Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сотиш таҳлили - Экономика - Рефераты

Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сотиш таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

280 KB

Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сотиш таҳлили Режа: 1. Ишлаб чиқариш ҳаражатлари тавсифи ва уларнинг таснифи 2. Ишлаб чиқариш харажатларини ифодаловчи кўрсаткичлар ва уларни таҳлил қилиш усуллари 3. Корхонанинг ишлаб чиқариш харажатлари таҳлили ва баҳоланиши 1

шлаб чиқариш фаолияти биринчи навбатда жонли ва моддийлаштирилган меҳнат харажатлари, меҳнат воситалари ва молиявий ресурсларнинг ишлатилишига боғлиқдир. Ҳар қандай тадбиркор ўз фаолиятини бошлаётганда фаолиятига мувофиқ келадиган даражада ресурсларга эга бўлиши лозим. Уларни ишлаб чиқариш жараёни маҳсулотни сотиш эвазига даромад олишга тайёр бўлиши керак. Бу даромад ишлаб чиқариш харажатларидан кўп бўлиши керак. Фарқ қанча катта бўлса, фойда ва фаолиятининг самарадорлиги шунча юқори бўлади. Ҳар бир тадбиркор ўз фаолиятини амалга ошираётиб, унинг қилган харажатлари маълум даражада фойда келтиришга интилади. Фойдасиз ва кераксиз харажатлар иложи борича йўқ қилиниши ёки минимумгача келтирилиши керак. Бунинг ҳаммасига харажатларни режалаштириш, тўғри ҳисобга олиш ва таҳлил қилиш орқали уни моҳирлик билан бошқариш натижасида эришиш мумкин. Бу эса ўз навбатида «Харажат» турларини ва кўрсаткичларини, уларни ифодаловчи ҳисоб усулларини, харажатларни режалаштириш ва таҳлил қилишни амалга оширишни талаб қилади. Ҳамма харажатлар қўйидаги белгилар асосида категорияларга туркумланади:  бошқарув соҳасидаги роли бўйича;  харажатларни назорат қилиш даражаси бўйича;  харажатнинг функционал ўзгариши бўйича;  иқтисодий мазмуни бўйича;  калькуляция моддалари бўйича;  харажатларнинг ҳисоби ва маҳсулот таннархига киритилиши бўйича. Бошқарув соҳасидаги роли бўйича харажатлар икки гуруҳга бирлаштирилган: а) ишлаб чиқариш харажатлари; 2

б) ноишлаб чиқариш харажатлари. Ишлаб чиқариш харажатлари бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ. Улар ўз навбатида қўйидаги бўлимларга ажратилади;  материалларнинг бевосита харажатлари;  меҳнат ҳақи учун бевосита харажатлар;  ишлаб чиқариш умумий харажатлари. Материалларнинг бевосита харажатлари ва меҳнат ҳақи учун бевосита харажатлар бирламчи харажатлар ҳисобланади, чунки улар бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ ва тўғри маҳсулот бирлигининг таннархига киритилади. Ишлаб чиқаришнинг умумий харажатлари белвосита харажатлар дейилади, яъни ўз қийматини тайёр маҳсулотга қисман-қисман ўтказиб борадиган харажатлардир. Масалан, асосий воситаларнинг таннархига киритиладиган харажатлари бўйича мисол бўлади. Унинг натурал шакли ўзгармайди. Маҳсулот шаклида ёки таркибида ўз ифодасини топмайди. Лекин б харажатларга киритилади. Бирламчи ва билвосита харажатлар йиғиндиси маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини ташкил қилади. Ноишлаб чиқариш харажатлари маҳсулот ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ эмас.Улар маҳсулот сотиш, илмий изланиш, маъмурий бошқарув харажатларини, кредит бўйича фоизларни тўлаш харажатларини ва бевосита корхона ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ бўлмаган бошқа харажатларни ўз ичига олади. Харажатларнинг ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш харажатларига бўлиниши бухгалтерия ҳисоб ва таҳлилини амалга оширишда ва корхона фаолияти натижаларига таъсир қилувчи омилларни ҳисоблашда инобатга олиш зарурлиги билан ифодаланади. Бундан ташқари, корхона улар асосига ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш харажатларнинг умумий харажатлар суммасидаги улуши тўғрисида хулосалар қилишда ва харажатларни қисқартириш ва тежаш бошқарув қарорларини қабул қилишида ҳам фойдаланиш мумкин. Ноишлаб чиқариш харажатларининг 3

улуши ошиши фойданинг камайишига ва ишлаб чиқариш самарадорлигининг пасайишига олиб келади. Ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш харажатлари суммаси тўғрисидаги маълумотлар молиявий ҳисоботларнинг 2 шакл «Фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисобот», 5 шакл «Бухгалтерия балансига илова», 6 бўлим «Корхона томонидан қилинган харажатлар», шунингдек, «Корхона маҳсулотини ишлаб чиқариш ва сотиш тўғрисидаги ҳисобот» номли статистик ҳисоботларида келтирилади. Харажатларни назорат қилиш даражаси бўйича, яъни объект таннархнинг калькуляция қилиниши мумкинлигига қараб тўғри ва эгри (тўғри бўлмаган) харажатларга бўлиш мумкин. Тўғри харажатлар – бу алоҳида турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришда таннархига бевосита киритиладиган харажатлар: Аниқ маҳсулот учун қилинган тўғри харажатларни ва бўлимлар учун қилинган тўғри харажатларни фарқлай билиш керак. Агар харажатларни тўғридан-тўғри аниқ маҳсулотга олиб бориш мумкин бўлса бу ушбу маҳсулот учун тўғри харажат бўлиб ҳисобланади. Корхонанинг бўлимлари билан бевосита боғлиқ харажатлар бу бўлимнинг тўғри харажати хисобланади, лекин ушбу бўлимда чиқариладиган аниқ маҳсулотга нисбатан улар эгри харажат ҳисобланади. Тўғри харажатлар бевосита маҳсулот таннархига ишлаб чиқариш харажатлари миқдорида олиб борилади. Бу харажатлар бутунлай ўз қийматини аниқ ишлаб чиқарилган маҳсулотга ўтказади. Тўғри харажатларнинг асосий моддалари қўйидагилар:  хом ашё ва асосий матераллар;  сотиб олинадиган ашёлар ва ярим фабрикантлар;  ишлаб чиқариш ходимларининг асосий иш ҳақи;  электр қуввати қиймати кабилар. Эгри харажатларни , уларни яна билвосита харажатлар дейилади. Уларни маҳсулотнинг аниқ турига бевосита олиб бориб бўлмайди (агар 4

маҳсулотнинг бир неча тури ишлаб чиқарилса). Бир вақтнинг ўзида маҳсулотларнинг ҳар хил турларига олиб бориладиган харажатлар ишлаб чиқаришнинг қўшма ёки комплекс харажатлар дейилади ва эгри харажатлар туркумига киради. Масалан, цех ходимларининг меҳнат ҳақи (цех бошлиғининг, хизмат кўрсатувчи ходимларнинг), коммунал хизмати, цех биноларининг амортизацияси ва умумий фойдаланишдаги ускуналар ва бошқалар Эгри харажатларнинг асосий моддалари қўйидагилардир:  умумцех харажатлари;  умумзавод харажатлари;  ноишлаб чиқариш харажатларининг бир қисми. Харажатлар бўлимлар учун тўғри харажат, шунинг билан бирга маҳсулот учун эгри харажат бўлиши мумкин. Ремонт-механика цехи бошлиғининг меҳнат ҳақи цех учун тўғри харажатдир, лекин шу цехда тайёрланадиган кўплаб маҳсулот турлари учун эгри харажат ҳисобланади. Тўғри харажатлар бевосита «Асосий ишлаб чиқариш счётида ўз аксини топади, эгри харажатлар эса «Умумишлаб чиқариш харажатлари» счётига тааллуқлидир ва харажатларни тақсимлаш усули қўллаш йўли билан маҳсулот турлари бўйича улар ой охирида «Асосий ишлаб чиқариш» счётига олиб борилади. Корхона раҳбарияти тўғри ва эгри харажатларни таҳлил қилганда, маҳсулот сифатини пасайтирмай унинг таннархини пасайтириш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилишига эришиш лозим. Функционал ўзгариши бўйича харажатлар ўзгарувчан ва ўзгармас харажатларга бўлинади. Ўзгарувчан харажатлар шундай харажатларки, улар ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш хажмининг ўзгаришига тўғри пропорционал тарзда ўзгаради. Масалан, материаллар ва хом ашё харажатлари, ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнат ҳақи, транспорт ва бензин харажатлари ва бошқалар. 5

Ўзгармас харажатлар бу маҳсулот ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш ҳажми ўзгаришига қарамай бутунлай ўзгармай қоладиган харажатлардир. Масалан, маъмурий бошқарув харажатлари, ижара харажатлари, суғурта ва солиқлар тўлови. Харажатларни ўзгарувчан ва ўзгармас харажатларга бўлиниши уларни режалаштириш, фойдалилик нуқтасини аниқлаш, режалаштирилган фойдани ҳисоблаш ва маҳсулот таннархини калькуляция қилиш учун керакдир. Режалаштириш, таҳлил қилиш ва ҳисоб амалиётида маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари харажат элементлари бўйича гуруҳлаштирилади ва уларнинг асосийлари қўйидагилар ҳисобланади:  хом ашё ва материаллар;  ёрдамчи материаллар;  четдан олинган ёнилғи ва электр қуввати;  асосий воситалар амортизацияси;  саноат-ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнат ҳақи фонди;  ижтимоий суғурта ва ижтимоий таъминот ажратиладиган учун маблағлар;  бошқа пулли харажатлар. Харажатларни элементлари бўйича бўндай гурухлаштириш маҳсулот ишлаб чиқариш учун қилинадиган харажатлар структурасини аниқлашга, турлари бўйича ҳажмини режалаштиришга, зарурий материал, меҳнат ва молиявий ресурслар билан узлуксиз таъминланишига имкон яратади. Харажатларни у ёки бу элементларига эгалик қилишига қараб тармоқ фаолияти меҳнат талаб, материал талаб, энергия талаб ва фонд талабларга бўлинади. Меҳнат талаб корхоналар шундай корхоналарки, унда меҳнат ҳақи харажатлари ҳамма харажатлардан устун. Ишлаб чиқаришга замонавий ускуналар кириб келиши, автоматлаштирилиши ва компьютерлаштирилиши туфайли энг меҳнат талаб тармоқлар аста-секинлик билан фонд талаб тармоқларга айланмоқда ва меҳнат унумдорлиги ошмоқда. 6

Юқорида таъкидланганидек, корхонанинг харажатлари маҳсулот қийматининг таркибий қисми ҳисобланади. Улар асосида корхоналар ўз маҳсулотини сотиши ва кутилаётган фойдани олиши мумкин бўлган қиймат даражасини аниқлайди. Бунинг учун ҳар бир корхона ишлаб чиқарадиган маҳсулот (иш, хизмат) таннархи калькуляциясини тузиши керак. Маҳсулот таннархини калькуляция қилиш моддаларининг энг асосийлари қўйидагилар:  хом ашё ва материаллар;  кўмакчи материаллар;  ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнат ҳақи;  ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнат ҳақи бўйича ижтимоий таъминот ва ижтимоий суғурта;  технологик эҳтиёж учун ёқилғи;  технологик эҳтиёж учун электр қуввати;  умумишлаб чиқариш харажатлари (цехники);  давр харажатлари (умумзавод харажатлари);  бошқа харажатлар. Юқорида келтирилган моддалардан кўриниб турибдики, умумишлаб чиқариш ва умумзавод харажатларидан ташқари харажатларнинг ҳамма моддалари тўғри харажатларга тегишли. Бу моддаларни режалаштиришда норматив метод қўлланилади. Умумишлаб чиқариш ва умумзавод харажатлари комплекс харажатларига киради. Улар ҳисоб сиёсати методикасига асосан маҳсулот бирлигига тақсимланади. Маҳсулотни ҳақиқий таннархини бутунлай ёки уларнинг моддалари бўйича режа ёки утган йил билан солиштирилиб мутлақ ёки нисбий фарқ ва унинг сабаблари аниқланади. Кейин омилли таҳлил асосида маблағларни самарали тақсимлаш бўйича бошқарув қарорлари қабул қилинади. «Корхона харажатлари», корхона ва ташкилотларнинг ҳамма харажатлари 3 гуруҳга бўлинган:  кундалик (оддий) фаолият турлари бўйича харажатлар; 7

 операцион харажатлар;  реализация (сотиш)дан ташқари харажатлар. Кундалик фаолият турлари бўйича харажатлар бўлиб, маҳсулот сотиб олиш, ишлаб чиқариш ва сотиш, харажатлари ҳисобланади. Буларга яна хизмат кўрсатиш билан боғлиқ харажатлар ҳам киради. Шартнома асосида вақтинчалик эгалик қилиш ва фойдаланиш бўйича ижара ва бошқалар. Жараёнлар ҳам корхоналарда кундалик фаолият турлари бўйича харажат бўлиб ҳисобланади. Кундалик фаолият турлари бўйича харажатлар қўйидагиларни ўз ичига олади:  хом ашё, материаллар, товарлар ва бошқа моддий ишлаб чиқариш заҳираларини сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар;  моддий ишлаб чиқариш заҳираларини маҳсулот ишлаб чиқариш, ишларни бажариш, хизмат кўрсатиш ва уларни сотиш, шунингдек, маҳсулотларни сотиш (қайта сотиш) мақсадида (асосий воситалар ва бошқа оборотда бўлмаган активларни сақлаш ва фойдаланиш билан боғлиқ харажатлар, шунингдек, уларни соз ҳолатда сақлаш, тижорат ва бошқарув харажатлари) қайта ишлаш жараёнида юзага келадиган харажатлар. Иқтисодий мазмунига қараб бу харажатлар қўйидаги элементлари бўйича гуруҳлаштирилган:  материал харажатлари;  меҳнат ҳақи харажатлари;  ижтимоий эҳтиёжлар учун ажратмалар;  асосий воситалар амортизацияси;  бошқа харажатлар. Бошқаришни такомиллаштириш мақсадида харажатлар моддалари бўйича бухгалтерия ҳисобида юритилади. Харажат моддалари руйхати корхона томонидан ишлаб чиқилади. «Материал харажатлари» моддасида хом ашё, материаллар, бутловчи буюмлар ва ярим фабрикатларни, маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб 8

чиқариш жараёнида фойдаланиладиган барча турдаги ёқилғи, технологик мақсад учун маҳсулотни қадаҳлаш ва ўраш мақсадида четдан сотиб олиш билан боғлиқ харажатлар ўз аксини топади. Бу гуруҳга яна кирим қилинган маҳсулотларнинг табиий камайиши туфайли йўқотишлар ҳам киради. «Меҳнат ҳақи харажатлари» моддасида корхонанинг асосий ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнат ҳақи харажатлари ўз аксини топади. Бунга яна ишчи ва хизматчиларнинг ишлаб чиқариш натижалари учун мукофатлар, компенсация тўловлари, ёш боласи белгиланган ёшга етгунга қадар татил бўлган аёлларнинг конпенсациялари, шунигдек, асосий фаолиятда банд бўлган, лекин корхона штатида бўлмаган ишчиларнинг меҳнат ҳақи харажатлари ҳам киради. Ижтимоий эҳтиёж учун ажратмалар моддасида қонун билан белгиланган ижтимоий суғуртага, пенсия жамғармасига, давлат бандлик жамғармасига ва тиббий суғуртага мажбурий ажратмалар ўз аксини топади. Булар «меҳнат ҳақи харажатлари» моддаси бўйича маҳсулот (иш хизмат) таннархига кирувчи ишчилар меҳнат ҳақи харажатларига кирмайдиган ажратмалардир. «Асосий воситалар амортизацияси»га асосий ишлаб чиқариш воситаларини тўлиқ тиклаш учун амортизация ажратмалари суммаси ўз аксини топади, шунингдек, уларнинг актив қисмининг тезлаштирилган амортизацияси сўммаси ҳам киради. «Бошқа харажатлар» моддасига солиқлар, йиғимлар ва тўловлар (суғуртанинг мажбурий турлари бўйича харажатлар, шунингдек, маҳсулот (иш, хизмат) таннархи таркибига кирувчи бошқа харажатлар) ўз аксини топади. Операцион харажатлар бу корхона активларидан вақтинчалик фойдаланганлиги учун тўлов билан боғлиқ харажатлар; бошқа корхоналар устав капиталига ўз хиссасини қўшиши билан боғлиқ харажатлар; товарлар ва маҳсулотларни, асосий воситалар ва бошқа активларни сотилиши ва бошқа активларни сотилиши, ва хисобдан чиқиб кетиши билан боғлиқ 9

харажатлар; корхона томонидан фойдаланишга олинган пул маблағлари фондларини тўлаш; кредит ташкилотлари қилган хизматлари учун ҳақ тўлаш билан боғлиқ харажатлар; бухгалтерия ҳисоби қоидаларига асосан тузилган даргумон қарзлар бўйича резерв (захира) ва бошқалар. Сотиш билан боғлиқ бўлмаган харажатлар; шартнома шартларини бузганлиги учун жарималар, пенялир; корхона томонидан қўрилган зарарларни қоплами; ҳисобат йили тан олинган ўтган йилги зарарлар; муддати ўтган дебиторлик қарзлари; курс фарқлари ўтказиб берилган маблағлар ( қўйилмалар, тўловлар) ва бошқа ижтимоий тадбирлар боғлиқ харажатлар. Бухгалтерия ҳисоби низомида «Ташкилот харажатлари» бу кундалик фаолият турлари бўйича харажатлардан фарқли ўлароқ уларни бошқа харажатлар деб юритилади. Бундай бошқа харажатларга; операцион харажатлар, сотиш билан боғлиқ бўлмаган харажатлар, шунингдек, фавқулоддаги харажатлар киради. Фавқулотдаги харажатлар бухгалтерия ҳисоби низомига асосан қўйидагиларни акс эттиради; хўжалик фаолиятида юзага келадиган фавқулодда ҳолатлар оқибатлари (табиий офатлар, ёнғин, мулкни миллийлаштириш ва бошқалар). Фонд бозорида қимматли қоғозлари муоммалада бўлган қўшма корхоналар, акциядорлик жамиятлари йиллик бухгалтерия ҳисобатларини ҳалқаро молиявий стандартлар талабларидан келиб чиқиб тузиши ва тақдим этиши керак. Бу ҳисобатларни молиявий ҳисобатлар ҳалқаро стандартларини тўзувчи қўмитага, инвесторларга ва бошқа қизиқувчи шахсларга тақдим этилиши лозим. Халқаро стандартларга асосан ҳамма харажатлар тўртта гуруҳга тақсимланган:  маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига кирувчи харажатлар;  давр харажатларига кирувчи харажатлар  молиявий фаолият бўйича харажатлар; 10

 фавқулодда зарарлар. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига кирувчи харажатлар бухгалтерия ҳисоби низомида акс эттирилган «Кундалик фаолият турлари бўйича харажатлар» билан мос келади. Давр харажатлари бу ишлаб чиқариш жараёни билан бевосита боғлиқ бўлмаган харажатлардир, улар қўйидаги гуруҳларга бирлаштирилган:  реализация бўйича харажатлар;  маъмурий харажатлар;  бошқа операцион харажатлар. Бу харажатлар маҳсулот (иш хизмат) билан бевосита боғлиқ бўлмаганлиги сабабли уларни операцион харажатлар ҳам дейилади. Улар ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш, хмзмат) ҳажмига боғлиқ эмас, балки вақт ва хўжалик фаолияти давомийлигига боғлиқ. Бу харажатлар юзага келган ҳисобат давридаги маҳсулот таннархига киритилади ва умумлаштирилади. Молиявий фаолият бўйича харажатлар бу корхонанинг асосий ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ бўлмаган харажатлардир, шунинг учун валюта операциялари, қимматли қоғозлар реализацияси ва ишлаб чиқарилиши, кредит ва қарз олиш, банк операциялари билан боғлиқ умум хўжалик харажатлардир. Фавқулодда зарарлар – бу хўжалик юритувчи субъектларнинг одатий фаолияти чегараларидан чиқадиган воқеа ва операциялар натижасида юзага келадиган халқаро стандарт (андоза)лар бўйича ғайритабиий харажатлар моддаларидир. 9.2. Ишлаб чиқариш харажатларини ифодаловчи кўрсаткичлар ва уларни таҳлил қилиш усуллари Юқорида келтирилган харажатларнинг туркумланиши, таъкидланганидек, корхона раҳбарияти томонидан режалаштириш, таҳлил, қилиш солиқларни тўғри ҳисоблаш ва тўланиши учун ишлатилади. 11

Шунингдек, харажатларни назорат қилиш мақсадида уларни самарали сарфланишини, маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализция қилиш ҳажми ошишини, унинг сифатини оширилишини таъминлаш учун учун ишлатилади. Шу билан бирга харажатлар назоратини тўғри ва усталик билан олиб бориш учун уларни ифодаловчи кўрсаткичларни билиш ва ишлата олиш зарур. Уларга қўйидагилар киради:  ишлаб чиқариш харажатлари турлари бўйича суммаси;  харажатлар динамикаси;  харажатлар даражаси ва уларнинг фарқи;  базис даври ва бизнес режа маълумотлари билан солиштирилиши натижасида харажатларнинг мутлоқ ва нисбий фарқлари; Ишлаб чиқариш харажатлари суммаси корхона, бўлим бўйича алоҳида маҳсулот (иш, хизмат) турларининг аниқ бир даври учун ишлаб чиқариш харажатларининг пулдаги ўзгаришини характерлайди. Улар асосида, ишлаб чиқариш харажатлари ҳажмига, бир неча йиллик динамикасига ва уларнинг ўзгариши тўғрисидаги ахборотларга миқдорий баҳо бериш мумкин. Бу кўрсаткич менеджерларга харажатларни улар турлари бўйича ва бутунлай режалаштириш, шунингдек, зарур бўлган товар-материал заҳираларини, меҳнат ва молиявий ресурсларни сотиб олиш бўйича пул маблағларини ажратиш учун керакдир. Харажатлар таркиби уларнинг умумий суммаси таркибидаги алоҳида харажат турларининг улушини аниқлаш билан бирга хом ашё ва материаллар ишлатиладиган, автоматлаштирилган, меҳнат ва механизация даражаси юқори бўлган корхоналарнинг материалталаблигини ва меҳнатталаблигини таҳлил қилиш учун зарурдир. Харажатлар таркибининг ўзгаришини ўрганиш келгуси давр харажатлари таркибини яхшилаш ва уларнинг самарадорлигини ошириш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлади. 12

Харажатлар таркибини аниқлаш учун маълумотлар молиявий ҳисобатнинг «Даромадлар ва зарарлар ҳақида ҳисобат» 2-шакл, «Бухгалтерия балансига илова» 5-шакллардан, шунингдек, «Ишлаб чиқариш харажатлари ҳақида хисобат» статистик ҳисобатдан олинади. Харажатлар таркиби ҳисобининг усули «Турон» ОАЖ нинг 2004 йилги кўрсаткичларини ўтган йил кўрсаткичларига нисбати мисолида кўриб чиқамиз (9.1-жадвал). Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, харажатларни умумий суммасини ошиши бир йилга 5520 минг сўмни ташкил қилган. Харажатларнинг умумий сўммаси таркибида реализация қилинган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи 6,8% га ошган ва у 66,9% ни ташкил қилган. Бошқарув харажатларига улуши 5,7% га тушган ва жами харажатларнинг 8,3% ни ташкил қилган. Жами харажатларнинг катта қисмини операцион харажатлар ташкил қилган-11,7% ва тўланган даромад солиғи-12,3%. Ҳисобат даврида бу харажатлар суммаси ҳам кўпайган. 9.1 – жадвал «Турон» ОАЖ харажатлар таркибининг 2004 йилдаги ўзгаришини йилга нисбатан ҳисоб-китоби. № Кўрсаткичлар 2003 йил 2004 йил Фарқи (+-) Сўм да фоиз да Сўмда Фоизда Сўмда Фоизда 1 Сотилган маҳсулот (иш, хизмат) ларнинг таннархи 6947 60,1 11427 66,9 +4480 +6,8 2 Тижорат харажатлари 40 0,3 43 0,2 +3 - 0,1 3 Бошқарув харажатлари 1616 14,0 1425 8,3 -191 -5,7 4 Операцион харажатлар 1200 10,4 1995 11,7 -795 +1,3 5 Реализациядан ташқари харажатлар 821 7,1 102 0,6 -719 -6,5 6 Даромад солиғи ва шунга ўхшаш мажбурий тўловлар 943 8,1 2095 12,3 +1152 +4,213

7 Фавқулодда харажатлар - - - - - - 8 Жами 1156 7 100 17087 100 +5520 Умуман олганда ҳисобат даврида харажатлар таркиби яхшиланган, бу эса маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация қилиш билан боғлиқ бўлган харажатлар улуши ҳисобига амалга оширилган. Харажатлар даражаси бу тайёр, товар ёки сотилган маҳсулот бир сўмига тўғри кеадиган харажатлардир. Бу харажатлар самарадорлигини, динамикасини ва уларнинг нисбий фарқини ҳисоблаш учун зарур бўлади. Харажатлар даражаси (Хд) асосий фаолият харажатларини (Афх) сотилган маҳсулот ҳажми (М) га нисбати билан аниқланади. Хд =Афх : М.100 Ишлаб чиқариш харажатлари даражасини ҳисоблаш учун маълумотлар 2 – шакл « Молиявий натижалар тўғрисида»ги ҳисобатдан олинади. Харажат даражасини уларнинг турлари бўйича ўзгаришини аниқлаш учун қуйидаги жадвал тузилади (9.2-жадвал). Ушбу жадвал маълумотлари асосида харажатлар самарадорлигининг ўзгариши рўй берганлиги хулосалар қилиш мумкин. Ҳисобат даврида харажатлар даражасининг камайиши реализация қилинган маҳсулотнинг бир сўмига тўғри келадиган харажат миқдорининг камайганлигини билдиради. Бу эса ўз 9.2 – жадвал «Турон» ОАЖнинг2004 йилги хўжалик фаолияти харажатлари даражасини ўтган йилга нисбатан, ҳасоб-китоб қилиш (сўмма – минг сўмда, даражаси - сўммасига нисбатан % да) № Кўрсаткичлар 2003 йил 2004 йил Фарқи (+,-) сўм- маси дара- жаси сўм- маси дара- жаси сўм- мада дара жада14

1. Сотилган маҳсулот (иш, хизматлар)нинг таннархи 6947 69,8 11427 69,6 4480 -0.2 2. Тижорат харажатлари 40 0,4 43 0,3 3 -0,1 3. Бошқарув харажатлари 1616 16,2 1425 8,7 -191 -7,6 4. Асосий фаолият харажат- ларининг жами 8603 86,4 12895 7,8 4292 -7,9 5. Операцион харажатлар 1200 12,1 1995 12,1 -795 - 6. Реализациядан ташқари харажатлар 821 8,3 102 0,6 -719 -7,7 7. Даромад солиғи ва бошқа мажбурий тўловлар 943 9,5 2095 12,8 1152 3,3 8. Фавқулодда харажатлар - - - - - - 9. Маҳсулот (иш, хизмат) сотишдан тушум 9951 х 16428 х 6477 Х навбатида маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқариш ва реализация қилиш бўйича маблағ тежалганлигини кўрсатади. Бизнинг мисолимизда корхонанинг асосий фаолияти бўйича харажатлар даражаси ўтган йилги реализация қилинган маҳсулот суммасига нисбатан 7,9 % га камайган, яъни реализация қилинган маҳсулотнинг ҳар бир сўмидан ўтган йилга нисбатан 7,9 тийин тежалган. Реализациядан ташқари харажатлар даражаси –7,7 тийин тежалган. Бу эса фойда сўммаси ва рентабеллик даражасини оширишга олиб келадиган асосий омиллардир. Даромад солиғи ва шунга ўхшаш мажбурий тўловлар ўтган йилга нисбатан нафақат сўммада балки реализация қилинган маҳсулотнинг ҳар бир сўмига нисбатан ҳам ошган. Бу реализция қилинган маҳсулот сўммасига нисбатан 3,3 % ни ташкил қилади. Бу эса корхона рентабиллигининг пасайишига албатта таъсир қилмасдан қолмайди. Шундай қилиб, харажатлар даражаси корхона харажатлари самарадорлигини характерловчи энг муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Харажатлар динамикаси харажатлар сўммаси ва даражасини ўтган ва базис даврига нисбатан ўзгаришини характерлайди. У мутлоқ ва нисбий 15

фарқларда ўсиш суръатида кўпайиш тезлиги каби кўрсаткичлар билан аниқланади. Масалан, реализация қилинган маҳсулотлар иишлаб чиқариш таннархи 2003 йили 6947 минг сўммани, 2004 йили 11427 минг сўмни ташкил қилган. Харажатларнинг мутлоқ кўпайиши 4480 минг сўмни (11427-6947), ўсиш суръати – 164,5% (11427:6947х100) ни, кўпайиш тезлиги – 64,5% (1645- 100)ни, ташкил қилган кўрсаткичнинг кўпайиши 69,5 минг сўмни ташкил қилганлиги унинг мутлоқ моҳиятини белгилаш учун ҳам асос бўлади. Бизнинг мисолимизда харажатларнинг 1,0% га кўпайиши (ёки камайиши) ўтган йилга нисбатан харажатларни 69,5 минг сўмга ўзгариши мумкин. Харажатлар динамикасини ифодаловчи кўрсаткичлар таҳлилчилар ва аудиторларга тўғри хулоса чиқариб, тегишли тавсияларни ишлаб чиқиш имконини беради. Менежерлар учун харажатларни камайтириш ва тежаш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Харажатлар динамикасини ўрганишда даромадлар умумий суммасини, соф тушумни ва харажатларнинг умумий миқдори ўзгариш суъратини солиштириш зарур. Даромадлар ўсиш суръатининг харажатларга нисбатан баландлиги фойда ва рентабелликни ортишини кўрсатади, яъни бу корхона фаолияти самарадорлигининг ошганлигидан далолат бероади. Харажатларнинг мутлоқ фарқи ҳақиқатда қилинган харажатларни бизнес-режа ёки базис даври маълумотлари билан солиштириш орқали ҳисобланади. Бу кўрсаткич асосида қилинган харажатларнинг миқдор жиҳатдан ўзгариш ҳақида хулоса қилинади, масалан, неча суммага бутун харажатлар ёки уларнинг турлари бўйича ошганлиги айнан шу йўл билан аниқланади. Харажатлар ўзгаришини аниқроқ ифодалаш учун уларнинг нисбий четланишини ҳисоблаш зарур, яъни базис даври ёки бизнес-режага нисбатан харажатлар бўйича тежалишини ёки ортиқча сарф қилинишини аниқлаш лозим бўлади. 16

Нисбий фарқ ишлаб чиқариш таннархи даражасини аниқлаш билан ҳисобланади. Харажатлар бўйича тежаш ёки ортиқча сарф қилинганлигини, яъни харажатларни нисбий фарқларини аниқлаш учун харажатларни ҳақиқий ва базис давр даража кўрсаткичлари орасидаги фарқни ҳақиқатда реализация қилинган маҳсулот суммасига кўпайтириш йўли билан аниқлаш мумкин. Δ Хар ас.фао =(Дар хақ. хар -Дар) . Реал хақ баз. хар Бунда: Δ Хар ас. фао. - харажатларни нисбий фарқи (тежам ёки ортиқча сарф); Дар хақ. хар - харажатларнинг ҳақиқий даражаси; Дар баз. хар – харажатларнинг асос давридаги даражаси; Реал ҳақ - ҳисобат даврида ҳақиқатда реализация қилинган маҳсулот сўммаси. Бу формуланинг қўлланилишини «Турон» ОАЖ мисолида кўрамиз (9.3–жадвал). 9.3 - жадвал Реализация қилинган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархининг тежалишини (ортиқча сарф) ҳисоблаш (сумма-минг сўмда) № Кўрсаткичлар 2003 й 2004 й Четлани ш 1 Маҳсулот реализациясидан соф тушум 9951 16428 +6477 2 Реализация қилинган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи 6947 11427 +4480 3 Реализация қилинган маҳсулотни бир сўми учун харажат (ишлаб чиқариш харажатлари даражаси), тийинда 69,8 69,6 -0,6 4 Ишлаб чиқариш харажатларининг тежами (-), ортиқча сарфи (+) х Х -9,9 Ушбу маълумотлари шуни кўрсатадики, «Турон» ОАЖ нинг 2004 йили реализация қилинган маҳсулотнинг ҳар бир сўмига қилинган харажатнинг 17

камайиши ўтган йилга нисбатан 9,9 минг сўмлик харажат сўммаси тежалган (-0,6х16428). Кейинчалик ички ва ташқи омилларни корхонанинг харажатлар ҳажмига таъсирини ҳисоблаш ва ўрганиш зарур. Корхонанинг харажатлар даражасига ва сўммасига таъсир қилувчи асосий омилларга қўйидагилар киради:  Ишлаб чиқарилган ва реализация қилинган маҳсулот ҳажми;  Хом ашё ва материал харажатлари;  Ишлаб чиқариш ходимлари ва бошқарув персоналининг миқдорий ва сифат таркиби;  Ишчиларнинг меҳнат унумдорлиги;  Бошқа ташкилотларнинг хизматлари ва таърифи;  Асосий воситалар ва номоддий активларнинг ишлатилиши самарадорлиги;  Жорий (оборот) маблағларининг ишлатилиш самарадорлиги;  Харидорлар ва мол етказиб берувчилар билан шартноманинг ўз вақтида ва сифатли тузилиши ва тўлов-ҳисоб интизомининг ташкил этилиши. Бу омилларнинг ҳар бири у ёки бу харажатларга таъсир қилиб ўзининг ҳисоблаш усулига эга. Корхона раҳбарлари, аналитиклар ва аудиторлар харажатларни ўрганиш ва таҳлилчи қилишида бу омилларнинг таъсирини ҳисоблашни билиши керак, ҳар бир факторни алоҳида таҳлил қилиб, улар асосида маблағларнинг тежамкорлик билан сарфланиши ва камайиш имкониятларини аниқлаб, харажтлар самарадорлиги бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш учун тегишли ва тавсиялар маслаҳатлар ишлаб чиқаришлари лозим. Асосий фаолиятнинг харажатлари суммасига омилларнинг таъсирини ҳисоблаш усулини кўриб чиқамиз (9.4-жадвал). 9.4 -жадвал «Турон» ОАЖнинг 2004 йилги харажатлар суммасига реализация ҳажми ва харажат даражаси ўзгаришининг 18

таъсир ўтган йилга нисбатан ҳисоби. (сумма – минг сўмда) Кўрсаткичлар 2004 й 2004й. Фарқи (+,-) Омиллар ўзгариш ҳисобига Реализа- ция ҳажми Харажат даражаси Товар, маҳсулот, иш, хизмат сотишдан тушум 9951 16428 6477 Сотилган маҳсулот, товар, иш хизматларнинг таннархи – суммада Даража, тушум сумма- сига нисбатан %да 6947 69,812 11427 69,558 4480 -0,254 4522 -42 Тижорат харажатлари суммада Даража, тушум сумма- сига нисбатан %да 40 0,402 43 0,262 3 -0,140 26 -23 Бошқарув харажатлари 1616 1425 -191 - -191 Асосий фаолият бўйича харажатлар ЖАМИ 8603 12895 4292 4548 -256 Операцион харажатлар 1200 1995 +795 +795 Реализацияга таалуқли бўлмаган харажатлар 821 102 -719 -719 Фавқулотда харажатлар - - - - - Жами харажатлар 10624 14992 4368 4548 -180 Ҳисоблаш учун маълумотларни «Фойда ва зарарлар тўғрисида»ги 2- шакл, яъни молиявий ҳисоботдан оламиз. Шунинг билан бирга харажатларни ўзгарувчи ва шартли доимий харажатларга бўлинишини ҳисобга олиш керак. Ўзгарувчи харажатларга «сотилган товарлар, маҳсулот, иш, хизмат таннархи»ни ва «тижорат харажатлари»ни киритиш мумкин. Доимий харажатларга (ишлаб чиқариш ҳажмига ва маҳсулот реализациясига 19

тобе бўлмаган) қуйидагилар киради: «Бошқарув харажатлари», «Реализацияга тааллуқли бўлмаган харажатлар» ва «Фавқулодда харажат»лар. Ўзгарувчи харажат моддалари юқорида таъкидланганидек ишлаб чиқарилган ва реализация қилинган маҳсулот ҳажмига тобе бўлиб, уларнинг ўзгаришига мувофиқ равишда ўзгаради. Ўзгарувчи моддалар суммасига реализация қилинган маҳсулот ҳажми ўзгаришининг таъсирини аниқлаш учун реализация қилинган товарлар суммасининг фарқини сотилган товар, маҳсулот, иш, хизматларнинг таннархини базис даражасига кўпайтириш керак. Ҳисоб қуйидаги формула орқали амалга оширилади: ∆ Хар = (Реал ҳақ. сотил – Реал базис сотил ) . Дар базис ҳар Бунда: Δ Хар – харажатлар сўммасининг фарқи; Реал базис сотил - базис даврида реализация қилинган маҳсулот сўммаси; Дар базис хар - базис давридаги харажат даражаси. Ушбу жадвал маълумотларидан кўринадики, «Турон» ОАЖ «Сотилган маҳсулот товар, иш, хизмат» моддаси бўйича 2004 йили ўтган йилга нисбатан 4480 минг сўм маблағ кўп сарфлаган. Реализация қилинган маҳсулот ҳажми ошиши натижасида харажатлар 4522 минг сўмга кўпайган (6477.69, 812 : 100). Бошқа факторлар ишлаб чиқариш харажатларининг камайишига сабабчи бўлган. Харажатлар даражасини ўзгариши (бошқа факторлар) таъсирини аниқлаш учун ҳисобат даврида реализация қилинган маҳсулотнинг ҳақиқий сўммасини харажатлар даражалари айирмасига (Дар хақ.хар – Дар баз хар кўпайтириш керак. Бу қўйидаги формулада акс эттирилди: Хар = Реал ҳақ сотил . (Дар хақ хар ) : 10020

«Турон» ОАЖда ишлаб чиқариш харажатлари даражасининг пасайиши натижасида уларнинг сўммаси 45 минг сўмга камайган (11427. (69,558 –69, 812):100). Шундай қилиб, ҳисобат даврининг ўтган йилга нисбатан сотилган маҳсулот таннархи 4480 минг сўмга кўпайган (абсолют четланиш). Бу қўйидагилар ҳисобига амалга ошган:  Маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация қилиш ҳажмининг ошиши, бу харажатларни 4522 минг сўмга кўпайтирган;  Харажатлар даражасининг камайиши, бу харажатларни 42 минг сўмга камайтирган. Шундай қилиб, бу иккала омилнинг таъсири ҳисобат давридаги ишлаб чиқариш харажатларининг ўтган йилга нисбатан умумий фарқига тенг бўлади. (4480 + 42 = 4522 минг сўм). Худди шундай ҳисоб «Тижорат харажатлари» моддаси бўйича ҳам амалга оширилди. «Доимий» харажатлар гуруҳига маҳсулотни реализация қилиш ҳажми таъсир кўрсатмайди. Шунинг учун улар бўйича харажатлар сўммасини ўзгаришга тежаш режаси, хом ашё ва материалларнинг нархи ўзгариши, хизмат тарифлари, хизмат кўрсатувчи ва бошқарув ходимларининг маошини ўзгариши каби омиллар таъсир кўрсатади.Уларнинг ўтган (базис) даврга нисбатан четланиши тўғридан тўғри корхонанинг харажатлар сўммасида ўз аксини топади. Шундай қилиб, корхона харажатининг ўтган йилга нисбатан 5520 минг сўмга ошишига қўйидагилар ўз таъсирини кўрсатган;  Маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация қилиш хажмининг ошиши харажатлар сўммасини 4548 минг сўмга кўпайтирган (4522 + 26);  Сотилган маҳсулотларнинг таннарх даражасини пасайиши харажатлар сўммасини 42 минг сўмга камайтирган;  Тижорат харажатлар бўйича тежамкорлик харажатларни 23 минг сўмга камайтирган; 21

 Бошқарув харажатларининг камайиши умумий харажатларни 191 минг сўмга камайтирган;  Операцион харажатларнинг кўпайиши харажатларни 795 минг сўмга ошишига олиб келган;  Реализация қилиш билан боғлиқ бўлмаган харажатларининг камайиши харажатларни умумий сўммасини 719 минг сўмга камайтирган. Кейинчалик бу омилларнинг ҳар бирини ўрганиб чиқиш лозим, маблағларни тежаб сарфланиши ва камайтирилиш имкониятлари ва сабаблари аниқланиб улар бўйича аниқ чора-тадбирлар ишлаб чиқилиши ва бошқарув қарорлари қабул қилиниши керак. 9.3. Корхонанинг ишлаб чиқариш харажатлари таҳлили ва баҳоланиши Корхонанинг ишлаб чиқариш харажатларини ҳисоблаш усули ва маҳсулот таннархини калькуляция қилиш билан боғлиқдир. Маҳсулот бирлигига қилинган материал, меҳнат ва молиявий харажатларнинг умумий сўммаси маҳсулот таннархи дейилади. Маҳсулот (иш) таннархини қўйидаги калькуляция методларининг бири ёрдамида аниқлаш мумкин:  Харажатларнинг намунавий калькуляцияси;  Жараёнли калькуляция;  Норматив калькуляция. Таннархнинг намунавий калькуляцияси махсус буюртма, бир тўда товар ва шартнома таннархи калькуляциясини ифодалайди. Таннархни намунавий калькуляция усули компания истеъмолчидан калькуляция қилинаётган маҳсулотнинг бир гуруҳ ёки бир бирлигини ишлаб чиқариш буюртмасини олганда қўлланилади, масалан, қурилишда, типографияларда, авиасозликда, мебель фабрикаларида машинасозликда, 22

ремонт ишларини амалга оширишда, аудиторлик ёки консультация хизматларини кўрсатишда ва бошқалар. Калькуляциянинг намунавий методи буюртма бажариш ҳажмига боғлиқ ҳолда уч турга бўлинади: 1. буюртма таннархининг калькуляцияси; 2. товар партияси (гуруҳи) таннархининг калькуляцияси. 3. шартнома таннархининг калькуляцияси. Буюртма таннархини калькуляция қилишда харажатлар таҳлили ва баҳоланиши. Буюртмани бажарувчи корхоналар маҳсус бир марталик товар ва хизматлар ишлаб чиқариш билан шуғулланадилар. Ушбу ҳолатда фирма оммабоп ишлаб чиқариладиган маҳсулот сифат стандартидан юқори маҳсулотга бўлган талабни қондириши керак. Агар бундай сифатли маҳсулот ишлаб чиқармаса, ишлаб чиқаришга бошқа корхоналарни жалб қилмаслиги ва маҳсус режалаштириш ва ускуналар билан шуғулланмаслиги керак. Намунавий методда калкуляция қилинадиган маҳсулотларга қилинадиган харажатларни таҳлил қила туриб буюртмаларнинг калькуляция карточкасида кўрсатилган ҳақиқатда қилинган харажатларни дастлабки ҳисоблар билан солиштириш керак. Буюртманинг калькуляция карточкаси истеъмолчининг ҳар бир буюртмаси бўйича очилади ва унда қўйидагилар кўрсатилади;  захирадан олинган материаллар (буюртма асосида);  ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнат ҳақи (буюртмани бажаришга сарфланган вақтни ҳисобга олувчи табель карточкаси асосида;  тўғри харажатлар (счёт фактуралар асосида). Буюртмани бажарилишида калкульяция карточкасида тўғри харажатларнинг жами сўммаси чиқарилади. Бундан кейин бу методларнинг бири асосида ушбу буюртмага кирувчи қўшимча харажатлар ҳисоблаб чиқилади. 23

Агар ҳисобат даврининг охирида буюртма тугалланмаган бўлса, жами харажатлар маълум бир санага калькуляция карточкасига ёзиб қўйилади ва у тугулланмаган ишлаб чиқариш ҳисобланади. Маҳсулотнинг нархи белгиланишга намунавий усулнинг таннарх калькуляциясини тўғри аниқланишига боғлиқдир. Маҳсулот нархининг ошиб кетиши буюртмачиларнинг қочишига олиб келади. Буюртма бажарилиши нархининг пасайиши фойданинг камайишига ёки ушбу буюртманинг зарар келтиришига олиб келади. Маҳсулот таннархи яна бир бирлик маҳсулотга қилинадиган қўшимча харажатлар улушининг ҳисобига, ишлаб чиқариш ҳажмига ҳам боғлиқ. Ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши ёки камайиши ҳар бир буюртма маҳсулотининг нархига таъсирини кўрсатади. Шунинг учун, буюртмалар бўйича маҳсулот ишлаб чиқарувчи ёки хизмат кўрсатувчи корхоналарда маҳсулот таннархини калькуляцияси тўғри тузилиши катта аҳамиятга эга ва у асосида маҳсулот (хизмат) баҳоси аниқланади. Товар партияси таннархини калькуляция қилишда харажатлар таҳлили ва баҳоланиши. Кўплаб компаниялар таннархининг намунавий калькуляциясини товар партияси таннархини калькуляцияси билан бирлаштириб юборади. Бундай ҳолатлар мижознинг технологик талабига мувофиқ маҳсулот йиғимини амалга оширувчи корхоналарда учрайди. Шу билан бирга маҳсулот йиғиш, яъни конструкциянинг ўзи бир қатор комплектловчи деталладан ташкил топади, яъни комплекловчи деталлар партияси тайёрланиб ҳамма харажатлар маҳсус буюмлар партиясининг калькуляция қайдномасида ҳисобга олинади. Комплектловчи буюмлар тайёрланиши тугаши билан буюртма-наряд ёпилади ва тайёрланган маҳсулот тайёр деталлар омборига жами буюм партияси ўртача таннархда топширилади. Мижознинг маълум бир ишига буюртма-наряд тузилади. 24

Товар партияси таннархини калькуляцияси бўйича харажатларни таҳлил қилаётганда ушбу буюртма партияси учун зарур деталлар ҳажмини тўғрилигини аниқлаш керак. Унинг учун қўйидагилар ўрганилади:  истеьмол миқдори;  маҳсулотларни сақлаш ва фойдаланишга тайёр қилиш харажатлари;  ишлаб чиқариш тизимини бузиш ва ўрнатиш учун зарур вақт;  ишчи кучи, хизмат ва станокларнинг бошқа маҳсулотга нисбатан унумдорлиги (ПОМ). Партиянинг оптимал миқдорини дастлабки ҳисобини қуйидагилар асосида амалга ошириш мумкин: - бир бирлик маҳсулот энг паст таннархини аниқлаш мақсадида партияларнинг ҳар хил миқдори бўйича маҳсулот бирлиги таннархини калькуляция қилиш таҳлили; - ишлаб чиқарилган товарларни партияларини сақлаш бўйича уларни ишлаб чиқариш харажатларига нисбатан таҳлили; - партияни оптимал миқдорини ҳисоби (ПОМ), қуйидаги формула бўйича амалга оширилади 2 Х ў Т й ПОМ = 2 -------------- Х с бунда: Т й – йиллик талаб Х ў – бузиш ва ўрнатиш сарфи Х с - сақлаш сарфи. Товарлар партияси таннархининг калькуляциясида харажатларни таҳлил қилишнинг кейинги босқичи бўлиб, ҳар бир товар партиясининг таннархини ўрганиш ҳисобланади. Бу алоҳида харажат турлари: ўрнатиш, станокларни ишга тушириш ва заҳираларни ҳаракати бўйича заҳиралар даражасини сақланишини режалаштириш мақсадида амалга оширилади, 25

шунингдек ҳар бир товар партияси рентабиллигининг даражасини сақлаш учун ҳам қўлланилади. Шартнома таннархини калькуляция қилишда харажатлар таҳлили. Ҳар бир шартнома маҳсулотнинг алоҳида бирлигини калькуляция қилинишини англатади, шунинг учун ҳар бир шартнома бўйича харажатлар бухгалтерия бош китобида алоҳида счётда йиғилади. Шу туфайли харажатлар қуйидаги модда турлари бўйича йиғилади. 1. Асосий материаллар. 2. Ишлаб чиқариш ходимларининг иш ҳақи. 3. Ишлаб чиқариш қурилмалари учун сарфлар. 4. Суб контракт (субшартнома) бўйича сарфлар. 5. Эгри харажатлар. Контрактга кирувчи материаллар ўз ичига маҳсус сотиб олинган материалларни олибгина қолмай, пудратчи омборидаги маҳсулотни ҳам ўз ичига олади. Материал харажатларини таҳлил қилишда қурилиш майдончасидан омборга ортиқча материалларнинг келиб тушиши ва қайтарилишини ҳисобга олиш қийинлигини инобатга олиш керак. Маҳсулотлар сарфланиши ҳисоби тўғрилигини ва ўрнатилган сарф нормасини батафсил синчиклаб текшириш зарур. Шартномага кирувчи меҳнат учун сарфлар, режа ва хужжатлар тузиш билан боғлиқ офис ишини, бевосита заводдаги ишлаб чиқариш операцияларини ва қурилиш майдончасидаги ишларни ўз ичига олади. Қурилиш жойидаги барча ишларга шартнома бўйича тўғри меҳнат сифатида қаралади. Ҳар хил майдончалардаги қурувчиларнинг иш вақтлари маҳсус иш вақтининг ҳисоби табелларида олиб борилади. Бундай меҳнат билан боҳлиқ барча харажатлар шартнома ҳисобига ёзилади. 26

Материаллар ва меҳнатдан ташқари шартнома бўйича тўғри харажатлар ҳам мавжуд. Уларга субшартнома бўйича ишлар ва ишлаб чиқариш қурилмалари учун сарфлар киради. Ишлаб чиқариш қурилмалари ва жиҳозлари учун харажатлар махсус ушбу шартнома учун қилинган бўлиши мумкин ёки ижарачи фойдаланиши учун берилган бўлиши мумкин. Агар ишлаб чиқариш қурилмалари ва жиҳозлар ушбу шартнома учун махсус сотиб олинган бўлса, унда сотиб олинган жиҳозларнинг таннархи бутунлай шартнома ҳисобига ўтади. Агар ишлаб чиқариш қурилмалари ва жиҳозлар бошқа шартномаларга берилса, унда уларнинг ҳисобдан чиқарилган қиймати дастлабки шартномада қолади, қолган сумма эса янги шартномага ўтади. Ишлаб чиқариш қурилмалари маълум бир шартнома бўйича фойдаланиш учун ижарага олинган бўлиши мумкин. Ушбу ҳолатда компания бу ишлаб чиқариш қурилмаларига эгалик қилаолмаслиги учун ижара суммаси шартнома ҳисобига кўчирилади. Йирик шартнома ёки маълум бир иш тури бўйича мутахассис фаолияти билан боғлиқ шартнома бўлса корхона субпудратчиларни жалб қилиши мумкин. Субпудратчининг ҳамма бажарган ишининг таннархи шартноманинг тўғри харажати сифатида қаралиб шартнома ҳисобига олиб борилади. Кўплаб пудратчилар ўз харажатларини алоҳида шартномалар бўйича тақсимламайдилар, чунки улар одатда тўғри харажатларга нисбатан муҳим ҳисобланмайди. Лекин, алоҳида ҳолларда шартнома бўйича эгри харажатлар алоҳида шартномалар ўртасида корхона учун белгиланган усул бўйича тақсимланиши мумкин. Ҳар бир шартноманинг қиймати ижрочи ва мижоз ўртасида келишиб олинади ва у шартнома қиймати ҳисобланади. Агар шартномалар йирик бўладиган бўлса, пудратчи мижоздан бажарган иш ҳажми ва шартнома қийматига мос равишда оралиқ тўловларни олиши мумкин. 27

Ушбу ҳолларда шартноманинг бажарилган иши бўйича буюртмачининг эксперти хулоса беради, унда шартноманинг жами қийматидан бир қисми аниқланади ва у ижрочига бажарган иш ҳажмига мувофиқ равишда тўланиши мумкин. Ижрочи ўз навбатида буюртмачига оралиқ тўлов суммаси учун счет фактура беради. Шартноманинг бажарилиш даврида ижрочи одатда эксперт хулосасида кўрсатилган қийматнинг бир қисмини олади. Буюртмачи ишлаб қоладиган қолган сумма ижрочига шартномани бажарилиши билан ва деффектларни тузатиши билан (агар улар бўлса) тўлаб беради. Таннархни жараёнли калькуляция қилишда харажатлар таҳлили ва баҳоланиши. Ишлаб чиқариш харажатларнинг жараёнли калькуляцияси бу саноатда оммабоп маҳсулот ишлаб чиқарувчи, лекин жараён доимо такрорланадиган операцияларга бўлинган, яъни узоқ вақт давомида оммабоп маҳсулот бир нечта қайта ишлащ босқичидан ўтадиган ишлаб чиқаришда маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини ҳисоблаш методи. Уларга химик, нефтни қайта ишлаш, текстил, лак-буёқ, тегирмон, резина техник металлургия, шиша, тоғ, цемент саноати корхоналари киради. Жараёнли метод носаноат соҳасида ҳам қўлланилади, масалан, почта хатларини саралашда, ўз-ўзига хизмат қилиш кафеларида ва бошқалар. Жараёнли методда маҳсулот бир жараёндан бошқа жараёнга тўлиқ тайёр бўлмагунча ўтаверади. Тайёрлаш жараёни билан биргаликда ишлаб чиқариш харажатларини йиғилиши жараёни ҳам олиб борилади. Ҳар бир технологик жараён учун тўғри ва эгри харажатлар аниқланиши зарур. Харажатлар худди калькуляциянинг намунавий методидагидай аниқланади. Ҳамма материал хом ашё меҳнат ҳаққи учун тўғри харажатлар, шунигдек, ишлаб чиқаришнинг қўшимча харажатлар ҳисобга олинади. Намунавий методда эгри ҳисобланган харажатларни катта қисми жараёнли методда тўғри харажат ҳисобланади. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнини назорати учун сарфлар, жараёндаги ускуналар амортизацияси ва бошқалар. 28

Жараёнли методнинг намунавийдан фарқи харажатлар ҳисоби объектининг танланишидадир. Бирлик маҳсулотнинг таннархини аниқланиши иккала методда ҳам ҳисоблаш йўли билан аниқланади, яъни ишлаб чиқаришни жами таннархини ушбу даврда ишлаб чиқарилган мағсулотлар сонига бўлиш йўли билан асосий фарқ махражнинг катталигида. Намунавий методда у кичик (масалан, битта қадақловчи машина), жараёнли методда эса катта (масалан, минг метр, бирлик, куб, галон ва ҳ.к.). Таннархни норматив калькуляция қилишда харажатлар таҳлили ва баҳоланиши. Таннархни норматив калькуляция қилишда харажатларни таҳлил қила туриб норматив харажат ва даромадни ҳақиқий натижа билан солиштирилади. Бу корхона фаолияти самарадорлигини ошиши ва уларнинг сабабларини аниқлаш учун ишлатиладиган аниқлаш мақсудида амалга оширилади. Харажатларни шаклланиш асосини танланишига боғлиқ ҳолда нормативлар қуйидагича фарқланади:  асосий норматив;  идеал норматив (энг юксак);  эришиладиган норматив;  жорий норматив. Асосий норматив – узоқ муддатда ишлатиш учун ўрнатилган норматив бўлиб, бу асосида жорий нормативлар ишлаб чиқиш мумкиндир. Идеал норматив – бу ускуналарни туриб қолишини, йўқотишлар, оддий зарарларни компенсациясиз қулай шароитларда эришиш мумкин бўлган норматив. У яна потенциал норматив ҳам дейилади. Эришиладиган норматив – бу шундай нормативки , агар ишнинг норматив бирлиги самарали бажарилса, ускуна ва материаллар керакли жойида ишлатилса, унга эришиш мумкин. Жорий норматив – бу ва қисқа вақт даврида фойдаланиш учун ўрнатилган ва жорий шароитга алоқаси бўлган нормативдир. 29

Харажатларнинг норматив кўрсаткичларидан фойдаланиб норматив таннарх карточкаси тузилади ва маҳсулот борлигининг норматив таннархи ҳақида маълумотларга эга бўлади. Харажатларни таҳлил қилишда маҳсулот таннархининг норматив кўрсаткичлари ҳақиқий харажатлар билан солиштириш учун асос бўлиб ҳисобланади ва улар ёрдамида йўл қўйилган фарқлари ва уларнинг келиб чиқиш сабаблари аниқланади. Ҳақиқий харажатлар фарқи уларнинг турлари, маҳсулот бирлиги ва харажатлар умумий суммасининг четланишини аниқланиши бўйича ҳисобга олиб борилади. Таннархнинг норматив калькуляцияси бўйича харажатлар таҳлили қуйидаги кўрсаткичлар асосида амалга оширилади: норма-соат, ишлаб чиқарш ҳажми коэффициенти, ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланиш коэффициенти, ишлаб чиқариш қуввати самарадорлиги (унумдорлиги) коэффициенти. Норма-соат – бу норматив унумдорлиги билан бир соатда бажарилиши керак бўлган иш ҳажми, масалан, бир соатда маҳсулот ишлаб чиқарш 20 та маҳсулотни ташкил қилса, унда 100 дона маҳсулотни ишлаб чиқариш нормативи бўйича 5 соат бўлиши керак ва уларни ишлаб чиқариш учун сарфланган ҳақиқий вақтдан қатъий назар шу 5 соатнинг норматив қиймати бўйича баҳоланади. Ишлаб чиқариш ҳажми коэффициенти (Ки/ч.ҳ) ишлаб чиқаришни ҳақиқий ҳажмини (норма-соатда ўрганган) режада кўрсатилганлиги нисбати орқали аниқланади ва фоизларда ифодаланилади: И/Ч.Ҳ хақ .100 К и / ч.ҳ = --------------------- И/Ч.Ҳ режа Бу ерда: И/Ч.Ҳ хақ - маҳсулот ишлаб чиқаришга ҳақиқатда сарфланган вақт; 30

И/Ч.Ҳ режа-вақт сарфининг режавий ҳажми. Ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланиш коэффициенти (К и / ч .қув.фой) режада кўрсатилган ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланиш даражасини характерлайди. У ҳақиқатда ишланган вақтни (норма-соатда) режадагига нисбати орқали ҳисобланади: И ш .Вақт.хақ.100 К и/ч .қув.фой.= ----------------------- И/Ч.Ҳ режа Бунда: И ш Вақт хақ – Ишлаб чиқариш қувватида ҳақиқатда ишланган иш вақти (норма-соатда). Ҳақиқатдаги иш вақтидан фойдаланиш самарадорлиги коэффициенти (Кхақ ишлат иш вақ) ҳақиқатда ишланган вақтни (И/Ч,Ҳ хақ ) ишлаб чиқариш қувватида ҳақиқатда ишланган иш вақтига нисбати (И ш Вақт хақ ) формуласи билан аниқланади: И/Ч.Ҳ ҳақ . 100 Кхақ.ишлат. иш вақт = -------------------------- И ш Вақт хақ Маҳсулот таннархини норматив калькульяцияси қўлланиладиган ишлаб чиқариш харажатларини таҳлил қилишда фрқлашлар усулидан фойдаланиш керак. Норматив харажатлардан фарқи кўзда тутилган норматив харажатлар асосида орасидаги фарқ. Бу методдан фойдаланиб фойдаланилган материаллар миқдори (физик ҳажми) ва материал харажатлар сўммасига нархнинг ўзгариши таъсирини аниқлаш лозим. Нархнинг ўзгаришини материал харажатлар сўммасига таъсирини аниқлаш физик ва норматив нархлар орасидаги ҳақиқатда сарфланган материаллар миқдорига кўпайтириш керак: Δ МХ н =(Н х -Н нор ).СММ х31

Бунда: ΔМХ н – материал харажатлари сўммасини материал нархнинг ўзгариши ҳисобига четланиши; Н х - сарфланган материалларнинг ҳақиқий, нархи; Н нор – сарфланган материалларнинг норматив нархи; СММ х – ҳақиқатда сарфланган материаллар миқдори. Харажатлар сўммасига сарфланган материаллар миқдорини ўзгариши ҳисобига четланишлар таъсирини аниқлаш учун материал харажатнинг ҳақиқий миқдори ва норматив бўйича материал харажатлар,миқдори орасидаги фарқни материалларнинг норматив қийматига кўпайтириш керак: Δ МХ миқ = (СММ х – СММ н ) .МН нор Бунда: ΔМХ миқ – материал харажатлари сўммасини сарфланган матераиллар миқдорини ўзгариш ҳисобига четланиши; СММ х – ҳақиқатда сарфланган матераиллар миқдори; СММ н – норматив бўйича сарфланган матераиллар миқдори; МН нор – сарфланган матераилларнинг норматив қиймати. Меҳнат ҳақи харажатлари меҳнат қиймати ва фойдаланилган меҳнат қиймати ва фойдаланилган меҳнат миқдорини ҳисобга олган ҳолда аниқланади. Шунга боғлиқ ҳолда таҳлил мобайнида иккита омил таъсирини ҳисобга олиш зарур:  меҳнат ҳақи ўртача ставкасининг ўзгариши;  ишланган вақтнинг четланиши. Меҳнат ҳақи ставкасининг ўртача ўзгариши таъсирини аниқлаш учун меҳнат ҳақининг ҳақиқатдаги норматив ставкалар ўртасидаги фарқни ҳақиқатда ишланган вақтга (агар соатбай меҳнат ҳақи бўлса) ёки ишлаб чиқарилган маҳсулот сонига (агар меҳнатга ишбай асосида ҳақ тўлаш) кўпайтирилади. Унинг формуласи: ΔМҲЧ м.ҳ.ў. = (МҲ ўр.ҳақ – МҲ ўр.нор ).Вақт ишлан ҳақ.32

Бунда – ΔМҲЧ м.ҳ.ў – меҳнат ҳақи бўйича ўртача ставканинг ўзгариши натижасида меҳнат ҳақини четланиши; МҲ ўр. ҳақ - меҳнат ҳақи бўйича ўртача ҳақиқий ставкаси; МҲ ўр. нор – меҳнат ҳақининг ўртача норматив ставкаси; Вақт.ишлан ҳақ - ҳақиқатда ишланган вақт (норма-соатда) ёки ишлаб чиқарилган маҳсулот сони. Меҳнат унумдорлигининг таъсири, яъни маҳсулот ишлаб чиқариш учун ишланган вақтни ўзгариши ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот учун кетган ҳақиқий (соатда) вақт ва норматив (соатда) вақт орасидаги фарқни иш ҳақини норматив соатбой ставкасига (ўртача) кўпайтирилади: ΔИХ и. вақт = (Вақт а ишлан ҳақ –Вақт.ишлан нор ).Иш.ҳақ нор.ўр. Бунда: ИХ и.вақт – ишланган вақтни ўзгариши натижасида харажатларни четланиши; Вақт.ишлан ҳақ – ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот учун сарфланган ҳақиқатда ишланган вақт (соатда); Вақт.ишлан нор –ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот учун сарфланган норматив вақт (соатда); Иш.ҳақ нор.ўр иш ҳақининг норматив соатбой ставкаси. Кейинчалик ҳақиқий харажатларни нормативдан (режадан) четланиш сабабларини аниқлаш зарур. Четланишлар ҳисоби – бу фақатгина биринчи қадам. Раҳбариятга режалаштириш бўйича қарор қабул қилиш ва харажатлар самарадорлигини назоратини амалга ошириш учун аҳборот лозим. Четланиш мавжудлигини билиш камлик қилади, унинг сабабларини аниқлаш зарур. Сабаблари қуйидагилар бўлиш мумкин:  ёмон молиявий режалаштириш;  ёмон ўлчаш ёки нотўғри ҳисоб; 33

 тасодифий омиллар; Материаллар қиймати бўйича четланиш қуйидагилар натижасида бўлиши мумкин:  ҳар хил таъминот манбаи;  нархнинг умумий ошиши;  ҳар хил нав материалларни алмаштириш;  катта партиядаги товар сотишдаги чегирмаларнинг ўзгариши.  маҳсулотлардан фойдаланиш бўйича четланишлар қуйидагилар натижасида бўлиши мумкин;  маҳсулот дизайнининг ўзгариши юқори ёки кам материаллар сарфи;  ҳар хил сортли материалларнинг алмаштирилиши;  меҳнат ҳақи бўйича четланишлар қуйидагилар ҳисобига бўлади;  мамлакат миқёсида хукуматнинг ишчи ва хизматчиларга меҳнат ҳақини ошириш бўйича қарори;  режада назарда тутилмаган иш вақтидан ташқари бажарилган ишга ва мукофат тўловлари;  ҳар хил мураккаб даражали ишнинг алмаштирилиши. Меҳнат унумдорлиги бўйича четланишлар қуйидагилар натижасида содир бўлади:  иш шароитларини такомиллаштирилиши;  ўқитиш эффектининг натижалари;  моддий рағбатлантириш тизими жорий қилиниши ёки ходимларни ўқитиш;  ҳар хил мураккаб даражали ишнинг алмаштирилиши. Таҳлил қилаётганда бу четланишларни мақсадга мувофиқлигини ўрганиб чиқиш лозим. Уларнинг сабабларини аниқлаш зарур, корхонанинг молиявий натижаси ва жами харажат сўммасига уларнинг таъсирини аниқлаш керак мақсадга мувофиқ. 9.4. Харажатлар динамикасига таъсир 34

этувчи омил таҳлили Ишлаб чиқариш харажатларини таҳлил қилатуриб ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришини жами харажатларга ва маҳсулот бирлигига таъсирини аниқлаш лозим. Бу маблағларни тежаб сарфлаш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш ва умуман корхона фаолияти самарадорлиги учун керак. Корхона раҳбарияти ишлаб чиқаришнинг ҳар хил ҳажмдаги харажатлар ҳисобига эга бўлиши мумкин. Юқорида таъкидланганидек, ишлаб чиқариш харажатлари доимий ва ўзгарувчан харажатларга бўлинади. Ўзгарувчан харажатлар ишлаб чиқариш фаолияти даражасига (ишлаб чиқариш ҳажмига) тўғри пропорционал равишда ўзгаради. Бу шу билан боғлиқки, маҳсулот бирлиги учун ўзгарувчан харажатлар (хом ашё, материаллар, ишлаб чиқариш ходимларининг иш ҳақи ва ҳ.к) доимийдир. Шундай қилиб, умумий ўзгарувчан харажатлар маҳсулот ҳажмига бевосита боғлиқ, бир маҳсулот ҳажмига тўғри келадиган ўзгарувчи харражатлар эса, доимий ҳисобланади. Буни қуйидаги чизмада ифодалаш мумкин: Умумий Маҳсулот харажатлар бирлигига қилинган харажатлар Ишлаб чиқариш ҳажми Ишлаб чиқариш ҳажми 1-чизма. Умумий ўзгарувчан 2-чизма. Маҳсулот бирлигига 35

харажатлар. қилинган ўзгарувчан харажатлар Доимий харажатлар ишлаб чиқаришнинг турли хил масштаби учун маълум вақт даври учун ўзгармай қолади. Лекин ишлаб чиқариш масштаби ўзгариши билан маҳсулот бирлиги учун улар улуши ўзгаради. Ишлаб чиқариш ҳажми ошиши билан доимий харажатлар сўммаси ўзгармайд, лекин маҳсулотнинг ҳар бир бирлиги учун харажатлар қисқаради. Чизмада у қуйидагича ифодаланади: Амалиётда доимий харажатлар ҳар доим ҳам ишлаб чиқаришнинг барча даражалари учун бир хил бўлавермайди. Бир неча йиллар билан ўлчанадиган солиштирма, узоқ вақт даври учун, барча харажатлар ўзгарувчан ҳисобланади. Шунингдек, фаолият даражасини катта миқдорда кенгайиши харажатларнинг барча туркумларини ошишига олиб келади. Қисқа вақт даври учун Умумий Маҳсулот доимий бирлиги учун харажтлар қилинган харажат Ишлаб чиқариш ҳажми Ишлаб чиқариш ҳажми 3-чизма. Умумий доимий 4-чизма. Маҳсулот бирлигига қилинган харажатларнинг ишлаб чиқариш доимий харажатларнинг ишлаб ҳажмига боғлиқлиги чиқариш ҳажмига боғлиқлиги харажатлар ўзгарувчан ёки ишлаб чиқариш даражаси ўзгаришига боғлиқ ҳолда доимий бўлади. Қанча қисқа бўлса, вақт даври маълум бир харажатлар доимий бўлиш эҳтимоли катта. 36

Жами ва маҳсулот бирлигига қилинган умумий харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқдир. Фаолият ҳажмининг ошиши билан умумий харажатлар ошади, лекин ишлаб чиқариш ҳажмига пропорционал равишда эмас. Маҳсулот бирлигининг умумий таннархи доимий харажатлар моддаси ҳисобига камаяди ва маҳсулот бирлигига қилинган ўзгарувчан харажатларга интилади. Буни 5 ва 6 чизмаларда кўриш мумкин: Умумий харажатлар Умумий Ўзгарувчан Маҳсулот харажатлар харажатлар бирлигига қилинган Доимий харажатлар харажатлар Ишлаб чиқариш ҳажми Ишлаб чиқариш ҳажми 5-чизма Умумий харажатларни ишлаб 6-чизма. Маҳсулот бирлигига қилинган чиқариш ҳажмига боғлиқлиги. умумий харажатларнинг ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлиги. Ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш билан боғлиқ маҳсулот бирлигига қилинган умумий харажатларнинг камайиши корхоналар учун катта ҳажмдаги маҳсулот буюртмаларига чегирмалар қилишга имконият беради. 37

Маҳсулот таннархини пасайишига яна аниқ давр ва маълум бир ишлаб чиқариш даражаси учун доимий ҳисобланадиган ярим ўзгарувчан харажатлар киритилади, лекин критик вақтда маълум миқдорга улар ошиб ёки камайиб кетади. Масалан, агар ишлаб чиқариш қувватлари маълум критик кўрсаткичгача кўпайиб кетса унда қўшимча ишчилар, назоратчилар ва хизмат кўрсатиш штати ёлланилади. Агар бу кўпайиш унча катта бўлмаса, қўшиимча харажатлар қилинмаслиги мумкин. Ярим ўзгарувчан харажатларга доимий ва ўзгарувчан компонентлар киради. Бу харажатлар ҳеч қачон нолга тенг бўлмайди, ишлаб чиқариш нолинчи даражада бўлса ҳам. Амалиётда харажатларни ярим ўзгарувчанларга ажратилиши жуда мушкул, лекин зарарсизликни таҳлил қилиш учун зарурдир. Бунинг учун математик методлардан фойдаланиш тавсия қилинади. Қуйидаги формуладан фойдаланамиз: у = а+ bx Бунда: у – умумий харажатлар; а – доимий харажатлар; b – бир бирлик учун ўзгарувчан (маржинал) харажатлар; х – унумдорлик даражаси. Маржинал даромад реализация ҳажмидан ўзгарувчан харажатларни айирмасига тенг, яъни у доимий харажатлар ва соф фойдани ўз ичига олади. Маҳсулот бирлигига қилинган ўзгарувчан харажатлар ва маҳсулот бирлигининг реализация қиймати доимий ҳисобланганлиги учун маҳсулот бирлигидан олинадиган маржинал даромад ҳам доимий бўлади. Ҳар бир сотилган маҳсулот бирлигидан олинган маржинал даромад доимий харажатларни қоплаш учун кетади, ундан кейин қолган қисми эса фойдани оширишга ишлатилади. Бу шунга олиб келадики, ишлаб чиқариш ҳажми ошиши билан маҳсулот бирлигининг таннархи пасаяди, ўзгарувчан харажатлар миқдорига яқинлашади ва маҳсулот бирлигининг фойдасини ва доимий харажатлари улушини оширади. Буларни ҳаммасини харажатларни 38

таҳлил қилишда ва ишлаб чиқаришни зарарсизлигини аниқлашда ҳисобга олиш керак. Ишлаб чиқариш харажатларини таҳлил қилишда минимум ва максимум методидан фойдаланиб харажатларни ўзгарувчан ва доимий харажатларга ажритиш керак. Бу методнинг асл моҳияти шундаки, ўтган давр унумдорлигини ва харажатларни ўрганиш , маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми даражаларининг энг юқори ва энг пастини танлаш ва ушбу даражаларда маҳсулот ишлаб чиқариш нитижасида содир бўлган харажатлар ўзгаришини солиштириш. Ҳисобни амалга ошириш учун қуйидаги ҳаракатлар бажарилади: Ҳисоб бошида ҳажмнинг ва умумий харажатларини минимал ва максимал кўрсаткичлари орасидаги фарқ аниқланади: Δ МИЧ миқ. = МИЧ макс. миқ. – МИЧ мин.миқ. ΔХар ум = Хар ум макс. – Хар ум.мин . Бунда: Δ МИЧ миқ - маҳсулот ишлаб чиқаришнинг максимал ва минимал ҳажмлари орасидаги, натура ўлчамидаги, фарқ; ΔХар ум - ишлаб чиқаришнинг минимал ва максимал ҳажмидаги умумий ишлаб чиқариш харажатларининг фарқи; МИЧ макс.миқ.. – ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг максимал миқдори; МИЧ мин.миқ. ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг минимал миқдори; Хар ум.макс. максимал ишлаб чиқаришдаги умумий харажатлар; Хар ум.мин. минимал ишлаб чиқаришдаги умумий харажатлар. 2. Кейин харажатлар орасидаги фарқни ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳажмлари орасидаги фарққа бўлиш йўли билан маҳсулот бирлигига қилинган ўзгарувчан харажатлар сўммаси (Хар ўз.ма.бир.) аниқланади, чунки умумий харажатлар таркибидаги ўзгарувчан харажатлар маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ўзгариши билан ўзгаради; Хар ўз.маҳ.бир = ΔХар ум. : Δ МИЧ миқ.39

3. Ҳисобнинг кейинги қадами бўлиб умумий ўзгарувчан харажатларни (Хар ўз.маҳ.бир ) аниқлаш ҳисобланади. У маҳсулот бирлигига қилинган ўзгарувчан харажатларни ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг максимал миқдорига кўпайтириш йўли билан ҳисобланади: Хар ўз.ум = Хар ўз.маҳ.бир х МИЧ макс.миқ.. 4. Доимий харажатлар сўммасини (Хар доим.ум. ) аниқлаш учун умумий харажатлар сўммасидан ўзгарувчан харажатлар сўммасини айириб ташлаш лозим: Хар доим.ум = Хар ум.макс – Хар ўз.ум ёки Хар доим.ум = Хар ум.макс – (МИЧ мин.миқ Хар ўз.маҳ.бир. Буни аниқ бир мисолда кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, 2004 йилнинг ойлар бўйича харажатлар ва ишлаб чиқариш даражалари тўғрисидаги қуйидаги маълумотлар олинган. Ойлар Ишлаб чиқари ш ҳажми, дона Ишлаб чиқариш харажатл ари, минг сўм Минимал кўрсаткичлар Максимал кўрсаткичлар Ишлаб чиқариш ҳажми, дона Харажат лар, минг сўм Ишлаб чиқариш ҳажми, дона Харажат Лар, минг сўм Январ 400 1050 400 1050 - - Февра л 600 1700 - - - - Март 550 1600 - - - - Апрел 800 2100 - - - - Май 750 2000 - - - - Июн 900 2300 - - 900 2300 Ишлаб чиқаришнинг минимал ҳажми январда, максимал ҳажми эса июн ойида. 40

1. Биринчи ўринда максимал ва минимал кўрсаткичлар орасидаги фарқни ҳисоблаймиз. а) маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми – 500 дона Δ МИЧ миқ = 900-400 =500 дона б) ишлаб чиқариш харажатлари – 1250 минг.сўм. Δхар ум = 2300 – 1050 = 1250 2. Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар – 2,5 минг.сўм. Хар ўз.маҳ.бир =1250 : 500 = 2,5. минг сўм 3. Умумий ўзгарувчан харажатлар – 2250 минг.сўм Хар ўз.ум =2,5 . 900 = 2250 минг сўм 4. Умумий доимий харажатлар – 50минг.сўм. Хар доим.ум =2300 – 2250 =50 ёки 1050 – (400 . 2,5) =50. Ишлаб чиқариш зарарсизлигининг таҳлили. Зарарсизлик ( Cost – volume – profiI ) таҳлилини ёки CVP - таҳлилини мақсади - маҳсулот ишлаб чиқариш вақт бўйича чекланган ва корхоналарнинг ишлаб чиқариш қувватлари ўзгармаган ҳолда ўтган давр учун молиявий натижаларни ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлигини аниқлаш. Шу билан бирга асосий шартлар қуйидагилар бўлиши керак: 1. Ўзгарувчан харажатлар ва сотиш нархи, яъни маҳсулот бирлигининг маржинал даромади ўзгармас ҳисобланади ва ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ эмас. 2. Умумий доимий харажатлар ишлаб чиқариш ҳажми ўзгариши билан ўзгармайди, лекин маҳсулот бирлиги учун ўзгаради. 3. Ишлаб чиқариш ҳажми ўзгариш билан маҳсулот бирилигининг фойда сўммаси ўзгаради. 41

Юқорида таъкидланганидек кўринадики, CVP – таҳлил зарарсизлик нуқтаси ва маржинал даромаднинг таҳлили ва ҳисобига асосланган. Зарарсизлик нуқтаси - бу реализациядан олинган даромад умумий харажатларга тенг бўлган нуқта, яъни даромад ҳам зарар ҳам йўқ. Фойда (зарар) – бу маржинал даромад ва доимий харажатлар орасидаги фарқ. Зарарсизлик нуқтаси маржинал даромад (МД) доимий харажатларга тенг бўлган жойда бўлади. Шундай қилиб, юқорида келтирилганидек нисбат тузиш мумкин. МД бир бирлик учун (МД дона ) = Нарх (Н) –Хар ўз.маҳ.бир. Умумий МД(МД) = МИЧ миқ . МД дона = МИЧ миқ . (Н-Хар ўз.маҳ.бир ) МД = Доимий харажатлар (Хар доим) + фойда (Ф) Буни яна чизмада ҳам ифодалаш мумкин. Фойда Маржинал Харажатлар даромад ва даромадлар Доимий харажат Узгарувчан Хавфсизлик харажат маржаси Зарарсизлик Режавий ёки Ишлаб нуқтаси ҳақиқатдаги чиқариш ҳажм ҳажми 7- чизма. Маржинал даромад ва зарарсизлик нуқтасининг чизмаси. Реализациянинг зарарсизлик ҳажми фирманинг даромади харажатларга тенг ёки кўплигидан маҳсулот реализацияси ва ишлаб чиқариш 42

ҳажмини характерлайди. Реализациянинг зарарсизлик ҳажми зарарсизлик нуқтасидан бошланади ва релевантлик соҳаси деб номланувчи фирма фаолиятини қамраб олади. Хавфсизлик маржаси – бу режавий сотиш ҳажми ва зарарсизлик нуқтусидаги сотиш ҳажми орасидаги фарқ. У компания зарар кўришдан олдин реализация ҳажми қанчага қисқариши мумкинлигини кўрсатади. (бу 7-чизмада яққол кўринади). Зарарсизлик маржасини яна фоизларда ифодалаш мумкин. Зарарсизлик Зарарсизлик нуқтасидаги сотиш ҳажми . 100 маржа даражаси = 1 - ---------------------------------------------------------- Режавий сотиш ҳажми Буни конкрет мисолда кўрамиз. Маҳсулот реализациясининг режавий ҳажми – 80000,0 минг. дона Реализация нархи - 80 сум . Маҳсулот бирлигининг ўзгарувчан ҳаражати – 40 сум Доимий харажатлар 200,0 млн. сўм Зарарсизлик нуқтасини ва зарарсизлик маржаси даражасини аниқлаш талаб қилинади. 200000000 Зарарсизлик нуқтаси = ------------------- = 5000,0 минг дона 80 – 40 5000,0 . 100 Зарарсизлик маржаси даражаси = 100 - --------------- = 100-62,5 = 37,5 % 8000,0 яъни фирма зарар кўришдан олдин ишлаб чиқариш ҳажмини 37,5 % гача камайтириш мумкин экан. Шундай қилиб ишлаб чиқариш харажатларининг ҳажми ва таркиби, яъни фойда даражаси ва суммаси кўплаб ички ва ташқи омиллар таъсирига боғлиқ: ишлаб чиқариш ҳажми, хом-ашё нархи, материаллар, сотиб 43

олинадиган ярим фабрикатлар, ускуналар ва меҳнат унумдорлиги, ишлаб чиқариш технологиясининг ўзгариши, фавқулотда ҳолатлар, бирлашма ва маҳаллий органлар чиқарадиган қонунлар. Корхонанинг зарарсизлигини таҳлил қила туриб бу омилларнинг барчасини таъсирини ўрганиб чиқиш лозим ва улар асосида ишлаб чиқариш харажатларини самарадорлиги ва фойда рентабеллигини ошириш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш керак. Фойданинг ишлаб чиқариш ҳажми ва харажатларга боғлиқлиги 8- чизмада келтирилган графикда кўрсатилган. Фойда Фойда Доимий Реализация харажат ҳажми. лар Зарарлар Зарарсизлик нуқтаси 8- чизма. Фойданинг харажатлар ва ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлиги. 9.5. Фавқулодда харажатлар таҳлили Фавқулотда ҳаражатлар – бу раҳбарият қарорларига боғлиқ бўлмаган ва корхонанинг одатий фаолияти учун характерли бўлмаган, гоҳо-гоҳо содир бўладиган ходиса ёки операциялар харажатларидир. Харажатлар қуйидаги ҳолларда фавқулотда харажатлар ҳисобланади:  Бир неча йил мобайнида вужудга келмайдиган. 44

 Хужалик юритувчи субъектнинг одатий хужалик фаолияти натижасига кирмайдиган.  Хўжайинлар ёки раҳбарият қарорларига боғлиқ бўлмайдиган. Ҳисобот ва ўтган йилнинг фавқулотда зарарлар суммаси ҳақида маълумотлар молиявий ҳисоботнинг №2 –шакли «Молиявий зарарлар тўғрисидаги ҳисобот» да бўлади. Компания ўзининг одатий ҳўжалик фаолияти натижасида олинадиган фойда ёки зарарга фавқулотда моддалар каби қаралмайди. Ходиса ғайри оддий бўлиши керак ва компаниянинг одатий хўжалик фаолиятидан фарқ қилиши керак. Қандайдир ходиса ёки операция битта фирма учун ғайри оддий ҳисобланса бошқаси учун муҳитлар фарқи сабабли одатий характерга эга бўлиши мумкин. Икки ходисани кўриб чиқамиз. Биринчи ходиса. Ўзбекистоннинг вилоятларидан бирида пахта ҳосили дўл сабабли йўқ қилинган. Пахта етиштириладиган майдонларда дўл етказдирган бундай зарар – кам учрайдиган ходисадир. Иккинчи ходиса. Цитрус мевалари ҳосили совуқдан зарар кўрди. Совуқ тушиши 3 ёки 4 йилда бир марта бўлади. Биринчи ходисага пахта етиштириладиган жойларда дўл кам учраши сабабли фавқулоддагидек қаралади. Иккинчи ҳодисани компания ишлаётган атроф муҳит ҳисобга олган ҳолда фавқулодда деб бўлмайди. Компаниянинг раҳбарияти совуқ тушишини кўзда тутган ҳолда совуқ тушуши оқибатини олиш ёки келажак ҳосилни суғурта қилиш каби чораларни қўллаш керак. Солиққа тортиш жиҳатдан кўплаб давлатларда фавқулодда фойда даромад солиғига тортиладиган солиқ сўммасини оширади, фавқулодда зарар эса камайтиради. Фавқулодда зарарларни таҳлил қилаётиб қуйидагиларни амалга ошириш керак.  уларни харажатларга тўғри олиб борилганлигини текшириш;  уларнинг умумий харажатлар сўммасидаги улушини аниқлаш; 45

 уларнинг турлари ва умуман бир неча йилги сумма ва даража динамикасини ўрганиш;  уларнинг юзага келиш сабабларини ва олдини олиш чораларини ўрганиш. Бизнинг амалиётимизда тасодифий фойда ва зарарлар кам учрамоқда. Шу туфайли ушбу кўрсаткичларнинг таҳлили ҳам етарли даражада ишлаб чиқилмаган. Ушбу зарар ва фойда умумий ҳажми бўйича молиявий натижа кўрсаткичлари билан, молиявий таҳлилда, алоҳида турлари бўйича эса харажатлар таҳлили билан бошқарув таҳлилида ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Фойдаланган адабиётлар рўйхати . 1. Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. –Т., «Ўзбекистон», 1993. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1991. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисда»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 46

4. Ўзбекистон Республикасининг «Монополистик фаолиятидан чиқариш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисда»ги қонуни. – Т., «Ўзбекистон» 2000. 6. Ўзбекистон Республикаси «Давлат статистикаси тўғрисида»ги қонуни. -Т., «Ўзбекистон» 1993. 7. Ўзбекистон Республикаси «Чет эл инвесторлари ва чет эллик инвесторлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуни – Т., «Ўзбекистон», 1995. 8. Ўзбекистон Республикасининг «Банкротлик тўғрисида»ги қоунни – Т., «Ўзбекистон», 1994. 9. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси. –Т., «Ўзбекистон», 1995. 10. Ўзбекистон Республикасининг «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1996. 47

Похожие

Маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш таҳлили

Қишлоқ хўжалиги менежментида ишлаб чиқариш харажатлари, маҳсулот таннархи ва ишлаб чиқариш рентабеллиги

Сервис соҳаси корхона ва ташкилотларида ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари

Маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни реализация қилишнинг таҳлили

Корхоналарда махсулот ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари, уларни режалаштириш ва молиялаштириш