logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Комплекс ишлаб чиқариш харажатларининг тақсимланиши ва қўшимча (иккиламчи) маҳсулот ишлаб чиқариш

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларининг тақсимланиши ва қўшимча (иккиламчи) маҳсулот ишлаб чиқариш

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

225.5 KB
Скачать
Комплекс ишлаб чиқариш харажатларининг тақсимланиши ва қўшимча (иккиламчи) маҳсулот ишлаб чиқариш Режа: 1. Комплекс ва қўшимча ишлаб чиқариш харажатлари . Харажатларни тақсимлаш усуллари. Қўшимча маҳсулот ҳисоби. 2. Қўшма ишлаб чиқариш жараёни (Joint production process) Комплекс ва қўшимча ишлаб чиқариш харажатлари . Харажатларни тақсимлаш усуллари. Қўшимча маҳсулот ҳисоби. Қўшма ишлаб чиқариш жараёни, қўшма маҳсулот ва иккиламчи маҳсулотлар шундай тармоқларга таллуқли, қайсики бир турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш бошқасини ишлаб чиқариш билан технологик боғлиқликда бўлади. Қўшма ишлаб чиқариш жараёни ( Joint production process ) бу бир ишлаб чиқариш жараёнида иккита ва ундан ортиқ маҳсулот ишлаб чиқарилган ҳолларда юзага келади. Қўшма маҳсулот ( Joint product ) деганда эса қўшма ишлаб чиқариш жараёнидан олинадиган маҳсулотларга айтилади. Айрим адабиётларда қўшма маҳсулот ва асосий маҳсулотни бир-биридан фарқлашади. Қўшма ишлаб чиқариш натижасида бир нечта маҳсулот юқори сотиш қийматига эга бўлса бу қўшма маҳсулот деб аталади. Агар қўшма маҳсулотларнинг ичида биттаси бошқаларига нисбатан юқори сотиш қийматига эга бўлса бу асосий маҳсулот деб аталади. Демак, асосий маҳсулот қўшма маҳсулотнинг энг асосийси экан. Иккиламчи маҳсулот ( By product ) асосий маҳсулот билан биргаликда ишлаб чиқариладиган ва технологик жаражаённинг маълум нуқтасида қўшма маҳсулотдан ажраладиган ҳамда сотиш нархи нисбатан кичик бўлган маҳсулотга айтилади. Қўшма ва иккиламчи маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган саноат тармоқларига: кимё саноати, нефтни қайта ишлаш, тоғ, сут-ун, мой-ёғ ишлаб чиқариш саноати корхоналарини киритиш мумкин. Масалан, сут маҳсулотини битта технологик жараёнда қайта ишлаш натижасида бир қанча маҳсулотлар, жумладан сут, қатиқ, қаймоқ, пишлоқ, чакка, айрон, қурт ва бошқа маҳсулотларни бирин-кетин олиш мумкин. 5-чизмада қўшма ишлаб чиқариш жараёни натижасида тўртта қўшма маҳсулот ва иккита иккиламчи маҳсулот тўртта жараён марказларида олиниши диаграмма оқимида кўрсатилган. Чизмадан кўриниб турибдики, барча маҳсулотлар иккита ишлаб чиқариш жараёнидан, аралаштириш ва пишириш жараёнидан ўтаяпди. Ушбу иккита жараёнда тўпланган барча харажатлар эса олтита маҳсулотга ҳам оид бўлади. Бу икки жараённинг охиригача, яъни маҳсулотлар ажралгунга қадар амалга оширилган харажатлар қўшма таннарх ( joint cost ) деб аталади. Жараён тугаши билан маҳсулотлар ажралиб алоҳида индентификацияланадиган, яъни технологик ишлов бериш жараёнида маҳсулот бири иккинчисидан жисмоний ажралиб келгусида уларнинг маҳсулот таннархини алоҳида ҳисоблаш мумкин бўлган нуқтасига ажралиш нуқтаси ( split - off point ) деб аталади. Ажралиш нуқтасидан кейин айрим маҳсулотлар бошқа қайта ишлаш зарурияти бўлмасдан сотиш учун тайёр ҳолатга келиши мумкин. Бунга чизмада А маҳсулотни мисол қилиб олиш мумкин, қайсики у пишириш жараёнидан кейин сотишга тайёр ҳолатга келтирилган. Бошқа маҳсулотларда эса ажралиш нуқтасидан кейин уларни сотиш учун тайёр ҳолатга келтириш учун яна қўшимча ишлов беришга зарурияти бўлади ва бундай ҳолларда ишлаб чиқариш яна бошқа жараёнларда давом этади. Чизмада маҳсулот дасттавал қориштириш жараёнини ўтаб сўнгра пишириш жараёнига ўтказилган. Ундан ажралиш нуқтасида В, С ва Д маҳсулотлар алоҳида ажралиб уларга ишлов бериш учун бошқа-бошқа жараёнларга ўтказилган. Ажралиш нуқтасидан кейин алоҳида олинган маҳсулотларга қайта ишлаш учун амалга оширилган харажатлар бўлинган харажатлар деб аталади. Чизмадаги Ёпиш жараёнига ўтказилган маҳсулот қайта ишланади, яъни яна материал, меҳнат ва устама харажатлар амалга оширилади (бу бўлинган харажатларни ташкил этади) ва бу жараён якунлангандан сўнг маҳсулот упаковка жараёнига ўтказилган ва унда ишловлар амалга оширилиб В маҳсулот олинган, қайсики у сотиш учун тайёр ҳолатга келтирилган. Ажралиш нуқтасидан кейин маҳсулотнинг бир қисми бошқа қориштириш жараёнига ўтказилган (олдинги қориштириш жараёнидан фарқ қилади). Маҳсулот ушбу жараёнда ишлов олгандан сўнг мувофиқлаштириш жараёнига ўтказилган. Ундан C тайёр маҳсулот ҳамда Z иккиламчи маҳсулот олинган. Маҳсулотнинг яна бир қисми ажралиш нуқтасидан кейин тўйинтириш жараёнига ўтказилган. Бу жараёндан Д тайёр маҳсулот ва унга нисбатан кичик қийматга эга бўлган Y иккиламчи маҳсулот олинган. Ишлаб чиқарадиган қўшма маҳсулот корхонанинг тижорат фаолиятида асосий ролни ўйнайди. Иккиламчи маҳсулот эса асосий маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида юзага келади. Иккиламчи маҳсулотни аниқлаш бўйича асосий мезон бўлиб унинг нархини асосий маҳсулот нархига таққослаш асосида аниқланган натижалар ҳисобланади. Қўшма ва иккиламчи маҳсулотнинг одатдаги ишлаб чиқаришдан фарқли тарафи шундан иборатки, биринчисини иккинчисидан ишлаб чиқаришнинг маълум бир нуқтасига келгунга қадар идентификация қилиш мумкин эмас. Шу боис, ушбу ажралиш нуқтасига етгунга қадар харажатларни алоҳида маҳсулот турларига олиб бориш имкони бўлмайди. Ажралиш нуқтасига етгундан кейин алоҳида маҳсулотлар реализация қилиниши ёки келгуси қайта ишлашга жўнатилиши мумкин. Иккиламчи маҳсулотларни чиқинди материаллардан фарқ қилиш керак бўлади. Қўшма маҳсулотлар бухгалтерия ҳисобининг муҳим вазифаларидан бири ҳар бир маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини баҳолаш ва унга оид бўлган ахборотларни ички ва ташқи фойдаланувчиларга тақдим этиш бўлиб ҳисобланади. Жами маҳсулот таннархи, қўшма маҳсулот таннархига оид ахборотлар молиявий ҳисоботларда фойдаланилади ва со лиқ ҳамда бошқа давлат идораларига тақдим этилади ҳамда бошқарув таннарх ҳисоботларида фойдаланади. Қўшма маҳсулот таннархини баҳолашдаги муҳим масалалардан бири бу қўшма таннархнинг алоҳида маҳсулотларга онсон идентификацияланмаслигидир. Қўшма таннарх қўшма маҳсулотларга тақсимлаш таннарх ҳисоботи стандартлари талабларига мувофиқ ҳолда, яъни мувофиқлик тамойилига риоя қилинган ҳолда амалга оширилади. Қўшма маҳсулотлар таннархини ҳисобга олишда иккита босқичда амалга ошириш талаб этилади: 1. Ажралиш нуқтасидан кейин ҳар бир қўшма маҳсулот учун маҳсулот таннархини аниқлаш (баҳолаш); 2. Қўшма таннархни қўшма маҳсулотларга тақсимлаш. Биринчи босқичда амалга ошириладиган ишлар алоҳида услубиётни талаб этмайди. Ажаралиш нуқтасидан кейин ҳар бир маҳсулотга сарфланган материал, меҳнат ва устама харажатлар ҳисоб китоби юқоридаги мавзуларда баён этилган тартибда амалга оширилади. Шу боис, ушбу мавзуда иккинчи босқичда амалга ошириладиган ишлар мазмунига тўхталиб ўтамиз. Қўшма маҳсулот таннархи иллюстрациясини Farington Industrial Products мисолида кўриб ўтамиз. Маҳсулотларнинг бир гуруҳи қўшма ишлаб чиқариш жараёнидан ўтади, қайсики унда маҳсулотларга юқори углерод босимида ишлов берилиб пўлат қуйилади. Ишлаб чиқаришда тўртта маҳсулот олинади, қайсики улар коррозияга бардошли ва узоқ муддатга чидамли ҳисобланади. Бироқ ҳар бир алоҳида маҳсулот махсус талабларга жавоб бериши талаб этилади. Бундай талабларга жумладан юқори ва паст намлик, темпратуранинг кескин ўзгариши, юқори коррозияли муҳит ва бошқа омилларни киритиш мумкин. Маҳсулотлар миқдори ва таннархи тўғрисидаги ахборотлар қуйидаги жадвалда келтирилган: Farington Industrial Products Ишлаб чиқариш, нарх ва таннарх маълумотлари 2009 йил декабр ойи учун жадвал Маҳсулот Ишлаб чиқарилган бирлик Бирлик сотиш нархи Ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх Z-800 4,000 barrel 10 п.б.\ barrel 5,000 п.б. Z-900 3,000 15 15,000 XZ-880 2,000 25 - XZ-990 1,000 65 30,000 Жами 10,000 barrel 50,000 п.б. Қўшма таннарх = 90,000 п.б. Жадвалдан кўриниб турибдики сотишга тайёр ҳолатга келтириш учун учта маҳсулот ажралиш нуқтасидан кейин қўшимча ишлов бериш жараёнига ўтказилмоқда. Фақат XZ -990 маҳсулот эса қўшимча ишловларсиз сотишга тайёр ҳолатга келтирилган. Декабр ойи давомида 10,000 barrel маҳсулотни тўлиқ ишлаб чиқариш учун жами таннарх 140,000 п.б. ни ташкил этмоқда (50,000 + 90,000). Маҳсулотлар ажралгунга қадар жами қўшма таннарх 90,000 п.б. бўлиб, бу барча тўртта маҳсулот учун умумий харажат ҳисобланади. Ажралиш нуқтасидан кейин маҳсулотларни қўшимча қайта ишлаш жараёнида 50,000 п.б. миқдорида сарф харажат амалга оширилган, қайсики бу харажатлар ҳар бир маҳсулотга идентификацияланган. Ҳар бир маҳсулотнинг таннархни аниқлашимиз учун қўшма таннархни ҳар бир маҳсулотга тақсимлашда мантиқан тўғри бўлган йўлни танлашимиз керак бўлади. Тақсимлашда энг тўғри идеал ғояга, яъни ҳар бир маҳсулотнинг таннархи уларни сотишдан олинган даромад билан мувофиқлигини таъминлашга риоя қилиш бўлиб ҳисобланади. Лекин, мувофиқлик концепти қўшма таннархни тақсимлашда мураккабликлар билан боғлиқдир. Натижада, сабаб-оқибат боғлиқлиги қўшма таннарх ва қўшма таннархни ҳақиқатда ўзида мужассамлантирган маҳсулот ўртасида ўз аксини топа олмаслиги мумкин. Ушбу фарқни мумкин қадар камайтиришда бир қанча умум қабул қилинган методлар қўлланилади. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Натурал бирликлар асосида тақсимлаш. 2. Сотиш қиймати асосида тақсимлаш. 3. Ялпи файда асосида тақсимлаш. 4. Ажралиш нуқтасида соф сотиш мумкин бўлган қиймати асосида тақсимлаш. 5. Ажралиш нуқтасида қийматни баҳолаш методи Натурал бирликлар асосида тақсимлаш . Қўшма таннархни тақсимлашда кенг фойдаланиладиган усуллардан бири натурал бирлик методи, айрим адаби ётл арда ишлаб чиқарилган бирликлар методи деб аталади. Бу усулни қўллаш онсон ва тез тушунарли ҳисобланади. Бунда қўшма таннарх ишлаб чиқарилган ҳар бир бирликка тенг тақсимланади. Fairinhton компанияси Декабр ойида 10,000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарган ва қўшма таннарх эса 90,000 п.б.ни ташкил этган. Натурал бирликлар методига мувофиқ ҳар бир бирлик маҳсулотга 9 п.б.дан қўшма таннарх тақсимланади (90,000 п.б. / 10,000 бирлик). У ҳолда 4,000 barrel дан иборат Z -800 маҳсулотга декабр ойида умумий 36,000 п.б.да қўшма таннарх тақсимланади (9 п.б. ҳар бир barrel га * 4,000 barrel ). Худди шунингдек, Z -900 маҳсулотга 27,000 п.б. (9 п.б. * 3,000 barrel ), XZ -880 маҳсулотга 18,000 п.б. (9 п.б. * 2,000 barrel ) ва XZ -990 маҳсулотга 9,000 п.б. ( 9 п.б. * 1,000 barrel ) қўшма таннарх тақсимланади. Ҳисоб-китоб натижаларини жадвалда расмийлаштирамиз. Farington Industrial Products Натурал Бирликлар Асосида Тақсимлаш Методи Бўйича Маҳсулот Таннархи 2009 йил декабр ойи учун жадвал Маҳсулот Қўшма таннарх Ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх Жами маҳсулот таннархи Жами Б ирлик ка Жами Бирли кка Жами Бир л икка Z-800 36,000 п.б. 9,00 п.б. 5,000 п.б. 1.25 п. б. 41,000 п. б. 10.25 Z-900 27,000 9 15,000 5.00 42,000 14.00 XZ-880 18,000 9 - - 18,000 9.00 XZ-990 9,000 9 30,000 30.00 39,000 39.00 Жами 90,000 п.б. 50,000 п.б. 140,000 п.б. Жадвал маълумотларилан кўриниб турибдики, ушбу методда маҳсулот бирлигига қўшма таннарх тўртта маҳсулот учун ҳам бир хил даражада белгиланган, қайсики бу кўрсаткич қўшма маҳсулотларга тақсимланадиган жами таннархни ой мабойнида ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигига бўлиш орқали топилади. Жадвалнинг кейинги устуни ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх ҳар бир маҳсулотга алоҳида идентификацияланган, чунки уларнинг ҳисоб-китоби ҳар бир алоҳида маҳсулот учун юритилади. Уларни тақсимлашга зарурият йўқ. Идентификациялаш билан тақсимлаш ўртасидаги фарқ қўшма маҳсулот таннархига доир қарорларини қабул қилувчи менеджерлар учун аҳамият касб этади. Мисол учун қўшма маҳсулотлардан бирининг бозор қиймати сезиларли даражада камайса бу уни ишлаб чиқаришни тўхтатиш тақоза қилади ва бу ҳолат кўпроқ агарда бозор қиймати ажралиш нуқтасидан кейинги харажатларни қоплай олмаса. Алоҳида маҳсулотларнинг тўлиқ таннархи бу унга тақсимланган қўшма таннарх ва ажралиш нуқтасидан кейин амалга оширилган таннарх йиғиндисидан иборат. Бизнинг мисолимизда учта маҳсулот қўшма таннарх ва ажралиш нуқтасидан кейинги таннархлардан ташкил топган. Фақат, XZ -880 маҳсулот ажралиш нуқтасидан кейин сотишга тайёр ҳолга келтирилган, яъни унга қўшимча ишлов бериш зарурияти йўқ. жадвалда келтирилган маҳсулотларнинг нархларини жадвалда ҳисоблаб чиқилган таннарх тўғрисидаги маълумотлар билан солиштирадиган бўлсак, айрим ҳолатларни қайд қилиш мумкин. Z -800 маҳсулот бирлигининг таннархи 10.25 п.б. бўлган ҳолда сотиш нархи ундан паст бўлиб 10.00 п.б.ни ташкил этмоқда. Бозор эса уни юқори нархда сотишга имкон бермайди. Натижада компания ушбу маҳсулотни таннархидан паст нархга (фарқи 0.25 п.б.) сотишга мажбур бўлади. Агар таҳлил жараёнига маҳсулотни сотиш, дистрибутция ва маъмурий харажатларни ҳам қўшадиган бўлсак у ҳолда зарар суммаси яна ошади. Z -900 маҳсулотга ялпи маржин 1 barrel га 1 п.б.ни ташкил этмоқда (15 п.б.сотиш нархи - 14 п.б. маҳсулот таннархи). Бу ҳам жуда паст. Лекин XZ -880 XZ -990 маҳсулотларда ялпи маржин юқори бўлиб мос равишда 16 п.б. ва 26 п.б. га етган. Бунинг сабаби натурал бирликлар методида кичик нархга эга бўлган маҳсулотлар кичик ҳажмга ва кўпроқ миқдорга эга бўлиши натижасида негатив ялпи маржинга эга бўлиши мумкин. Юқори нархга эга бўлган маҳсулотлар эса юқори маржин кўрсаткичига эга бўлмоқда. Шу боис, натурал бирликлар методини маҳсулотлар нархи ўртасида катта фарқ бўлмаган ҳолларда қўллаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Сотиш қиймати асосида тақсимлаш методи . Сотиш қиймати асосида тақсимлаш методида қўшма таннарх сотишдан олинган даромадга мутонасиб равишда тақсимланади. Юқоридаги мисолимизда сотишдан олинган даромад сотилган миқдорни маҳсулотларнинг сотиш баҳосига кўпайтириш орқали топилади. жадвалдаги маълумотлардан фойдаланиб қуйидаги ҳисоб- китобларни амалга оширамиз: жадвал Маҳсулот Ишлаб чиқарилган миқдор Бирлик нархи Сотиш ҳажми Z-800 4,000 barrel 10 п.б. /barrel 40,000 п.б. Z-900 3,000 15 45,000 XZ-880 2,000 25 50,000 XZ-990 1,000 65 65,000 Жами 200,000 п.б. Қўшма таннарх қўшма маҳсулотларга уларнинг ҳар бирининг жами даромаддаги ҳиссасига қараб тақсимланади. Мисол учун, Z -800 маҳсулотга 18,000 п.б.да қўшма таннарх тақсимланади ((40,000 п.б. / 200,000 жами сотиш ҳажми) * 90,000 п.б.). Агар тақсимланган қўшма таннарх 18,000 п.б.ни 4,000 бирлик маҳсулотга бўлсак, маҳсулот бирлигига қўшма таннарх 4.50 п.б. келиб чиқади. Худди шунингдек, Z - 900 маҳсулот учун қўшма таннарх 20,250 п.б. ((45,000 п.б. / 200,000 п.б.) * 90,000 п.б.) га тенг. Бошқа маҳсулотлар учун ҳам қўшма таннарх шу тартибда аниқланади. Ҳисоб-китоб натижаларини қуйидаги жадвалда расмийлаштирамиз (жадвал). Farington Industrial Products Сотиш Қиймати Асосида Тақсимлаш Методи бўйича Маҳсулот Таннархи жадвал Маҳсулот Қўшма таннарх Ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх Жами маҳсулот таннархи Жами Бирликка Жами Бирликка Жами Бирликка Z-800 18,000 п.б. 4.50 п. б. 5,000 п.б. 1.25 п.б. 23,000 п.б. 5.75 п. б. Z-900 20,250 6.75 15,000 5.00 35,250 11.75 XZ-880 22,500 11.25 - - 22,500 11.25 XZ-990 29,250 29.25 30,000 30.00 59,250 59.25 Жами 90,000 п.б. 50,000 п.б. 140,000 п.б. Усуллар турли хил бўлса ҳам ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх бир хил ҳисобланади, чунки ажралиш нуқтасидан кейинги харажатлар танланаётган методга боғлиқ эмас. Бу усулда ҳар бир алоҳида қўшма маҳсулот турли хил маҳсулот бирлиги таннархига эга. Ушбу усул натижалари натурал бирликлар асосида тақсимлаш методига нисбатан таннарх Z -800 маҳсулотда 44 фоизга кам [(10.25 п.б. - 5.75 п.б.) / 10.25 п.б.], XZ -990 маҳсулотда эса 52 фоизга юқори [((59.25 п.б. -39.00) * 39.00 п.б.]. Қолган иккита маҳсулот бўйича фарқлар унча катта эмас. Усулларни танлаш ишлаб чиқариш ҳолатидан, маҳсулотларнинг жисмоний тавсифларидан келиб чиқиб амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир. Ялпи фойда асосида тақсимлаш методи . Ялпи фойда методи, баъзи адабиётларда ялпи маржин ёки доимий контрибутция фоизли методи деб аталувчи усулда қўшма таннарх қўшма маҳсулотларга ялпи фойданинг бир хил фоизи асосида тақсимланади. Қўшма маҳсулотлар гуруҳига таллуқли бўлган ялпи фойда сотишдан олинган даромаддан уларнинг жами ишлаб чиқариш таннархини айириш орқали топилади. Ялпи маржин фоизи ялпи маржин суммасини маҳсулотларни сотишдан олинган даромадга бўлиш орқали топилади. Fairington Industrial Products компанияси учун ялпи фойда фоизи 30 %ни ташкил этади [(200,000 п.б. - 140,000 п.б.) / 200,000]. Бу ерда 140,000 п.б. бу қўшма таннарх 90,000 п.б. ва ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх 50,000 п.б. дан иборат. Соф фойда фоизи 30% шуни англатадики ҳар бир маҳсулот таннархи сотиш нархининг 70% ни ташкил этади. Қўшма маҳсулотларга тақсимланиши керак бўлган қўшма таннарх суммаси маҳсулотнинг тўлиқ таннархидан ажралиш нуқтасидан кейинги таннархни айиришдан келиб чиққан суммага тенг бўлади. Юқоридаги маълумотлар ва ҳисобланган маҳсулот таннархи фоизидан фойдаланиб жами маҳсулот таннархини ҳар бир маҳсулот тури бўйича аниқлаймиз: Маҳсулот Жами сотиш қиймати Маҳсулот таннархи фоизи Жами маҳсулот таннархи Z-800 40,000 п.б. 70 фоиз 28,000 п.б. Z-900 45,000 70 31,500 XZ-880 50,000 70 35,000 XZ-990 65,000 70 45,500 Жами маҳсулот таннархи 140,000 п.б. Ушбу жадвал маълумотлари асосида маҳсулот таннархи фоизи асосида жами маҳсулот таннархи аниқлангандан сўнг, жами таннархдан ажралиш нуқтаидан кейинги таннархни айириб ташлаб қўшма таннархни аниқлаймиз. Маҳсулот бирлигининг таннархи эса жами таннархни маҳсулот бирлигига бўлиб топамиз. Мисол учун, Z -800 маҳсулотда маҳсулот бирлиги таннархи 7 п.б. ни ташкил этмоқда (28,000 п.б. / 4,000 бирлик). Ҳисоб-китоб натижаларини қуйидаги жадвалда умумлаштирамиз. Farington Industrial Products Ялпи Фойда Асосида Тақсимлаш Методи бўйича Маҳсулот Таннархи жадвал Маҳсулот Қўшма таннарх Ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх Жами маҳсулот таннархи Жами Бирликка Жами Бирликка Жами Бирликка Z-800 23,000 п.б. 5.75 п. б. 5,000 п.б. 1.25 п.б. 28,000 п.б. 7.00 п. б. Z-900 16,500 5.50 15,000 5.00 31,500 10.50 XZ-880 35,000 17.50 - - 35,000 17.50 XZ-990 15,500 15.50 30,000 30.00 45,500 45.50 Жами 90,000 п.б. 50,000 п.б. 140,000 п.б. Бу жадвалга қўшимча равишда шуни киритиш мумкинки, юқорида таъкидлаганимиздек қўшма таннарх жами маҳсулот таннархи билан ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх ўртасидаги фарққа тенг бўлади. Бу ҳисоб-китоблар натижаларини қуйида келтириш мумкин: Маҳсулот Жами маҳсулот таннархи Ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх Тақсимланга н қўшма таннарх Z-800 28,000 п.б. 5,000 п.б. 23,000 п.б. Z-900 31,500 15,000 16,500 XZ-880 35,000 - 35,000 XZ-990 45,500 30,000 15,500 Жами тақсимланган қўшма таннарх 90,000 п.б. Ушбу ҳисоб-китобда аниқланган тақсимланмаган қўшма таннарх жадвалдаги қўшма таннарх устунига ўтказилган. Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган қўшма таннарх маҳсулот бўйича қўшма таннарх суммасини маҳсулот бирлигига бўлиш орқали топилади. Масалан, Z -880 қўшма маҳсулот бўйича маҳсулот бирлиги қўшма таннархи 5.50 п.б. ни ташкил этмоқда (16,500 п.б. / 3,000 бирликка). Ушбу усулнинг афзаллик томони фойдаланиш учун қўлайлиги, умумий натижадларни бир текисда маҳсулот турларига тақсимлаши билан белгиланади. Лекин камчилиги шундан иборатки фойдалилик даражаси барча маҳсулотлар бўйича бир хилда тақсимланади. Холбуки, амалда ҳамма маҳсулотнинг ҳам фойдалилик даражаси бир хил бўлавермайди. Натижада ҳақиқий фойдалилик даражасига эга бўлган маҳсулотларнинг рентабиллик кўрсаткичи ҳисобидан бошқа маҳсулотларнинг ҳақиқий рентабиллиги юқори бўлиб кўриниши мумкин. Ажралиш нуқтасида соф сотиш мумкин бўлган қиймати (ССМБҚ) асосида тақсимлаш. Бу усулда қўшма таннарх ҳар бир маҳсулотга ажралиш нуқтасида соф сотиш мумкин бўлган қиймат пропорцияси асосида тақсимланади. Соф сотиш мумкин бўлган қиймати бу ажралиш нуқтасидаги сотишилиши мумкин бўлган қиймати минус сотиш ва дистрибутция харажатлари. Кўп қўшма маҳсулотлар ажралиш нуқтасида бозорга тайёр ҳолатга келади, қайсики у ажралиш нуқтасида бозор қийматидан уни тайёр ҳолатга келтириш жараёнларини чегириш орқали топилади. Бизнинг мисолимизда ажралиш нуқтасида соф сотиш мумкин бўлган қиймат қуйидагича баҳоланган: Маҳсулотлар Ажралиш нуқтасида соф сотиш мумкин бўлган қиймат Z-800 20,000 п.б. Z-900 18,000 XZ-880 50,000 XZ-990 12,000 Жами ажралиш нуқтасида соф сотиш мумкин бўлган қиймат 100,000 п. б. Ушбу маълумотлар асосида қўшма маҳсулотларга қўшма таннарх ажралиш нуқтасидаги соф сотиш мумкин бўлган қийматдаги (ССМБҚ) ҳиссаси асосида қуйидаги тартибда тақсимланади. Маҳсулотлар Ажралиш нуқтасида ССМБҚ фоизи * Жами қўшма таннарх = Тақсимланган қўшма таннарх Z-800 20,000 п.б./ 100,000 п .б. 90,000 п. б. 18,000 п.б. Z-900 18,000 /100,000 90,000 16,200 XZ-880 50,000 / 100,000 90,000 45,000 XZ-990 12,000 / 100,000 90,000 10,800 Жами тақсимланган қўшма таннарх 90,000 п.б. Ушбу маълумотлар асосида натижавий жадвални расмийлаштирамиз: Farington Industrial Products Ажралиш Нуқтасида Соф Сотиш Мумкин Бўлган Қиймат Методи бўйича Маҳсулот Таннархи жадвал Маҳсулот Қўшма таннарх Ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх Жами маҳсулот таннархи Жами Бирликка Жами Бирликка Жами Бирликка Z-800 18,000 п.б. 4.50 п. б. 5,000 п.б. 1.25 п.б. 23,000 п.б. 5.75 п. б. Z-900 16,200 5.40 15,000 5.00 31,200 10.40 XZ-880 45,000 22.50 - - 45,000 22.50 XZ-990 10,800 10.80 30,000 30.00 40,800 40.80 Жами 90,000 п.б. 50,000 п.б. 140,000 п.б. 9.6-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ажралиш нуқтасида соф сотиш мумкин бўлган қиймат асосида қўшма таннархини тақсимлаш ҳар бир маҳсулотнинг ҳақиқий қийматини тўлароқ ҳисобга олиш имконияти туғилади. Ушбу усулнинг камчилик томони унда ажралиш нуқтасида соф сотиш қийматини аниқлашдаги муаммолар ҳисобланади. Ҳали тўлиқ тайёр бўлмаган маҳсулотларнинг ажралиш нуқтасида соф сотиш қийматини аниқлаш тахминий маълумотларга асосланади ва бу натижаларга таъсир қилади. Ажралиш нуқтасида қийматни баҳолаш методи . Агар қўшма маҳсулот ажралиш нуқтасида бозор қийматига эга бўлмаса бухгалтерлар бозор қийматини баҳолашлари шарт бўлади. Ажралиш нуқтасида баҳоланган бозор қиймати бу маҳсулотнинг бозор қийматидан ажралиш нуқтасидан кейинги таннархни айириш орқали топилади. Бизнинг мисолимизда Fairington компанияси бўйича ажралиш нуқтасида баҳоланган бозор қиймати тенг бўлади: Маҳсулотлар Бозор Ажралиш Ажралиш қиймати нуқтасидан нуқтасида кейинги таннарх баҳоланган қиймати боз ор Z-800 40,000 п.б. 5,000 п.б. 35,000 п.б. Z-900 45,000 15,000 30,000 XZ-880 50,000 - 50,000 XZ-990 65,000 30,000 35,000 Жами 200,000 п.б. 50,000 п.б. 150,000 п.б. Энди, ҳар бир маҳсулотнинг ажралиш нуқтасидаги баҳоланган бозор қиймати суммасининг умумий суммадаги ҳиссасини аниқлаймиз ва натижаларини қуйидагича расмийлаштирамиз: Маҳсулотлар Ажралиш нуқтасида баҳоланган бозор қиймати * Жами қўшма таннарх = Тақсимланган қўшма таннарх Z-800 35,000 п.б./ 150,000 п .б. 90,000 п. б. 21,000 п.б. Z-900 30,000 /150,000 90,000 18,000 XZ-880 50,000 / 150,000 90,000 30,000 XZ-990 35,000 / 150,000 90,000 21,000 Жами тақсимланган қўшма таннарх 90,000 п.б. Натижавий жадвални расмийлаштириш учун барча маълумотлар тайёр бўлди. Юқоридаги амалга оширилган ҳисоб-китоб натижаларини жадвалда расмийлаштирамиз: Farington Industrial Products Ажралиш Нуқтасида Баҳоланган Бозор Қиймати Методи бўйича Маҳсулот Таннархи жадвал Маҳсулот Қўшма таннарх Ажралиш нуқтасидан кейинги таннарх Жами маҳсулот таннархи Жами Бирликка Жами Бирликка Жами Бирликка Z-800 21,000 п.б. 5.25 п.б. 5,000 п.б. 1.25 п.б. 26,000 п.б. 6.50 п.б. Z-900 18,000 6.00 15,000 5.00 33,000 11.00 XZ-880 30,000 15.00 - - 30,000 15.00 XZ-990 21,000 21.00 30,000 30.00 51,000 51.00 Жами 90,000 п.б. 50,000 п.б. 140,000 п.б. Бу усул ҳам юқоридаги усул каби нисбатан аниқроқ маълумотларни берсада, лекин маҳсулотларнинг бозор қийматини белгилашда қийинчиликлар юзага келиш мумкин. Компания бухгалтерияси аниқ вазиятдан келиб чиқиб у ёки бу усулни танлашини белгилаб олиши керак бўлади. Қанчалик вазият тўғри ҳисобга олинса юқоридаги усуллар аниқроқ маълумотларни беради ва компания менеджменти қўшма маҳсулотлар таннархи тўғрисида объектив ахборотларга эга бўлади. Юқорида таъкидлаганимиздек, қўшма маҳсулот ва иккиламчи маҳсулот ҳамда чиқинди маҳсулот ўртасидаги фарқлар уларнинг қиймати билан белгиланилади. Иккиламчи маҳсулот қўшма ёки асосий маҳсулотга нисбатан кичик қийматга эга бўлади. Иккиламчи маҳсулотни чиқинди маҳсулотлардан фарқ қилиш талаб этилади. Иккиламчи маҳсулот чиқинди маҳсулотга нисбатан истеъмол қиймати баландроқ бўлади ва натижада унинг қиймати ҳам юксакроқ бўлади. Бошқа бир катта фарқи иккиламчи маҳсулот асосий маҳсулотдан ажралгандан сўнг яна қайта ишланиши мумкин, қайсики бу қўшимча материал, меҳнат ва устама харажатларни сарфлашни зарурият қилиб қўяди. Чиқинди маҳсулотлар эса қайта ишланмайди. Иккиламчи маҳсулотнинг сотишдан олинган даромадларни иккита кўрсаткичга ажратиш мумкин: 1) Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган ялпи даромад. Бу кўрсаткич иккиламчи маҳсулотни сотишдан тушган ялпи тушум билан белгиланади; 2) Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф даромад. Бу кўрсаткич иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган ялпи даромаддан ажралиш нуқтасидан кейин қайта ишлаш билан боғлиқ қўшимча харажатларни чегириш орқали топилади. Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф даромад қўшма маҳсулотнинг сотиш таннархи ёки ажралиш нуқтасигача амалга оширилган қўшма таннархнинг камайишига олиб борилади. Иккиламчи маҳсулотни ҳисобга олишнинг иккита усули амал қилади: 1) Иккиламчи маҳсулот сотишдан олинган соф даромадни қўшма маҳсулотнинг сотиш таннархининг камайишига олиб бориши усули; 2) Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф дароадни ажралиш нуқтасигача амалга оширилган қўшма таннархнинг камайишига олиб бориш усули. Ушбу усулларнинг қўлланилишини амалий мисолларда кўриб ўтайлик. Масалан, ишлаб чиқариш жараёни натижасида асосий маҳсулот ва иккиламчи маҳсулот олинади. Январ ойи давомида 1,000 бирлик маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархи қуйидагича шаклланди: Тўғридан-тўғри материал 23,000 п.б. Тўғридан-тўғри меҳнат 17,000 Устама ишлаб чиқариш 15,000 Жами маҳсулот таннархи 55,000 п.б . У ҳолда маҳсулот бирлиги 55.00 п.б. ни ташкил этади (55,000 п.б. / 1,000 бирлик). 1,000 бирлик қўшма маҳсулотдан 800 бирлиги 100 п.б. дан сотилди. Ой мабойнида асосий қўшма маҳсулотдан ташқари 750 фунд иккиламчи маҳсулот ҳам олинди, қайсики унга 850 п.б. қўшимча харажатлардан иборат ишлов берилди. Ой давомида 750 фунд иккиламчи маҳсулотдан фақат 500 фунди 4.20 п.б. сотилди. Ушбу маълумотлар асосида қуйидаги кўрсаткичларни аниқлаймиз: 1) Бир бирлик иккиламчи маҳсулотга тўғри келадиган қўшимча ишлаш харажатлари: 850 п.б. / 750 бирлик = 1. 13 п.б. / бирлик 2) Иккиламчи маҳсулотни тўлиқ сотишдан олинадиган мўлжалдаги соф даромад: 750 (4.20 - 1.13) = 2303 п.б. 2) Иккиламчи маҳсулотни ҳисобот ойида ҳақиқий сотишдан олинган соф даромад: 500 (4.20 - 1.13) = 1535 п.б. Юқорида қайд қилинган усуллар ёрдамида иккиламчи маҳсулотни ҳисобга олиш тартиби билан танишиб чиқайлик. Иккиламчи маҳсулот сотишдан олинган соф даромадни қўшма маҳсулотнинг сотиш таннархининг камайишига олиб бориши усули . Ушбу усул асосида юқоридаги ҳисоб китоб маълумотлари асосида тузилган молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот қуйидаги кўринишга эга бўлади: Кўрсаткичлар Сумма Сотиш ҳажми (800 бирлик) 800 бирлик * 100 п.б. = 80,000 п.б. Сотилган маҳсулотларнинг таннархи (800 бирлик * 55 п.б.) - 1535 = 42,465 п.б. Ялпи фойда 37,535 п.б. Бу усулда амалга оширилган ҳисоб-китоб натижаларини бухгалтерия счетларида акс эттириш тартибини кўриб чиқайлик: Иккиламчи маҳсулотни қўшимча қайта ишлаш жараёни билан боғлиқ амалга оширилган харажатларига қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади: Иккиламчи маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни 850 Материаллар 300 Меҳнат ҳақи 320 Тақсимланган ишлаб чиқариш устама 230 Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган ялпи даромад суммасига қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади: Олинадиган счетлар ёки пул маблағлари счетлари 2,100 Иккиламчи маҳсулот заҳираси счети 2,100 Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф даромад суммасига қуйидаги бухгалтерия ёзуви берилади: Иккиламчи маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни 1,250 Маҳсулотларнинг сотиш таннархи 1.250 Иккиламчи маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнидан қабул қилинганда қуйидагича ёзув берилади: Иккиламчи маҳсулот заҳираси счети 2,100 Иккиламчи маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни 2.100 Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф даромадни ажралиш нуқтасигача амалга оширилган қўшма таннархнинг камайишига олиб бориш усули. Бу усул номидан кўриниб турибдики, иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинадиган тўлиқ соф даромад қўшма таннархнинг камайишига олиб борилади. Юқоридаги мисолда қўшма таннарх 55,000 п.б.га тенг. Иккиламчи маҳсулотни тўлиқ сотишдан олинадиган мўлжалдаги соф даромад 2,303 п.б. га тенг. Натижада, ушбу соф даромад суммасига камайтирилгандан кейинги қўшма таннарх суммаси 55,000 - 2,303 = 52,697 п.б. Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган қўшма таннарх суммаси тенг бўлади 52,697 п.б. / 1,000 бирлик = 52,70 п.б. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот: Кўрсаткичлар Сумма Ушбу усулда амалга оширилган ҳисоб-китоб натижаларини бухгалтерия счётларида акс эттириш тартибини кўриб чиқайлик. Иккиламчи маҳсулотни қўшимча қайта ишлаш жараёни билан боғлиқ амалга оширилган харажатларига қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади: Иккиламчи маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни 850 Материаллар 300 Меҳнат ҳақи 320 Тақсимланган ишлаб чиқариш устама 230 Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган ялпи даромад суммасига қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади: Олинадиган счетлар ёки пул маблағлари счетлари 2,100 Иккиламчи маҳсулот заҳираси счети 2,100 Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф даромад суммасига қуйидаги бухгалтерия ёзуви берилади: Иккиламчи маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни 1,250 Ишлаб чиқариш жараёни 1.250 Иккиламчи маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнидан қабул қилинганда қуйидагича ёзув берилади: Иккиламчи маҳсулот заҳираси счети 2,100 Иккиламчи маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни 2.100 Айрим проводкалари биринчи усулдагисидан фарқ қилмайди. Асосий фарқ шундан иборатки, иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф даромад биринчи усулда сотилган маҳсулотларнинг таннархининг камайишига олиб борилган бўлса, иккинчи усулда эса ишлаб чиқариш жараёни счетининг камайишига олиб борилган. Проводкалардан кўриниб турибдики, иккиламчи маҳсулотларни ишлаб чиқариш жараёни алоҳида счетда юритиш кўзда тутилган, қайсики бу счет ажралиш нуқтасидан кейин иккиламчи маҳсулотларни қайта ишлаш учун амалга оширилган харажатлар ҳамда иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф даромад суммасига дебетланиб иккиламчи маҳсулотнинг қиймати шаклланган ва счетни кредитлаш орқали иккиламчи маҳсулотлар заҳираси счетига ўтказилган. Хулоса қиладиган бўлсак, таъкидлаш жоизки қўшма ишлаб чиқариш жараёнида муҳим масала уларнинг қийматини аниқлаш ҳисобланади. Амалдаги қийматни аниқлаш усуллари маълум қўлайликлари билан бир қаторда камчиликлари ҳам мавжуд эканки, қайсики бу функционал қиймат усулларини ишлаб чиқишни ва жорий қилишни тақоза қилади. Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

Похожие

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари
Қишлоқ хўжалиги менежментида ишлаб чиқариш харажатлари, маҳсулот таннархи ва ишлаб чиқариш рентабеллиги
Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сотиш таҳлили
Эҳтиёж ва ресурслар. Товар ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш омиллари
Ишлаб чиқариш инфратузилмаси