Комплекс ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари - Экономика - Рефераты

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари

Загружено в:

12.10.2022

Скачано:

0

Размер:

77.6328125 KB

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари Режа: 1. Комплекс ишлаб чиқариш харажатлари, уларни асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари 2. Иккиламчи маҳсулотлар ҳисоби

1.Комплекс ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари Корхоналарда амалга ошириладиган ишлаб чиқариш жараёни, одатда комплекс характерга эга бўлади, ушбу жараёнда ишлатилган бир турдаги хом ашё ва материаллардан бир хилдаги маҳсулот эмас, балки турли маҳсулотлар олинади. Бундай комплекс ишлаб чиқаришни иқтисодиётнинг барча тармоқларида учратиш мумкин. Мисол: Тармоқ ва корхоналар Тайёр маҳсулот тури Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишловчи корхоналар *сут комбинати Сут, қаймоқ, ёғ, творог *гўшт комбинати Гўшт, тери, ёғ, суяк Кимё саноати корхоналари *Органик кимё заводи Этилен, пропилен, бензол *ёғ комбинати Ёғ, совун, кунжара, глицирин Комплекс ишлаб чиқаришда олинадиган маҳсулотларни асосий ва қўшимча маҳсулотлар, қўшимча маҳсулотларни, ўз навбатида ёндош ва фойдаланишга яроқли чиқинди маҳсулотларга ажратиш мумкин. Ушбу маҳсулотларни ишлаб чиқариш комплекс тарзда, яъни ҳамкорликда амалга оширилади. Шу боисҳам уларга сарфланган ишлаб чиқариш харажатлари комплекс ишлаб чиқариш харажатлари деб аталади. Комплекс ишлаб чиқаришда олинадиган маҳсулотларни асосий ва қўшимча маҳсулотларга ажратиш технологик жараённинг маълум бир нуқтасида (босқичида) амалга оширилади. Ушбу нуқтага (босқичга) маҳсулотларни ажратиш нуқтаси деб аталади. Мос равишда, комплекс ишлаб чиқаришга кетган ишлаб чиқариш харажатларининг маҳсулотларни ажратиш нуқтасидаги тақсимотига комплекс ишлаб чиқариш харажатлари тақсимоти деб аталади. Агар ҳамкорликда олинган маҳсулотлар маълум бир нуқтадан (босқичдан) сўнг тайёр деб ҳисобланса ва унга қўшимча қайта ишлашлар

талаб этилмаса, у ҳолда жами қилинган комплекс харажатлар ушбу ажратиш нуқтасида олинган маҳсулотлар ўртасида тақсимланади. Агар ажратиш нуқтасида олинган маҳсулотларга кейинчалик ҳам харажатлар қилинса, ушбу харажатлар ажратиш нуқтасидан кейинги алоҳида харажатлар бўлиб ҳисобланади ва улар фақат ажратилган маҳсулотларга тегишли бўлади. Комплекс харажатлар маҳсулотларни ажратиш нуқтасида қуйидаги 2 та методлардан бири бўйича улар ўртасида тақсимланади: 1. Сотиш ҳажмига асосланган метод 2. Натурал кўрсаткичлар методи. Сотиш ҳажмига асосланган метод. Бу методга мувофиқ комплекс харажатлар ажратиш нуқтасида ҳамкорликда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ўртасида уларнинг сотиш қийматига мутаносиб тақсимланади. Бунда юқори баҳоларга сотилган маҳсулотларга, мосравишда, юқори харажатлар тўғри келади деган ёндашувга таянилади. Мисол, айтайлик комплекс харажатлар жами 100 000 000 сўм. Ажратиш нуқтасида олинган маҳсулотлар сони, бозор баҳоси ва сотишнинг бозор қиймати қуйидагича, дейлик. Маҳсулот тури Маҳсулот сони, дона Ажратиш нуқтасида маҳсулот бирлиги бозор баҳоси, сўм. Жами сотиш қиймати, сўм Сотиш ҳажмидаги улуш, % Маҳсулот А 2000 50000 100 000 83,3 Алоҳида харажатлар Маҳсулот А Комплекс харажатлар Асосий материаллар, асосий меҳнат, ишлаб чиқариш устама харажатлари Маҳсулот Б Ажратиш нуқтаси Алоҳида харажатлар

00 Маҳсулот Б 1000 20000 20 000 000 16,7 Жами 120 000 000 100,0 Юқоридаги маълумотлар асосида комплекс харажатлар ажратиш нуқтасида олинган А ва Б маҳсулотлар ўртасида қуйидагича тақсимланади: Маҳсулот тури Сотиш ҳажмидаг и улуш, % Комплекс харажат тақсимоти 1 бирлик маҳсуло т таннарх и 1 бирлик маҳсуло т сотиш баҳосии 1 бирлик маҳсулотг а тўғри келувчи фойда Маҳсулот А 83,3 83 300000 (100000000*83 , 3%) 41 650 50000 8350 Маҳсуло т Б 16,7 16 700 000 (100000000*16, 7%) 16 700 20000 3300 Жами 100,0 100 000 000 х х х 2.Натурал кўрсаткичлар методи. Бу методга мувофиқ комплекс харажатлар ажратиш нуқтасида ҳамкорликда ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг миқдорига мутаносиб тақсимланади. Мисол, айтайлик комплекс харажатлар жами 100 000 000 сўм. Ажратиш нуқтасида олинган маҳсулотлар сони, уларнинг умумий ишлаб чиқарилган маҳсулотдаги улуши қуйидагича, дейлик. Махсулот Маҳсулот сони Улуши % А махсулот 2000 66,7 Б махсулот 1000 33,3 Жами 3000 100,0

Юқоридаги маълумотлар асосида комплекс харажатлар ажратиш нуқтасида олинган А ва Б маҳсулотлар ўртасида қуйидагича тақсимланади: Маҳсулот тури Махсу л от сони Сотиш ҳажмида - ги улуш, % Комплекс харажат тақсимоти 1 бирлик маҳсуло т таннарх и 1 бирлик маҳсуло т сотиш баҳосии 1 бирлик маҳсулотг а тўғри келувчи фойда Маҳсуло т А 2000 66,7 66 666 666 (100000000*66,7 % ) 33 333 5000 0 16667 Маҳсуло т Б 1000 33,3 33 300 000 (100000000*33 , 3%) 33333 2000 0 -13333 Жами 3000 100,0 100 000 000 х х х Натурал кўрсаткичлар методи қўлланилганда 1 бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ўртача таннарх бир хил бўлади. Ушбу методнинг афзаллиги унинг оддийлигадир. Агар ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ажратиш нуктасидан кейин яна қўшимча ишловдан ўтадиган бўлса, у ҳолда комплекс харажатларни таксимлашда куйидаги методлар кулланилади: 1. Сотишнинг соф қиймати методи 2. Ялпи фойда доимий улуши методи. Сотишнинг соф қиймати методи Бу методга асосан комплекс ишлаб чиқариш харажатларини таксимлаш учун, дастлаб ажратиш нуктасидан кейин килинган қўшимча харажатлар

аникланади, шундан сунг ушбу харажатлар ҳар бир маҳсулот соф сотиш қийматининг жами маҳсулотларни соф сотиш қийматидаги улушига қараб таккосланади. Мисол: айтайлик, комплекс харажатлар 100 000 000 сум, алоҳида харажатлар А маҳсулот бўйича 16 000 000 сум, Б махсулот бўйича 14 000 000 сўм. Маҳсулотларни сотиш баҳоси ва сотиш қиймати куйидагича: Махсу Махсулотн Сотиш Алоҳида Соф Сотишнинг лот инг сотиш киймати, харажатлар сотишдаги сони баҳоси, сум сум , сум соф киймати улуш, % А махсулот 2000 60000 120000000 16000000 104 000 000 90,43 Б махсулот 1000 25000 25000000 14000000 11 000 000 9,57 Жами 115 000 000 100 Юқоридаги маълумотлар асосида комплекс харажатлар ажратиш нуқтасидан кейин олинган А ва Б маҳсулотлар ўртасида қуйидагича тақсимланади ҳамда уларнинг бир бирлиги таннархи ва улардан олинадиган фойда куйидагича бўлади: Маҳсулот тури Соф сотиш ҳажмидаг и улуш, % Комплекс харажат тақсимоти 1 бирли к маҳсуло т таннарх и 1 бирли к маҳсуло т сотиш баҳосии 1 бирлик маҳсулот г а тўғри келувчи фойда Маҳсуло т А 90,43 90 430 000 (100 000000*90,43 45 215 6000 0 14785 Маҳсуло 9,57 9570 000 9570 2500 15430

т Б (100 000000*9,57%) 0 Жами 100 100 000 000 х х х Ялпи фойда доимий улуши методи. Ушбу метод бўйича комплекс харажатларни таксимлаш учун махсулотларни сотишдан олинадиган ялпи фойда даражаси, яъни рентабеллик даражаси бир хил деб олинади. Демак, бу методни қўллаш учунқуйидагилар ҳисоб-китоб килинади: 1. Ялпи фойда фоизи. 2. Сотилган махсулот таннархи ва комплекс ишлаб чиқариш харажатлари таксимоти Мисол: Комплекс харажатлар, сум. 100 000 000 Алоҳида харажатлар, сум: А махсулот 16 000 000 Б махсулот 14 000 000 Жами 30 000 000 Махсулот сони Сотиш баҳоси, сум. Сотиш киймати, сум. А махсулот 2000 60 000 120 000 000 Б махсулот 1000 25 000 25 000 000 Жами 145 000 000 1. Ялпи фойда фоизи. Сотиш киймати, сум. 145 000 000.

Минус комплекс ишлаб чикариш харажатлари ва алоҳида 130 000 000. харажатлар, сум. Ялпи фойда, сум. 15 000 000. Ялпи фойда фоизи (1500000/145000000*100%) 10,345 % 2. Сотилган махсулот таннархини аниклаш ва комплекс ишлаб чикариш харажатларини таксимлаш А махсулот, сум Б маҳсулот, сум Жами ,сум Сотиш киймати 120 0000 00 25 000 000 145 000 000 Минус Ялпи фойда, 10,345 % 12 415 000 2 585 000 15 000 000 Сотилган маҳсулот таннархи 107 585 000 22 415 000 130 000 000 Минус Алоҳида харажатлар 16 000 000 14 000 000 30 000 0000 Комплекс ишлаб чиқариш харажатлари 91 585 000 8 415 000 100 000 000 2.ИККИЛАМЧИ МАҲСУЛОТЛАР ҲИСОБИ Комплекс ишлаб чиқаришда асосий маҳсулотдан ташқари ёндош махсулот ва чиқиндилар ҳам олинади. Бундай ёндаш маҳсулот ва чикиндилар иккиламчи махсулотлар деб аталади. Уларга мисол қилиб, масалан мой комбинатларида ёғдан ташқари олинадиган кунжара, пучок, соапсток,, ун комбинатларида ундан ташқари олинадиган кепак, дон чикити ва кукуни келтириш мумкин. Ушбу ёндош маҳсулотлар ва чиқиндилар асосий махсулотга нисбатан паст сотиш кийматларига эга бўлади. Бундан ташқари ёндаш маҳсулот ва чиқиндилар ўртасида фарқни аниқлаш ҳам анча мураккаб ҳисобланади. Факат шундай нуктаи назар мавжудки, унга кура ёндош маҳсулот чикиндига нисбатан: а) каттарок бозор кийматига эга бўлади; б) куп ҳолларда улар келгуси технологик жараёнлар объекти ҳисобланади; Ёндош маҳсулотлар ва чикиндилар ҳисобида икки хил

ёндашиш мумкин: 1-ёндашув – бу иккиламчи маҳсулотлар ҳисобини алоҳида юритиш; 2-ёндашув - бу иккиламчи маҳсулотлар ҳисобини алоҳида юритмасдан, уларнинг бозор кийматини асосий маҳсулот бўйича ишлаб чикариш харажатларини камайтиришга олиб бориш. Ушбу ёндашувларнинг иккинчиси аксарият ҳолларда тўғрироқ деб ҳисобланади, чунки у асосий маҳсулот таннархини реал аниклаш имконини беради. Бу ёндашувда иккиламчи маҳсулотдан олинадиган даромад ёки соф даромад (яъни иккиламчи маҳсулотни сотиш қийматидан уларни ажратиш нуктасидан кейин кайта ишлашга сарфланган харажатларни айириб ташлагандан кейинги сумма) биргаликда ишлаб чиқилган ёки ишлаб чикилган асосий маҳсулот таннархидан айириб ташланиши керак бўлади. Бундай ёндашувда иккиламчи маҳсулот ҳисоби куйидаги методлар асосида юритилади: 1) Сотишдан олинган соф даромадни иккиламчи маҳсулотларни ҳақиқатда сотилишига караб таксимлаш методи асосида. Бу методда иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган даромад сотиш пайтида даромад счётининг кредитида даромад сифатида акс эттирилади. 2) Сотишдан олинган соф даромадни иккиламчи маҳсулотларни ҳақиқатда ишлаб чиқилганлигига караб таксимлаш методи асосида. Бу методда иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган даромад комплекс харажатларни акс эттирувчи кредитида акс эттирилади, яъни бу харажатларни камайтиришга олиб борилади Мисол. А махсулотни ишлаб чикаришда Б иккиламчи маҳсулот пайдо бўлади, ҳисобот даврида қуйидаги маълумотлар олинган, дейлик: Асосий ва иккиламчи маҳсулотларни ажратишгача қилинган харажатлар, минг сум 60000 Даврда ишлаб чиқилган : А асосий маҳсулот, дона 20000

В иккиламчи маҳсулот, дона 4000 Ажратишдан кейин В иккиламчи маҳсулотга килинган харажатлар (4000 дона, ҳар бирига 100 сумдан 4 000 000 Даврда сотилган: А асосий маҳсулот, 15000 дона В иккиламчи маҳсулот, 2000 дона 5000 сумдан. 1000 сумдан Иккиламчи маҳсулот ҳисобини сотишдан олинган соф даромадни иккиламчи маҳсулотларни ҳақиқатда сотилишига караб таксимлаш методи асосида юритиш 1. Бир бирлик асосий маҳсулот таннархи иккиламчи маҳсулот сотишга мўлжалланмаган деган тарзда аниқланади. Бунинг учун барча комплекс харажатлар асосий маҳсулотлар таннархига олиб борилади, яъни: 60000000/20000= 3 000 сум. 2. Молиявий натижалар тўғрисида ҳисоботни тузишда сотилган асосий маҳсулот таннархидан иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф тушум айирилади ва ш у йўл билан ушбу тушум суммасига асосий маҳсулотни ишлаб чикаришга кетган харажатлар суммаси камайтирилади. Иккиламчи маҳсулотни сотишдан олинган соф тушум куйидагича топилади: 2000*(1000-100) = 1800000 Бу ҳолда молиявийнатижалар тўғрисида ҳисобот курсаткичлари куйидагича бўлади: Курсаткичлар Сумма 1. Сотиш ҳажмия 15000*5000=75000000 2. Сотилган маҳсулот таннархи 15000*3000 – 1800000 = 43200000 3. Ялпи даромад 31800000

Иккиламчи маҳсулот ҳисобини сотишдан олинган соф даромадни иккиламчи маҳсулотларни ҳақиқатда ишлаб чикарилганлигигакараб таксимлаш методи асосида юритиш Иккиламчи маҳсулотни сотишдан режалаштирилаётган соф тушум суммаси аникланади {4000*(1000-100)=3600000}. 1. Иккиламчи маҳсулотни сотишдан режалаштирилаётган соф тушум суммасига жами комплекс харажатлар суммаси камайтирилади (60000000 – 3600000 = 56400000). 2. Келгуси иккиламчи маҳсулотни сотишдан соф тушум олиниши назарда тутилган ҳолда бир бирлик асосий маҳсулотнинг таннархи аникланади (56400000/20000 = 2820 сум). Ушбу таннарх бўйича сотилган асосий маҳсулот таннархи ҳисобдан чикарилади. Бу ҳолда молиявийнатижалар тўғрисида ҳисобот курсаткичлари куйидагича бўлади: Курсаткичлар Сумма 1. Сотиш ҳажмия 15000*5000=75000000 2. Сотилган маҳсулот таннархи 15000*2820 = 42300000 3. Ялпи даромад 32700000 Кўриниб турибдики, юқорида келтирилган иккита метод сотилган маҳсулот таннархига турлича таъсир кўрсатади. Бу методларни танлаш, одатда, савдо коньюктурасига боғлиқ бўлади. Агар иккиламчи маҳсулотни сотилиши кафолатланмаган ва бозор баҳолари стабил бўлмаса, у ҳолда иккиламчи маҳсулот сотилмагунча даромадни тан олмаслик максадга мувофиқ бўлади.Чунки, даромадни ишлаб чикариш пайтида тан олиш эришиб бўлмайдиган фойдани сунъий вужудга келишига сабаб бўлади.

Фойдаланилган а дабиётлар . 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. Т., «Халқ сўзи» газетаси, 1996. 2. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15-январ 5-сон буйруғи (йиллик ва ярим йиллик ҳисоботни тўлдириш тўғрисида). Т., «Ўзбекистон Республикаси Молиявий қонунлари» ойлик нашр, 1997. 3. Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти 0-21. 4. Бобожонов О.,Хасанов Б. Финансов ы й учет. - изд. ТГЭУ, 2001 5. Бобожонов О.У. Молиявий ҳисоб. Т., «Меҳнат», 1999. 6. Молиявий ҳисоб. КАРАНА корпорацияси, Т., 2000. 7. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.:Союзаудит. 1997. 8. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансов ый учет., -М.: ФБК. 2001 9. Ризақулов А.А., Иброҳимов А.К., Ҳасанов Б.А., Усанов А.У., Маматов З.Т. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари. 1- III том. ТМИ ва ИУТ, 1994. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларининг тақсимланиши ва қўшимча (иккиламчи) маҳсулот ишлаб чиқариш

Ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш

Ишлаб чиқариш харажатларини ва молиявий натижаларни бошқариш

Ишлаб чиқариш харажатларини туркумлаш, умумлаштириш ва баҳолаш

Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сотиш таҳлили