtisodiyotni to’la barqarorlashtirishga erishish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Malikov T., Xaydarov N. Budjet (tizimi, tuzilmasi, jarayoni). O'quv qo'llanma. T.: Iqtisod-moliya, TMI-2008, 98b. 2. Srojiddinova Z.X. O'zbekiston Respublikasi budjet tizimi. T.: «infoCOM.UZ». 2010. 500 b. 3. Karimova Z.X., Djamalov X.N., Islamqulov A.X. Budjet tizimi. O'quv qo'llanma. “VORIS-NASHRIYOT”. 2012. 208 b. 4. O. G'aybullaev, U. O'roqov. O'zbekiston Respublikasida budjet tizimi va jarayoni: O'quv qo'llanma. Toshkent: Baktria press, 2015, 168 b. 5. Public budgeting systems / Robert Lee, Ronald Johnson, and Philip Joyce.9th ed. 2013.- 656 pages 6. Makarand A. Paithankar. Public Budgeting theory and practice. CreateSpace Independent Publishing Platform (4 Jun. 2016) USA

Похожие

Tijоrat banklarida kreditlash jarayonini tashkil etish asoslari

Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil etishninig nazariy-uslubiy asoslari

Kreditlashni tashkil etish asoslari

Kreditlashni tashkil etish asoslari

Mеhmonxona xo’jaligini tashkil etish asoslari