Кимматли когозлар бозорида банкларнинг фаолияти - Экономика - Рефераты

Кимматли когозлар бозорида банкларнинг фаолияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

205.5 KB

К имматли к о г озлар бозорида банкларнинг фаолияти Режа . 1. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозоридаги роли. 2. Банклар қимматли қоғозларнинг эминтентлари сифатида 3. Тижорат банклари қимматли қоғозлар бозорида сармоядорлар сифатида 4. Тижорат банклари инвестиция муассасалари сифатида. 5. Тижорат банкларининг вексел операциялари. 6. Марказий банклар қимматли қоғозлар бозорида.

1. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозоридаги роли. Банк - бу тижорат ташкилоти бўлиб, юридик ва жисмоний шахслардан омонатларни қабул қилиш, олинган маблағлардан ўз таваккалчилиги ва хатари остида кредитлаш ёки инвестициялаш, шунингдек, тўловларни амалга ошириш учун фойдаланадиган юридик шахсдир. Ўзбекистонда банклар фаолияти, жумладан, уларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолияти Ўзбекистон Республикасининг "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида" ҳамда "Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида"ги қонунлари билан тартибга солинади. Бизнинг давлатимизда, кўпгина ривожланган давлатлардаги каби, икки поғонали банк тизими мавжуд бўлиб, уни бошқа банклар фаолиятини тартибга солиб турувчи, ҳукуматнинг "банкчиси" вазифасини ўтайдиган ва пул муомаласини тартибга солиб турувчи, "банклар банки" бўлган Марказий банк бошқариб туради (биринчи поғона). Тижорат банклари хўжалик юритувчи субъектларга кредит ҳисоб-китоб юритиш хизматларини кўрсатади, улар пассив (ўз шахсий ресурсларини шакллантириш билан боғлиқ бўлган), актив (омонатларни жойлаштириш операциялари) ҳамда воситачилик (кредит билан боғлиқ бўлмаган) операцияларини амалга оширади (иккинчи поғона). Банкларнинг қимматли қоғозлар бозорида тутган алоҳида мавқеи шундан иборатки, улар бошқа хўжалик юритувчи субъектлардан фарқли равишда, ушбу бозор қатнашчиси сифатида бир вақтнинг ўзида бир неча вазифаларда, хусусан: акциялар, депозитлар ва омонат (жамғарма) сертификатлар ҳамда банк векселлари эмитентлари сифатида; бошқа хўжалик юритувчи субъектлар ва давлат қимматли қоғозларини сотиб олувчи сармоядорлар сифатида; ўз мижозларига маслаҳатлар берадиган, депозитар операцияларини бажарувчи, қимматли қоғозларга инвестициялар қилиш учун уларга берилган қимматли қоғозлар ва пул маблағларини бошқариш бўйича хизматлар кўрсатадиган инвестиция муассасалари ва ҳ.к. сифатида қатнашиши мумкин. Айни вақтда тижорат банклари фонд бозори умумий

инфратузилмасининг унсуридир ва бу вазифада уларнинг роли ниҳоятда катта, чунки амалда қимматли қоғозлар бозорининг ҳар бир иштирокчиси банкнинг хизматисиз иш тутолмақди, чунки у ҳисоб-китоб рақами ва бошқа ҳисобрақамларини очади, уларда пул маблағларини, жумладан қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар учун ишлатиладиган маблағларини сақлайди. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ банклар банк мижози томонидан вексел ёзилаётган вақтда вексел топшириқномаси (аваль)ни бериш йўли билан вексел муомаласини назорат қилиши керак. Марказий банк депозит ва омонат сертификатлари ва банк векселларини чиқариш, уларни муомалага киритиш, муомаладан чиқариш учун жавоб берар экан, фонд бозори иштирокчиси сифатида фонд бозорини тартибга солиш тизимининг муҳим таркибий қисми ҳам ҳисобланади. Мижозларнинг қимматли қоғозлари портфелини бошқариш бўйича банклар томонидан кўрсатиладиган хизматлар уларга катта даромад келтиради. Мижозларнинг ҳоҳиши бўйича уларнинг пуллари хавфли ёки нисбатан ишончли қимматли қоғозларга қўйилма қилинади. Бунда банклар ўзаро қаттиқ рақобатни бошдан кечиришига тўғри келади, чунки мижозлар бир вақтнинг ўзида бир неча банкларга бундай операцияларни бажаришни топшириши, кейинчалик эса, маблағлари энг кўп самара берадиган битта банкни танлаб олишлари мумкин. қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш вақтида уларни сақлаш ва уларга бўлган ҳуқуқ ҳисобини юритиш мақсадида банклар ўз депозитарийларини яратади. Улар бевосита банкларда (одатда, ерости хоналарда, мижозларнинг бойликлари сақланадиган махсус сейфлар турадиган омборларда) жойлашган. Банк депозитарийлари қимматли қоғозларни нақд ва нақд бўлмаган шаклларда, компьютер тизимларида электрон шаклдаги ёзувлар воситасида сақлайди. Банклар, шунингдек, қимматли қоғозлар учун ҳисоб-китоблар бўйича ихтисослаштирилган ташкилотлар вазифасини бажариши ҳам мумкин. Банклар томонидан инвестиция муассасаларининг таъсис этилиши алоҳида

аҳамият касб этади, улар орқали қимматли қоғозлар бозорида биратўла бир неча йўналишлар бўйича иш олиб борилади. Тижорат банки ўз акцияларини асосан акциядорлик жамияти сифатида чиқаради. Банклар облигациялар, депозит сертификатлар, векселларни муомалага чиқариши билан улар мамлакатнинг пул оборотини тезлаштиради ҳамда юридик ва жисмоний шахсларнинг бўш турган пул маблағларини тўплаб, кейинчалик уларни халқ хўжалигининг устувор тармоқларига инвестиция қиладилар, Бундан ташқари, вексел муомаласига хизмат кўрсатиб, ўзаро ҳисоб-китобларни тезлаштириши ва тўлов интизомини мустахкамлаши мумкин. Банклар турли тоифадаги сармоядорлар учун кенг миқёсдаги маслаҳат хизматларини кўрсатиши: мижозларнинг инвестицион сиёсатини шакллантириш, лойиҳавий молиялашни ташкил этишдан бошлаб, қимматли қоғозлар портфелини бошқариш ва дивидендларни олишгача бўлган ёрдамни бериши мумкин. Банклар қимматли қоғозлар бозорида қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар бўйича кредиторлар ва суғуртачилар, депозитар ва клиринг ҳисоб-китоб марказларининг ташкилотчилари сифатида иштирок этиши мумкин. Хусусан, тижорат банклари қарз олувчиларга қисқа муддатли кредитлар бериб, уларнинг гарови сифатида қимматли қоғозларни қабул қилиб олиши мумкин. Мижозларга кўрсатиладиган хизматларнинг янада кенгроқ тури банкларнинг векселлар билан амалга ошириладиган операцияларини ўз ичига олади..Сўнгги йилларда йирик акциядорлик жамиятларининг акцияларини бошқариш учун ҳужжатлар олиш, инвестиция ва хусусийлаштириш жамғармалари билан ишлаш каби инвестицион фаолиятнинг устувор йўналишлари банкларнинг диққат марказида турган объектлар бўлиб қолди. Масалан, Ўзбекистонда Халқ банкининг бўлимлари орқали ХИФлар акцияларини сотиш амалга оширилмоқда. Банкларнинг фонд бозорида иштирок этишининг бош мақсадлари қуйидагилардан иборат:

- фаолиятининг асосий турларини амалга ошириш учун пул маблагларини жалб этиш (ўз пассивларини шакллантириш); - қимматли қоғозларга ўз маблағларини инвестициялашдан тушадиган даромадни рлиш; - қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар бўйича мижозларга кўрсатиладиган хизматлардан тушадиган даромадни олиш; ~ ўз нуфузини ошириш ва янги мижозларни жалб этиш; Банклар ўзига хос ноёб муассасалар бўлиб, амадда фонд бозорининг барча воситалари, акциялар, давлат қисқа муддатли облигациялари, депозит ва депозит (омонат, жамғарма) сертификатлари, векселлар билан ишлашни ўзлаштириб олиб, бугунги кунда улар қимматли қоғозлар бозорида эмитентлар, сармоядорлар ва инвестиция муассасалари сифатида чиқмоқда. Демак, бундан кейин ҳам республика қимматли қоғозлар бозори ривожланиши билан банкларнинг бу соҳадаги мавқеи тобора кучайиб бораверади. Қимматли қоғозлар бозорида банкларнинг фаоллашувига сабаб бўлган энг муҳим шарт-шароитларга қуйидагиларни киритиш мумкин:  Ўзбекистонда амал қилаётган қонунчилик бўйича тижорат банклари қимматли қоғозлар билан ҳар қандай турдаги операцияларни амалга оширишда қатнашишига йўл қўйилади;  банкларнинг нисбатан барқарор молиявий аҳволи ва банк операцияларининг юқори даромадлилиги уларга банк хизматларининг янги турларини, хусусан қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган кўнгина операцияларни ўзлаштиришга катта молиявий ресурсларни ажратиш учун имкон беради;  банкларда мавжуд бўлган техник, ахборот ва кадрлар салоҳияти, шуъба банкларининг кенгтармоги ва мижозлар базаси уларни қимматли қотозлар бозорининг энг қобилиятли қатнашчиларига айлантиради;  банклар билан бошқа молиявийиқтисодий муассасалар ўртасидаги

кучайиб бораётган рақобат, кўпгина анъанавий банк хизматлари (кредитлаш, валюта - молиявий, агентлик операциялари)ни кўрсатишдан кўриладиган фойданинг пасайиб бориши, банкларнинг ўз фаоллиги диққат марказини қимматли қоғозлар бозори соҳасига кўчиришга мажбур қилмоқда. Юқорида қайд этилган шарт-шароитлар ва қулай омилларнинг мавжудлиги банклар олдида қимматли қоғозлар бозоридаги иш фаолияти кўламини кенгайтириш ва яқин келажакда иқтисодиётнинг ушбу устувор соҳасидаги фаолиятини янада фаоллаштириш учун катта имкониятлар очиб беради. 2. Банклар қимматли қоғозларнинг эмитентлари сифатида Қайд этиб ўтилганидек , қимматли қоғозлар бозорининг барча қатнашчилари орасида банклар шу билан фарқланадики, улар бир вақтнинг ўзида фонд бозорининг қонунчилик билан рухсат берилган деярли барча молиявий воситаларида: акция, облигация, депозит сертификатлари ва векселларда эмитентлар сифатида қатнашиши мумкин. Ҳар бир банк эмиссия сиёсати (қимматли қоғозларни чиқариш) тўғрисида ишлаб чиқилган ва Банк кенгаши томонидан тасдиқланган Низомига эга бўлиши керак, унда мажбурий тартибда қуйидаги масалалар акс эттирилган бўлиши лозим: 1) банк эмиссия фаолиятининг стратегияси ва мақсадлари (устав капиталини шакллантириш, ликвидликни қўллаб-қувватлаш, қарз маблағларини жалб этиш); 2) банк томонидан чиқарилиши режалаштирилаётган қимматли қоғозлар тури ва хиллари, эмиссия муддатлари; 3) қимматли қоғозлар ликвидлилиги ва айланишини қўллаб-қувватлаш; 4) қарз мажбуриятларининг ўз вақтида тўланишини таъминлаш. Тижорат банкларининг ўз акцияларини чиқариш ва уларни очиқ бозорда жойлаштиришдан манфаатдорлиги бир қанча шарт-шароитлар билан изохланади. Энг аввало бу – банк пассивларини шакллантириш

заруриятидир. Ўз капиталларини доимий равишда қадрсизлантириб турадиган инфляция, банкларнинг узоқ муддатли депозитларни жалб этиш имкониятидан махрум қилади. Шу сабабли нисбатан узоқ муддатли қўйилмаларни амалга ошириш учун банклар ўсиб бораётган миқдорларда ўз капиталидан фойдаланишига тўғри келади. Яна шуни қайд этиш керакки, тижорат банклари томонидан устав сармоясини кўпайтириш ва қўшимча акцияларни чиқариш, қайта тузилмавий ўзгаришлар қилиш – акциядорларнинг улушини ўзгартириш учун фойдаланилади. Ниҳоят, илгари қайд этилганидек, тижорат банки устав сармоясининг энг кичик мивдорига қўйиладиган талаблар, шунингдек, тегишли тартибга солиб турувчи ташкилотлар (Вазирлар Маҳкамаси, Марказий банк) томонидан банклар учун белгиланган иқтисодий меъёрлар мавжуд бўлиб, уларга риоя этиш шартдир. МДҲ давлатларида тижорат банклари томонидан қимматли қоғозларни чиқариш тартиби, одатда, қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: 1. Эмитент – банк томонидан қимматли қоғозлар чиқариш тўғрисида қарор қабул қилиш. қимматли қоғозлар чиқариш тўғрисидаги қарор тегишли ваколатга эга бўлган банк бошқарув органи томонидан қабул қилинади. Одатда, бу – акциядорларнинг умумий мажлисидир, Бунда банк ўзининг сўнгги уч молия йили давомида зарар кўрмай ишлаган бўлиши, охирги уч йил мобайнида амалдаги қонунчиликни бузганлик учун давлат органлари томонидан жазо олмаган бўлиши, кредиторларга муддатидан ўтган қарзлари ва бюджетга тўловлар бўйича қарзи бўлмаслиги керак. Банкнинг ушбу талабларга жавоб беришини тасдиқлайдиган маълумотлар қимматли қоғозлар эмиссияси проспектида кўрсатилган бўлиши керак. 2. Қ имматли қоғозлар эмиссияси проспектини тайёрлаш. қимматли қоғозлар эмиссияси проспекти банк бошқаруви томонидан тайёрланиб, унинг раиси ва бош бухгалтери томонидан имзоланади. Эмиссия проспектида банк, унинг молиявий аҳволи ҳамда бўлғуси қимматли қоғозларни чиқариш тўғрисидаги маълумотлар (қимматли қоғозлар

тўғрисида умумий маълумотлар, уларни тарқатиш шартлари ва тартиби, қимматли қоғозларни чиқариш ҳисоб-китоб шартларига оид маълумотлар, қимматли қоғозлар бўйича дивидендлар ёки фоизларни олишга тегишли маълумотлар) акс эттирилади. 3. Қимматли қоғозлар ва эмиссия проспектини чиқаришни рўйхатдан ўтказиш . Ушбу операцияни эмитент-банк қонунчиликда белгиланган тартибда ваколатли давлат органида амалга оширади. 4. Эмиссия проспектини нашр этиш ва қимматли қоғозлар чиқариш тўғрисидаги хабарни оммавий ахборот воситаларида чоп этиш. Бунинг учун эмитент-банк, одатда, проспектни алоҳида рисола (брошюра) шаклида, кўпчилик харидорларни хабардор қилиш учун етарлича миқдорда нашр эттиради. 5. Қимматли қоғозларни сотиш . Эмитент-банк қимматли қоғозларни чиқаришни рўйхатдан ўтказиб, эмиссия проспекти ва қимматли қоғозларни чиқариш тўғрисидаги хабарни тарқатганидан кейингина уларни сотишни бошлаши мумкин. Эмиссия проспекти рўйхатдан ўгказилмагунига қадар ўз қимматли қоғозларини реклама қилиш ман этилади. Акцияларни жойлаштириш харидор билан тузилган муайян миқдордаги акцияларни олди- сотди шартномасига асосан сўмларга сотиш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Бунда банк воситачилар – брокерлик фирмалари билан махсус воситачилик ва топшириқ шартномалари тузиб, уларнинг хизматидан фойдаланиши мумкин. Сотилган акцияларнинг сони чиқарилиши мўлжалланган ва рўйхатга олиш ҳужжатларида кўрсатилган акциялар сонидан ошмаслиги шарт. 6.Қ имматли қоғозларни чиқариш якунларини рўйхатдан ўтказиш . Бу жараён қимматли қоғозларни сотиш тугалланганидан кейин амалга оширилади. Банк сотув натижаларини таҳлил қилади ва қимматли қоғозларни чиқариш якунлари тўғрисида ҳисобот тузади, бу ҳисобот раҳбарият томонидан имзоланиб, банк муҳри билан мустахкамланади (тасдиқланади) ва рўйхатга олувчи органга тақдим этилади. Ушбу орган

қимматли қоғозларни чиқариш якунлари тўғрисидаги ҳисоботни кўриб чиқиши лозим, агар бу органнинг эътирозлари бўлмаса, ҳисобот ва якунни рўйхатга қайд этади. Борди-ю, рўйхатдан ўтказувчи орган банкка ҳисоботни рўйхатга олишни рад этса, у эмитентга бу ҳақда хат орқали маълум қилиши лозим. Хатда рад этишнинг сабаблари (масалан, қимматли қоғозларни чиқариш жараёнида амалдаги қонунчилик, банк қоидалари, йўриқномалари бузилгани, ҳисобот ўз вақтида тақдим этилмагани) аниқ кўрсатилган бўлиши керак. 7.Қ имматли қоғозларни чиқариш якунларини чоп этиш уларни чиқариш тўғрисидаги хабар босиб чиқарилган матбуот органида амалга оширилиши лозим. Сотилган барча акциялар хақи, уларни чиқариш якуни тўғрисидаги ҳисобот қимматли қоғозларни чиқариш рўйхатга олинган кундан бошлаб йил давомида харидорлар томонидан тўлиқ тўланган бўлиши шарт. 1. Тижорат банклари қимматли қоғозлар бозорида сармоядорлар сифатида. Банк инвестицияларига, қоида бўйича, фойда олиш мақсадида бир йилдан ортиқ вақтда тўлаш шарти билан қимматли қоғозларга маблағларни қўйилма қилиш киради. Агар банк турли эмитентлар қимматли қоғозларидан бир неча турини сотиб олса, яъни унинг қўйилмалари диверсификацияланган бўлади ва бунда мазкур банк инвестициялар портфели ҳақида гапириш мумкин бўлади, У портфел таркибини режалаштириш, таҳлил қилиш ва тартибга солиб туриш, портфел олдига қўйилган мақсадларга эришиш учун уни шакллантириш ҳамда қувватлаб туриш, унинг ликвидлиги зарур даражада бўлишини сақлаб туриш ва у билан боғлиқ харажатларни камайтиришни ўз ичига олади. Инвестиция сиёсатини ишлаб чиқиш ва инвестиция портфели тузилмасини аниқлаш вақтида банклар авваламбор ликвидлик, даромадлилик ва хатарга

эътибор беради. Банкларнинг қимматли қоғозларга инвестициялар қилишдан мақсади фоизлар олиш, капитални сақлаб қолиш ва қимматли қоғозлар курси қийматининг ўсиб бориши асосида сармоянинг ортиб боришини таъминлашдан иборатдир. Ўзбекистон банкларининг портфелини инвестициялаш объекти бўлиб корпоратив қимматли қоғозлар, шунингдек, давлат қисқа муд~ датли қоғозлари хизмат қилади. Инвестициялаш жараёнида банк стратегиясининг икки тури фарқланади: пассив ва актив. Пассив, кутибтурувчи стратегиянинг мақсади – ўртача бозорникига яқин бўлган даражадаги барқарор ва қатъий даромад олинишини таъминлашдир. Бу ҳолда, одатда, "нарвон" усули ёки "штанга" усули қўлланади. Биринчи усул турли муддатли қимматли қоғозларни банк томонидан танлаб олинган инвестициялаш муддати доирасида бир текис тақсимлаган ҳолда сотиб олишга асосланган. "Штанга" усули инвестицияларнинг аксарият қисми портфелнинг юқори ликвидлилигини таъминлайдиган жуда қисқа муддатли қимматли қоғозларга ҳамда юқори даромад олиш учун имкон берадиган анчагина узоқ муддатли қимматли қоғозларга йўналтирилишини англатади. Ўзбекистонда банклар ўзларининг қимматли қоғозлар портфелини шакллантиришда ушбу иккала усулни қўллайдилар. Бироқ Ўзбекистон учун умуман инвестициялашнинг нисбатан қисқароқ муддатлари хосдир. Агрессив (тажовузкор) сиёсат курслар ва фоизларнинг бозорда ўзгариб (тебраниб) туришидан даромад олиш имкониятларидан энг кўп даражада фойдаланиб қолишга йўналтирилган. Бундай стратегияни фақат катта инвестиция портфелига эга бўлган йирик банкларгана қўллаши мумкин. Агрессив стратегияни муваффақиятли олиб бориш учун банк кундалик бозорни холисона баҳолай оладиган ва унда вазиятнинг ўзгаришига оид тахминлар тузишни таъминлайдиган тегишли таҳлилий имкониятларга эга бўлиши лозим.

Ўзбекистон банкларини инвестициялашнинг бош объекти давлат қисқа муддатли облигациялари (ДқМО) бўлиб, улар банкка кафолатли қатъий ва барқарор даромад олиш учун имкон беради. Кўпгина банклар ўзларининг вақтинча бўш турган пул ресурсларини айни мана шу ДҚМОга қўйилма қиладилар. Шуни қайд этиш лозимки, кўпгина банклар ДҚМОга қўйилма қилаётганларида бир қанча ҳолларда иккиламчи бозорда нарх кўтарилиши нарх пасайиши вақтидаги фурсат (ўйин)дан фойдаланиб, катта даромад олиб, тажовузкор сиёсат юритадилар. Аҳамиятига кўра иккинчи ўринда турган, аммо энг катта истиқболга эга бўлган инвестициялаш объекти хусусийлаштирилган корхоналарнинг акциялари бўлиб, улар дивидендлар шаклида даро, мадлар олиш ва курс қийматини ошириш учун, шунингдек, кейинчалик анча юқори нархда қайта сотиш учун сотиб олинади. Саноат корпорациялари акцияларига банклар инвестициялари амалга оширилган вақтда банк капитали билан саноат капитали қўшилиб-бирлашиб, молия капитали ҳосил бўлади. Бундай бирлашув, юқорида қайд этилганидек, ҳамма мамлакатларда ҳам бўлавермайди, лекин Ўзбекистонда у етарлича кенг ривожланди. Агар бирор акциядорлик жамиятининг акциялар пакетига эга бўлган банк уни бошқаришда, шунингдек, кредитлар, жумладан, имтиёзли кредитлар ёрдамида эмитентнинг молиявий аҳволини соғломлаштиришда фаол иштирок этса, шундай бирлашиб кетишнинг афзалликлари намоён бўлади. Ҳар бир банк инвестиция портфелининг муайян қисмини банк томонидан қўшма ва шуъба корхоналарга киритилган пайлар ва улушлар ташкил этади. Ушбу қўйилмалардан келадиган даромад баъзан катта миқдорларга етиши, аммо айрим ҳолларда умуман бўлмаслиги ҳам мумкин. Турлича бозор тузилмаларининг таъсисчилари бўлмиш банклар уларга катта маблагларни қўйилма қилади, Масалан, банклар инвестиция муассасалари ва биржаларнинг таъсисчилари бўлиши мумкин. Амалда Ўзбекистондаги ҳар бир банк турли йўналишдаги бир ёки ҳатто бир неча инвестиция муассасалар

– инвестиция воситачилари, инвестиция компаниялари ва х.к.ларнинг таъсисчиси бўлади. Ўзбекистонда банкларга институционал сармоядорларнинг, яъни ўз иш фаолиятининг хусусиятига кўра доимий ва катта миқдордаги пул маблағларига эга бўлган ҳамда уларни қимматли қоғозлар портфелига қўйилма қилишга қурби етадиган ташкилотларнинг таъсисчилари бўлиш учун рухсат берилган. Банклар институционал сармоядорларнинг акцияларини сотиб олиб, пул маблағларини жамғариш (аккумуляциялаш) учун қўшимча имкониятга эга бўлади, шунингдек, мижозларнинг қимматли қоғозлар портфелини бошқариш бўйича ўз операцияларини кенгайтиради. Банклар андеррайтинг бўйича операцияларни бажараётган вақтда маблағларни қимматли қоғозларга инвестициялашга доир операцияларни амалга оширади, яъни банк эмитент-мижознинг қимматли қоғозларини жойлаштира олмаган вақтда, ўз мажбуриятларини бажариш ва мижознинг устав сармоясини ўз вақтида шакллантириш учун банкнинг ўзи мижознинг қимматли қоғозларини сотиб олишига тўрри келади. Аммо ушбу операциялар кўпроқ ночорлик хусусиятига эга. Кейинчалик банк бундай қимматли қоғозларни сотиб олиб, уларни сотишга ҳаракат қилади ёки у фойда, шу билан бирга, дивидендлар келтира бошлаши учуи эмитентни бошқаришда иштирок этади. Банклар корхона акцияларига эга бўлиб ва унга кредитлар бериб, ўз инвестицияларини ҳимоя қилиш мақсадида кредитлашни давом этгиришга жалб этилиши мумкин. Улар ўз обрўсини сақлаб қолиш учун корхонанинг молиявий барқарорлигини қувватлаб туришга мажбурдир. қимматли қоғозларга инвестиялашни амалга оширишда банкнинг йўқотишлари бўйича мавжуд хатар асосан қисқа муддатлидир лекин у банкнинг асосий капиталига нисбатан жуда юқори бўлиб қолиши ҳам мумкин. Банк-эмитент корхонанинг банкрот бўлиши билан боғлиқ ҳолда унинг акцияларига эга бўлгани учун зарар кўриши ҳам мумкин, аммо бундай йўқотишларнинг энг кўп тарқалган сабаби, бозор қийматини нотўғри бахрлаш ва қимматли қоғозларни узоқ

вақт давомида сақлаб туришдан иборатдир. Мана шунинг учун ҳам банклар учун қимматли қоғозларга қўйилмалар қилишни амалга ошириш бўйича чекланишлар мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: 1) банкнинг бир корхона устав капиталига, шунингдек, шу корхонанинг бошқа қимматли қоғозларига қўйилмалари миқдори биринчи даражадаги банк регулятив капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги шарт; 2) банкнинг барча эмитентлар устав капитали ва бошқа қимматли қоғозларига инвестициялари миқдори биринчи даражадаги банк регулятив капиталининг 50 фоизидан ошмаслиги керак; 3) банкнинг олди-сотди учун нодавлат қимматли қоғозларга қўйилмалари биринчи даражадаги банк регулятив капиталининг 25 фоизидан ошмаслиги лозим. Банк тўғридан-тўғри бевосита ва билвосита (масалан, шуъба корхоналар орқали) ҳар қандай корхона (молиявий муассасалардан ташқари) устав капиталининг 20 фоиздан ортиқ қисмига эга бўлиши мумкин эмас. Аммо банк қўйилмаларига белгиланган ушбу чеклашлар кредит таъминоти учун тақдим этилган қимматли қоғозларга берилган гаров ҳуқуқини амалга ошириш катижасида банк томонидан олинган қимматли қоғозларга нисбатан қўлланмайди. Айни вақтда, агар банк қимматли қоғозларни гаров ҳуқуқлари амалга оширилган ҳолда олган бўлса, уларни бир ой мобайнида сотиши керак. Марказий банк, агар эмитент фаолияти ёки банкнинг амаддаги инвестициялари ёки режалаштирилаётган инвестициялари омонатчилар, кредиторлар, акционерлар манфаатларига зарар етказадиган бўлса, ёхуд инвестицияларни бошқаришда банкнинг тажрибаси етарлича бўлмаса, ҳар қандай эмитент қимматли қоғозларига банкларнинг инвестициялари миқдорига чекловлар белгилаши мумкин. Банкнинг қимматли қоғозлар портфелига оид ички ҳисоботи қимматли қоғозларнинг тури ва хиллари, сифат таснифи, номинал ва бозор қиймати (нархи), сотиб олиш ва сотиш санаси, фоиз ставкаси, чегирмаси, олинган

дивидендлар ёки фоизлар, олди-сотди битимлар фойдаси бўйича қисмларга бўлинган бўлиши керак. Бундай ҳисобот инвестицион қимматли қоғозлар бўйича, шунингдек, олишсотиш учун мўлжалланган қимматли қоғозлар бўйича ҳам мунтазам равишда тайёрланиши зарур. Ҳар бир банк, юқорида қайд этилганидек, ички ҳужжат сифатида банк Кенгаши томонидан тасдиқланган инвестиция сиёсати тўғрисидаги Низомига эга бўлиши ва унда мажбурий тартибда қуйидаги масалалар акс эттирилиши шарт: - банкнинг инвестицион стратегияси ва мақсади (фойда олиш, эмитент-корхонани бошқаришда иштирок этиш, ликвидликни қувватлаш, гаров талабларига мувофиқлик); - банк инвестиция маблағлари қўйишни режалаштираёттан қимматли қоғозларнинг тури ва хиллари ҳамда инвестициялар муддатлари; - банкнинг эмитентлар ва тармоқлар бўйича акциялар бир жойда тўпланишини чеклаш, қимматли қоғозларга қўйилмаларнинг хатарсизлиги ва уларнинг сифатини баҳолаш, эмитент-корхоналарнинг молиявий аҳволи ҳамда бошқарув тажрибасини баҳолаш, инвестициялар диверсификациясини қандай усуллар воситасида амалга ошириш бўйича режалари. Бундан ташқари, инвестиция фаолиятини амалга ошириш вақтида Марказий банк томонидан барча тижорат банкларига эмитентнинг умумий паспорт маълумотлари қайд этиладиган "қимматли қоғозлар эмитенти анкетаси (сўровномаси)" махсус шакли, шунингдек, унинг молиявий аҳволи (қоплаш коэффициенти, ликвидлилиги, алоҳидалиги, кредит қобилияти бўйича синфи, ссудалар бўйича қарздорлиги ва ҳ.к.)дан фойдаланиш тавсия этилган. Сўровномалар даврий равишда янгиланиб турилиши керак. 4. Тижорат банклари инвестиция муассасалари сифатида. Аввал қайд этилганидек, банклар инвестиция муассасалари вазифаларини бажариши мумкин. Турли мамлакатларда тижорат банклари буни қимматли қоғозлар бозорини умумий назорат этадиган органнинг

рухсати билан ёки давлат бош банкидан банк фаолиятини амалга ошириш учун олинадиган умумий лицензия (рухсатнома) доирасида амалга оширади. Ўзбекистонда банклар қонуний жиҳатдан қайд этилган тижорат банклари ва инвестиция банкларига ажратилмаган, шу сабабли тижорат банклари инвестиция муассасаларига хос бўлган вазифаларни эркин бажараяпти. Банклар қимматли қоғозлар билан операцияларни Марказий банк томонидан бериладиган умумий лицензия асосида амалга оширишлари мумкин. Лицензияда кўрсатилган, банклар томонидан амалга ошириладиган операциялар рўйхатида қимматли қоғозлар билан олиб бориладиган фаолият махсус қайд этилган бўлиши керак. Банклар қимматли қоғозлар билан фаолиятини амалга ошириш учун қуйидаги маълумотларни кўрсатиши лозим: а) қимматли қоғозлар билан режалаштирилаёттан фаолиятнинг батафсил тавсифи, ушбу фаолиятни амалга оширишда банк қандай сиёсат олиб бориши ва қандай тадбирлардан фойдаланмоқчи эканлиги; б) банкнинг ушбу фаолиятни амалга ошириши натижасида олиниши кўзда тутилаётган фойданинг тахминий миқдори (фоизлар ҳисобида); в) бундай фаолият устидан ўрнатиладиган ички назорат турлари ва унга қўйиладиган талаблар; г) қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга оширадиган шахслар учун битимлар тузиш тўғрисида қарор қабул қилиш ва чеклашлар бўйича ваколатлар; д) қимматли қоғозлар билан битимларни амалга оширадиган шахсларга қўйиладиган малакавий талаблар; е) банкнинг ички ҳисоб юритиш ва ҳисобот тузиш ишларига раҳбарлик қилиш; ж) қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар мониторинги бўйича ахборотлаштириш тизимига қўйиладиган талаблар. Республика тижорат банклари бир ҳолда ўз таркибий тузилмаларида қимматли қоғозлар бўйича фонд бўлимлари ёки бошқармаларига эгадирлар,

улар фонд қимматликлари билан амалга ошириш мумкин бўлган турлича операцияларни – банкнинг ўз қимматли қоғозлари эмиссиясини ташкил этишдан тортиб инвестиция муассасаларига хос бўлган барча операциялар мажмуини бажаради. Бунда фонд бўлимлари бевосита банк операцияларини қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операцияларни уйгунлаштириши (масалан, векселлар ҳисобини юритиш), шунингдек, инвестиция муассасалари учун хос бўлган операциялар билан бирга амалга ошириши мумкин.  Инвестицион ва молиявий маслаҳат бериш Банклар кўп сонли мижозларига эга бўлиб, уларга нафақат кредит- ҳисоб-китоб хизмати кўрсатади, балки уларга чет эл сармоядорини танлаш, сармоядорларга инвестиция объектларини танлаш билан боглиқ бўлган инвестицион консалтинг соҳасидаги хизматлар кўрсатишни ҳам амалга оширади. Бунда банклар техник-иқтисодий жиҳатдан асослаб берилган, потенциал самарадорлик баҳосини ўз ичига олган инвестиция лойихаларини ишлаб чиқади, халқаро андозаларга мувофиқ лойиҳа ҳужжатларни тайёрлайди, амалга ошириладиган лойиҳалар доирасида маркетинг тадқиқотлари олиб боради. Бунда энг мақбул эмиссия портфелларини шакллантириш, инвестицияларни жалб этиш дастурларини ишлаб чиқиш, мижознинг ўзига керак бўлган пул маблағларини жалб этиши учун ёрдам берадиган воситаларни танлаш, қимматли қоғозлар эмиссияси учун бизнес- режаларни ишлаб чиқиш, молиявий воситаларнинг ҳар хил турлари бўйича олинадиган даромадларьи тахмин қилиш ва ҳ.к. муҳим банк хизматларидир. Ўзбекистонда банклар ўз мижозларига бепул, техник хусусиятдаги кўпгина оғзаки маслаҳатларни беришади.  Депозитар хизмат кўрсатиш Бу вазифа хорижий банклар амалиётида мавжуд. Тижорат банки, депозитарийдаги каби, мижознинг қимматли қоғозларини сақлайди, уларга бўлган ҳуқуқларини ҳисобга олади, уларнинг ҳаракати ҳисобини юритади. қимматли қоғозларни сақлаш учун банклар мижозларга "депо"

ҳисобрақамини очади ва депозитар хизмат кўрсатиш шартномасига мувофиқ улар бўйича қонунчиликда рухсат этилган барча операцияларни амалга оширади. Банклар ҳар хил турдаги корхоналар, шу жумладан, инвестиция фондлари учун депозитарий вазифаларини амалга ошириши мумкин. Ўзбекистонда қонунчиликка мувофиқ депозитар фаолият фақат ихтисослашган инвестиция муассасалари-депозитарийлар томонидангина амалга оширилиши мумкин. Банклар ушбу вазифани бажариш ҳуқуқига эга эмас. Бир қанча мамлакатларда банклар бошқарувчи компаниялар вазифасини бажаради. Ушбу вазифаларни банклар мижозлар билан тузиладиган шартномага мувофиқ амалга оширади. Бунда банк мижознинг қимматли қоғозлар портфели ва унинг барча инвестицияларини шакллантиради ҳамда бошқаради. Бу борада банклар инвестиция фондларига ҳам хизмат кўрсатиши мумкин. Траст хизматлари. Бу – банклар фаолиятининг кенг тарқалган соҳасидир. Тижорат банклари таркибида ушбу операцияларни бажариш учун махсус траст-бўлимлар тузилади. Улар хусусий мулкдорлар, шунингдек, фирма ва акциядорлик жамиятлари учун траст операцияларини амалга оширади. Уларга активлар (мулк)ни тасарруф этиш, акциядорлик жамиятлари ишини бошқариш, воситачилик хизмати кўрсатиш кабилар киради. Активларни тасарруф этиш. Бу – гуруҳ операцияларининг энг кўп тарқалганларига пенсия, ўзаро ва бошқа мақсадли фонд (жамғарма)ларни бошқариш бўйича кўрсатиладиган хизматлар киради. Мазкур ҳолда траст - бўлимнинг иши маблағларни бирор мақсадли фондга ва траст тўғрисидаги шартномага асосан олувчиларга пул тўлаш учун маблағларни тўплаш, жамғариш (аккумуляциялаш)дан иборат. Алоҳида шахслар учун траст-бўлим васиятнома бўйича ишончли шахсга (васиятнома ижрочиси сифатида) хизмат кўрсатиши мумкин. Бир қанча ҳолларда траст-бўлим фирма томонидан

чиқарилган облигацияларнинг сақланишини таъминлайдиган қимматли қоғозлар эгаси бўлиши ҳам мумкин. Компания ишларини ёки алоҳида шахснинг мулкини бошқариш. Бундай бошқариш вақтинчалик, муваққат хусусиятга эга бўлиши мумкин. Корхона қайта ташкил этилаётган, қўшилаётган, санация қилинаётган вақтда катта ташкилий, молиявий қийинчиликларни бошидан кечиради ёки банкрот бўлади. Шундай пайтда траст-бўлим ишончли шахс сифатида кредиторларга қарзларни, бюджетга тўланмаган солиқларни тўлайди, корхонани тугатишга оид ҳужжатларни расмийлаштради, ваколатлик вазифаларини бажаради ва ҳ.к. Хусусий шахснинг мулкини бошқариш траст битим асосида ёки суд фармойиши бўйича, одатда, ишончли шахс ёки учинчи шахс (масалан, лаёқатсиз) бўлган бенефициар фойдасига амалга оширилади. Мазкур ҳолда банк ўз номидан иш тутиб, мулкнинг ҳар хил турларини бошқаради, маблағларнинг самарали қўйилишини таъминлайди, бундай қўйилмалардан тушадиган даромадни ва траст битимнинг асосий суммасини тасарруф этади. Агентлик хизматлари. Бунда банк муайян муддатга тузилган шартнома асосида принципал деб аталувчи ўз мижози номидан ва унинг топширири бўйича ҳаракат қилади. Бу ҳолда банк мулкни тасарруф этиш ҳуқуқига эга бўлмайди; мулкни тасарруф этиш ҳуқуқи принципалнинг ўзида қолади, Воситачилик хизматлари қимматликларни сейфларда сақллшдан иборат бўлиб, бунда банк мижознинг топшириғи бўйича қимматликларни олади, сақлайди ва беради ёки сейфларни ижарага беради, Мижознинг ўзи бу сейфларда ўз қимматликларини, шу жумладан, қимматли қоғозларини сақлайди. Банк воситачилик хизматларини кўрсатиб, мижознинг активларини сақлайди: унинг кўрсатмаларига асосан ҳаракат қилиб, акциялар бўйича дивидендлар, облигациялар бўйича фоизлар олиш, облигацияларни тўлаш, қимматли қоғозларни алмаштириш ва ҳ.к.га доир операцияларни бажаради. Ниҳоят, воситачилик хизмати кўрсатиш доирасида принципал активларини бошқариш амалга оширилади, бунда банк мижознинг топшириғи бўйича инвестициялашни амалга оширади, мижоз

номидан шартномалар тузади, қимматли қоғозларни беради, ссудалар олади, чеклар ёзиб беради ва имзолайди, векселларни индоссация қилади, қимматли қоғозлар портфелининг Ҳолатини таҳлил қилади, мижоз портфелида мавжуд бўлган қимматли қоғозлар курсларини кузатиб боради, қимматли қоғозлар олди-сотдисини амалга оширади, уларнинг суғуртасини расмийлаштиради ва ҳ.к. Бозор иқтисодиёти ривожланган давлатларда траст операцияларини олиб боришга катта аҳамият берилади. АқШда, масалан, 1939 йили шартнома трастлар тўғрисида махсус қонун қабул қилинган бўлиб, у қимматли қоғозлар ва фонд биржалари комиссиясига траст ўзаро муносабатларни тартибга солиш соҳасида кенг ваколатлар берди. Акциядорлар реестри (рўйхати)ни юритиш. Одатда, бундай хизмат кўп сонли акциядорлари бўлиб, банк мижозларидан ҳисобланган акциядорлик жамиятлари фойдаланади. Акциядорларнинг реестрини юритиб, банк акциядорлик жамияти қатнашчиларининг таркиби, унда кучларнинг жойлашиши, акциялар ҳаракати ва ҳ.к. тўғрисида ахборот олади. Ўзбекистон қонунчилиги бўйича, банклар қимматли қоғозларнинг номинал эгалари сифатида қатнашишлари ҳам мумкин. Бу вазифани улар мижозларнинг ҳисобидан ва уларнинг топширишга асосан брокерлик операцияларини амалга ошириш вақтида бажарадилар, Бунда банкка тегишли бўлмаган қимматли қоғозлар битим бўйича контрагентларга берилгунига қадар уларнинг ҳисобрақамларида вақтинча мухосара қилинади. Ҳозирги вақтда қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга оширадиган банклар билан банк бўлмаган инвестиция муассасалари ўртасида рақобатнинг кучайиб бораётгани кузатилмоқда. Бунда банклар ўзларининг ҳуқуқлари, молиявий базаси, активлари диверсификацияси, кадрлар таркиби ва моддий таъминоти жиҳатидан банк бўлмаган инвестиция муассасалари оддида улкан афзалликларга эгадир. 5. Тижорат банклари вексел операциялари.

Вексел операциялари – банк операцияларининг энг кенг тарқалган туридир. Уларга векселлар ҳисобини юритиш, векселларни қайта ҳисоблаш, векселга ссуда бериш, векселларни инкассо қилиш, векселлар домициляцияси, векселларни аваллаш, векселлар акцепти, векселлар билан амалга ошириладиган форфейтинг операциялари киради. Векселлар ҳисобини юритиш. Векселлар ҳисобини юритиш – бу вексел эгаси томонидан векселни банкка индоссамент бўйича тўлов муддати келгунига қадар бериш (сотиш) ва бунинг эвазига ҳисоб юритиш фоизи ёки дисконт деб аталадиган муайян фоиз чиқариб ташланган ҳолда, вексел суммасини олишдир. Бундай векселлар банкка келиб тушган ҳолда, банк векселлар ҳисобини юритиш имкониятини ўрганади ва бу ижобий хал қилинган тақдирда, индоссаментга ўз реквизитларини киритиб, айни вақтда "Ҳисобга олинди" деб қайд этади. Ҳисоб юритиш фоизи ставкасини банкнинг ўзи белгилайди. Табиийки, вексел бўйича талаб ҳуқуқи бу ҳолда банкка ўтади. Агар вексел ўз муддатида тўланмаса, у эътирозни расмийлаштириш учун нотариусга ўтказилади, бундан кейин банк вексел эгасидан унга хақ тўлашни талаб қилади. Ҳақ тўланмаган тақдирда, банк қарзни мажбурий тартибда ундириб олиш тўғрисида судга мурожаат этади. Ҳисоб юритиш учун тақдим этилган векселлар юридик ва иқтисодий жиҳатдан ишончлилиги бўйича банк томонидан текширилади. Векселнинг юридик томондан ишончлилиги барча мажбурий реквизитлар тўғри тўлдирилгани, векселларни имзолаган шахсларнинг ваколати ва имзоларининг ҳақиқийлигини текшириш йўли билан аниқланади. Векселнинг иқтисодий жиҳатдан ишончлилиги унинг аўланишига бўлган ишончни тасдиқлашни англатади. Банк нафақат мижознинг, балки барча индоссаментлар (векселга имзо чеккан, унга бирдай жавобгар бўлган шахслар)нинг ҳам кредит қобилиятини ўрганади. Бунда банк ахборот олишнинг барча усулларидан матбуотда босиб чиқарилган материаллардан тортиб то таҳлилий ва статистик бюролар ҳамда мустақил аудиторлик

фирмаларидан маълумот олишгача фойдаланади. Ҳисоб юритиш учун товар ва тижорат битимларига асосланган векселлар қабул қилинади. Бронза ва дўстлик векселлари, шунингдек, эътирозга йўл қўйган шахслар томонидан берилган векселлар ҳисоб юритиш учун қабул қилинмайди. Шунингдек, ўзининг ишончлилиги билан танилган ёки бошқа банклар томонидан акцептланган векселларга устунлик берилади. Ҳисобга олинган векселлар бўйича пул мабларларини олиш учун ҳар бир банк вексел берувчи ва вексел тақдим этувчилар бўйича тўлов муддатларининг етиб келишига оид картотека юритади. Ҳар бир муддатга банкда махсус қайднома (ведомость)лар тузилиб, уларда тўлов муддати ушбу санага тўғри келадиган барча векселларга тегишли маълумотлар тўлдирилади, векселнинг банкнинг рўйхатга олиш дафтаридаги тартиб рақами, вексел эгаларининг номи, вексел тақдим этувчилар ва уларнинг валютаси номи кўрсатилади, Вексел бўйича тўлов келиб тушганидан кейин қайдномада тегишли белги қўйилади, векселнинг ўзи эса, тўловчига қайтариб берилади. Агар тўлов муддатидан олдин келиб тушган бўлса, тўлов муддати келгунига қадар қолган вақт учун банкнинг жорий ҳисобрақамлар бўйича ставкаси асосида ҳисобланган фоизлар тўловчига қайтариб берилади. Борди-ю, тўлов векселда кўрсатилган муддатидан кечиккан ҳолда келиб тушса, банк тўловчидан кечиккан муддат учун ҳамда (агар протест билдирилган бўлса) эътироз учун пеня ундириб олади. Бундан кейин вексел банк томонидан тўловчига ўтказилади, Векселларни қайта ҳисоблаш. Тижорат банки, мижоз векселларининг ҳисобини юритиб, бошқа банкда уларнинг қайта ҳисобини юритиши мумкин. Кўпинча тижорат банклари мамлакат марказий банкида векелларнинг қайта ҳисобини юритади. Марказий банк учун қайта ҳисоб юритиш муомаладаги пул массасасини тартибга солишнинг қўшимча имкониятидир. Марказий банк эгаси тижорат банклари бўлган векселларни қайта ҳисоблаш учун қабул қилиши мумкин. У векселларини қайта ҳисоблашга қабул қилиш мумкин бўлган банкларнинг рўйхатини олдиндан

белгилаб олади, шунингдек, қайта ҳисоблаш операцияларини амалга ошириш учун ҳисобга олиш фоизи белгиланади. Марказий банкда ҳисобини юритиш учун таклиф этилаётган векселлар мажбурий тартибда вексел бўйича тўловчи банки томонидан акцептланган бўлиши керак. Бунда марказий банкда векселга эгалик қилишдан келиб чиқадиган барча ҳуқуқлар юзага келади. Қайта ҳисобланган векселлар муддатида тўланмаган тақдирда марказий банк уларни тақдим этувчига эътироз билдириш учун қайтариши мумкин. Бунда марказий банк ҳисобга олиш (дисконт) суммаси билан бирга эътироз учун сарфланадиган харажатлар суммасини ушлаб қолади. Айни вақтда марказий банк тўловчининг вакиллик ҳисобракдмидан ҳисобга олиш (дисконт) суммаси ва эътироз бўйича харажатлар суммаси чиқариб ташланган номинал суммаси бўйича маблағларни чиқариб ташлайди. Вексел гарови остида ссудалар бериш. Банклар векселллар таъминоти асосида корхона ва ташкилотларга ссудалар бериб, кредитлашни амалга ошириши мумкин. Бундай ссудалар қарзни таъминлаш учун қабул қилинадиган векселларни муддат белгиланмаган ҳолда ёки тўлов муддати етиб келгунига қадар расмийлаштирилади. Векселлар берилаётган кредитнинг тўлиқ қийматини эмас, балки унинг муайян банк томонидан белгиланган миқдори, шунингдек, гаровга тақдим этилаётган векселларнинг сифатига қараб, кредитнинг 60-90 фоизи таъминотига қабул қилинади. Таъминоти вексел бўлган кредитни тўлашни кредит олган корхонанинг ўзи амалга оширади, бундан кейин унга таъминотдаги векселлар қайтариб берилади. Бундай кредит бўйича қарз олувчи банк томонидан белгиланган умумий тартибга мувофиқ фоизлар тўлайди. Вексел гарови остидаги махсус ссуда ҳисобрақами бўйича ссудалар бериш. Агар векселни гаровга бериб, ссудалар олиши доимий хусусиятга эга бўлса, бундай корхонага махсус ссуда ҳисобрақами очилади. Ссудалар берилаётган вақтда махсус ссуда ҳисобрақами дебетланади, тўланаётганида эса кредитланади. Ссудаларни тўлаш қарздор томонидан, шунингдек,

учинчи шахслар томонидан ҳам амалга оширилиши мумкин, бундан кейин қарз олувчига қарзни тўлаш учун киритилган суммага мувофиқ бўлган векселлар қайтарилади. қарзни тўлаш учун мижоздан маблағлар келиб тушмаган тақдирда, векселларни тўлаш учун келиб тушадиган суммалар қарзни тўлаш учун йўналтирилади. Махсус ссудалар ҳисобрақами талаб қилиб олингунига қадар сақланадиган ҳисобрақамдир. Ссуданинг муддатсизлиги банкка исталган вақтда мижоздан кредитни тўлашини ёки қўшимча таъминот тақдим этишини талаб қилиш имкониятини беради. Бундай шарт банк билан мижоз ўртасида кредит шартномаси тузилаётган вақтда белгилаб олинади. Шартномада, шунингдек, кредит миқдори, ҳисобрақам бўйича таъминот билан қарз ўртасидаги энг катта нисбат, банк фойдасига кредитлар бўйича фоизлар ҳамда воситачилик ҳақи кўзда тутилган бўлиши мумкин. қоида бўйича, банк ўз ихтиёрига кўра воситачилик хақини ошириш (аммо олдиндан қарздорга буни маълум қилиши керак), векселларни уларнинг муддати тугагунига қадар бошқа хил векселлар билан алмаштириш, қарзни тўлашни ёки ссуда бўйича қўшимча таъминотчи талаб қилиб, махсус ссуда ҳисобрақамини ёпиш, ҳисобрақам таъминоти бўлган векселларни тўлаш учун келиб тушган пул маблағларини қарзни тўлашга йўналтириши, банкнинг бошқа ҳисобрақамларида (масалан, ҳисоб-китоб рақамида) турган мижоз маблағларидан унинг қарзини тўлашга хақлидир. Кредит банк томонидан ҳар бир мижозга белгиланган лимит доирасида берилади. Банк мижознинг махсус ссуда ҳисобрақами бўйича тўлов операцияларини амалга ошириш йўли билан (кредит шартномасида қабул қилинган қарз билан таъминот ўртасидаги нисбатни ҳисобга олган ҳолда) қарзнинг бўш турган қолдиғини ҳисоб-китоб қилади. Кредит мижознинг топшириғи бўйича маблағларни унинг ҳисоб-китоб рақамига ўтказиш ёки махсус ссуда ҳисобрақамидан бериладиган кредит учун бевосита гаров сифатида тақдим этилган вексел бўйича келиб тушадиган пул маблағларини йўналтириш орқали тўланади. Махсус ссуда ҳисобрақамида кредит қоддиғи (сальдоси) ҳосил бўлган тақдирда, банк

ҳисоб-китоб рақамларида маблағларнинг сақланиши учун белгиланган ставка бўйича унга фоизларни қўшиб ёзиши мумкин. Махсус ссуда ҳисобрақамидан вексел гарови остида бериладиган ссудалар обрўли ва барқарор хўжалик-молиявий ҳолатда бўлган ташкилотларга, мамлакатда умумий қулай молиявий вазият хукм сурган даврларда (жонланиш, кўтарилиш вақтида) очилади. Векселлар бўйича бир марта бериладиган ссудалар. Банкнинг мижоз билан муносабатлари номунтазам, аҳён-аҳён хусусиятга эга бўлганида векселни гаровга қўйиб, бир марта бериладиган ссудалар қўлланади. Улар оддий ссуда ҳисобрақамларидан берилади. Мазкур ҳолда олдинги ҳолатдаги каби, юридик томондан туғри расмийлаштирилиши ва иқтисодий жиҳатдан ишончлилиги банк томонидан пухта текширилган алоҳида вексел гаров сифатида хизмат қилади. Кредит муддати ушбу вексел бўйича тўлов муддати етиб келиши билан чекланади. Векселларни аваллаш. Илгари эслатиб ўтилганидек, аваль - бу вексел ишонч хати бўлаб, унинг ёрдамида вексел бўйича тўлов тўлиқ ёки вексел суммасининг бир қисми тўланиши кафолатланади. Бундай кафолат учинчи шахс ёки векселга имзо чеккан шахслардан бири томонидан берилади. Векселларни кўпроқ банклар аваллайди (кафолатлайди). Вексел ишонч хатини бериш учун банклар ёзиб қўйиладиган фоиз шаклида ҳақ олади. Банк авални амалга ошириб, вексел учун ишонч хати берилган шахс каби, гарчи мазкур шахс томонидан ёзиб берилган ва уни банк аваллаган вексел ҳақиқий бўлмаган тақдирда ҳам, вексел бўиича жавоб беради. Аваль векселнинг ўзига ёзиш ёки аллонж - "Аваль деб ҳисоблансин" шаклида амалга оширилади. Банк томонидан вексел ишонч хати берилган векселлар энг ишончли ҳисобланади. Ўзбекистонда Президентнинг 1997 йил 19 мартдаги Фармонига мувофиқ векселлар уларни ёзиб берувчи хўжалик субъектлари хизмат кўрсатадиган банклар томонидан авалланган бўлиши керак. Вексел ёзиб берган мижоз тўловга ноқобил бўлган тақдирда, уни аваллаган банкда ресурс лардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган пул

шаклидаги мажбуриятлар юзага келиши мумкин. Шу сабабли банк ўзи аваллаган барча векселлар ҳисобини алоҳида балансдан ташқари ҳисобрақам – 9925 – «Банк томонидан берилган кафолат ва ишончномалар» ҳисобрақамида юритиши ҳамда уларни Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан тижорат банклари учун белгиланган меъёрларни ҳисоблаш вақтида эътиборга олиши керак. Ўтказма векселлар акцепти. Ўтказма векселлар акцепти - бу мазкур вексел бўйича ҳақ тўлаш учун тўловчининг розилик беришидир. Банклар томонидан акцептланган ўтказма векселлар, одатда, ташқи савдо операцияларида қўлланади. Ўтказма векселларни банк томонидан акцептлаш, ўз моҳиятига кўра, ташқи савдони кредитлаш шаклларидан биридир. Ана шундай кредитлашга битта мисолни кўриб чиқайлик. Импортёр - компания ўзига хизмат кўрсатувчи банкка мурожаат этиб, бошқа мамлакатдаги экспортёр – ташкилот фойдасига аккредитив очиш тўғрисида ариза беради, ушбу аризада юкни ортиб жўнатиш шартлари кўрсатилади ва экспортёрнинг импортёр банкига ўтказма векселларни қўйиш ҳуқуқи тасдиқланади. Бунда импортёр банки ўтказма векселларни акцептлаш мажбуриятини, яъни тўлов асосида муддат тугаши билан уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини ўз зиммасига олади (қоида тариқасида, импортёрнинг банки битим суммасининг 0, 5 фоизи миқдорида воситачилик ҳақи олади). Аккредитив очиш тўғрисидаги хабарномани олиб, экспортёр товарни юклаб, импортёрга жўнатади, ўтказма вескелни расмийлаштиради ва уни юклаб жўнатиш ҳужжатлари билан бирга ўз банкига топширади. У буларнинг ҳаммасини акцепт учун импортёр банкига жўнатади. Импортёрнинг банки ўтказма векселни акцептлайди, бу билан у белгиланган муддатда уни тўлаш учун ўзига мажбурият олади, бундан кейин вексел суммасини экспортёрнинг банкига ўтказади, у эса, суммани экспортёр ҳисобрақамига киритади. Импортёр банки акцептланган векселни ўзида сақлаши ёки унинг нархини тушириб (дисконт), пул бозорида сотиши мумкин. Вексел муддати тугаши билан (одатда, бу муддат бир ойдан олти ойгача бўлади) импортёр банкка

ўнинг тўлиқ қийматини ўтказади. Агар вексел банк томонидан сотилган бўлса, банк тушган маблағлар ҳисобига векселни тўловга тақдим этган охирги вексел берувчи билан ҳисоб-китоб қилади. Банк томонидан акцептланган векселлар ишончли молиявий воситалар ҳисобланади, чунки улар икки томонлама кафолатга эга бўлади тўлов муддати тугаши билан векселни тўлаши керак бўлган импортёр ҳамда уни акцептлаган банк томонидан кафолатланган бўлади Форфейтинг операциялари. Форфейтинг - бу мол (товарларни) етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш бўйича талаблар қўйиш ҳуқуқини олиш, ушбу талабга доир операцияларни бажариш ва уни инкассо қилиш хатарини қабул қилишдир. Форфейтинг, одатда, экспортёрдан импортёр томонидан акцептланган тижорат векселларини сотувчига қайтиб келмасдан сотиб олиш шаклидаги ташқи савдо операцияларини кредитлашда қўлланади. Форфейтингнинг векселлар ҳисобини юритишдан фарқи шундаки, форфейтор-харидор сотувчига регрессдан бош тортади. Бунда барча хатарлар форфейторлар зиммасига тушади. Банкларнинг форфейтинг операциялари бўйича ҳисобга олиш ставкалари кредитлашнинг бошқа шакллариникига нисбатан юқоридир. Вексел форфейторга "сотувчига қайтмаслик шарти билан" деб ёзилган индоссамент йўли билан берилади. Тўлов муддати етиб келганида вексел қарздорга форфейтор номидан тақдим этилади. Форфейтинг операциялари натижасида мол етказиб берувчи экспортёрлар юклаб жўнатилган молларнинг қопланган қийматини, импортёрларга берилган векселлар бўйича тўлов муддатлари келишини кутмасдан, олади (ҳисобга олиш ставкаси чиқариб ташланади). Бундан ташқари, улар нотўловлар муддатини кузатиб бориш ва улар бўйича тўловларни ундириб олиш юзасидан чоралар кўриш заруриятидан қутулади. Форфейтинг операцияларининг умумий қиймати вексел бўйича тўлов муддати етиб келгунига қадар бўлган муддатга берилган банк кредити қиймати, маржа (унда мазкур операция хатари ҳисобга олинади) ва расмийлаштириш учун воситачилик ҳақи йиғиндисидан таркиб топади.

Векселларни харид қилиш андоза шартнома билан расмийлаштирилади, шартномада унинг асосидаги битимнинг аниқ тавсифи, шунингдек, кафолатлар, ушлаб қолинадиган маблағлар, муддатлар ва ҳ.к.га тегишли кўрсатмалар қайд этилган бўлади. Форфейтор томонидан, одатда, узоқ муддатларга – 6 ойдан тортиб 5 йилгача ва катта суммаларга ёзилган векселлар сотиб олинади. Форфейтинг операциялари доимий бўлмаган хусусиятга эга. Бу – ҳар бир алоҳида векселни олиш-сотиш билан боғлиқ бўлган бир марта амалга ошириладиган операциядир. Векселларни инкассо қилиш. Банклар вексел берувчиларнинг топшириғига асосан векселлар бўйича тўловларни муддатида олишга доир операцияларни бажариши мумкин. Бунда банклар векселларни тўловчига ўз муддатида тақдим этиш ва улар бўйича тегишли тўловларни амалга ошириш учун масъулиятни ўз зиммаларига олади. Агар тўлов келиб тушса, вексел қарздорга қайтарилади. Тўлов келиб тушмаган тақдирда- вексел тўланмаганлиги ҳақидаги эътироз билан кредиторга қайтарилади. Шундай қилиб, банк ўз вақтида эътироз биддирилмаганлиги натижасида юзага келадиган оқибатлар учун жавоб беради. Векселларни инкассо учун қабул қилиб, банк уларни тўлов жойи бўйича жўнатиши ва инкассо учун ҳужжатлар келиб тушгани ҳақида тўловчини хабардор қилиши керак. Векселлар бўйича тўловлар келиб тушмаган ҳолда, банк ишончли шахс номидан улар юзасидан эътироз билдириши лозим. Векселлар ҳисобини юритиш вақтида банк муайян хатарга учраши, кредит қайтарилмаган ҳолда, маълум миқдордаги суммани йўқотиши мумкин. Инкассо қилиш вақтида у муддати етиб келганида вексел бўйича тегишли тўлов олиш ва олинган суммани вексел эгасига бериш бўйича фақат топшириқ олади. Векселларни банк орқали инкассо қилиш мижозлар учун фойдалидир, чунки унинг ўзи векселларни тақдим этиш билан шуғулланишдан озод бўлади. Банклар векселларни инкассо қилиш учун тўлов суммасидан фоизлар шаклцда воситачилик хақи, почта харажатлари учун компенсация, шунингдек, векселга эътироз билдириш бўйича

харажатларни (агар улар сарфланган бўлса) олади. Эътироз билдириш учун векселлар махсус рўйхат асосида нотариал идорага берилади, ушбу рўйхатда векселнинг зарур реквизитлари: номи, вексел берувчилар манзили, тўлов муддати, вексел валютаси, барча индоссантлар номи ва уларнинг манзили, шунингдек, эътироз билдирилаётган банкнинг номи акс эттирилади. Нотариус векселларни олганидан сўнг тўловчиларни чақириши ва муаиян вақт давомида векселлар хақини тўлашни таклиф этиши керак. Агар тўлов белгиланган муддатда амалга оширилса, вексел вексел берувчига эътирозсиз қайтариб берилади. Борди-ю, тўлов рад этилса, нотариус эътироз далолатномасини расмийлаштиради. Векселнинг ўнг тарафига "эътироз билдирилди" деб ёзилади ҳамда нотариал идоранинг муҳри босилади, шундан кейин эътироз билдирилган вексел нотариал идоранинг ҳисоб юритиш дафтарига киритилади. Тўланмаганлик бўйича эътироз билдирилганлиги тўғрисидаги нотариал идорада расмийлаштирилган далолатнома ҳамда хақи тўланмаган вексел банк томонидан мижозга қайтарилиб, тўловни суд тартибида ундириб олиш учун хизмат қилади. Шуни қайд этиш лозимки, охирги вексел берувчи хоҳлаган индоссантга эътироз тақдим этиши мумкин. Ушбу операцияни амалга ошириш вақтида банклар, қоида тариқасида, векселларнинг почтада йўқолиб қолиши, бирор кишининг айби билан уларни ўз вақтида олмагани, эътирозни расмийлаштириш вақтида нотариус томонидан йўл қўйилган камчиликлар учун жавоб бермайди. Банкнинг вазифалари мижоз топшириқларини аниқ бажаришдан иборатдир. Айни шунинг учун ҳам банклар векселларни инкассо қилаётганида уларнинг хатари камдир, Векселларни домициляцая қилиш. Домициляция - бу биронта учинчи шахсни вексел бўйича тўловчи этиб тайинлашдир. Векселларни инкассо қилишда банклар мижоз учун вексел бўйича суммани олувчилар бўлса, бунга қарама-қарши ўлароқ, домициляция қилишда банклар вексел берувчилар ёки трассатлар топшириғи бўйича белгиланган муддатда

тўловларни амалга ошириши мумкин. Банк домицилянт сифатида амалда ҳеч қандай хатар кўрмайди, чунки у векселларни фақат унга илгари вексел суммасини киритган бўлса ёки агар мижоз унда ўз ҳисобрақамида етарли суммага эга бўлса, векселни тўлаш учун зарур суммани унинг ҳисобрақамидан чиқаради. Акс ҳолда, банк тўловни тўлашдан бош тортади ва вексел берувчига нисбатан одатдаги тартибда вексел бўйича эътироз билдирилади. Бу операциялар банклар учун хатарли бўлмагани туфайли, банклар уларни катта бўлмаган ҳақ эвазига бажаради. 6. Марказий банклар қимматли қоғозлар бозорида. Марказий банклар қимматли қоғозлар бозорида катта рол ўйнайди. Шуни ёдда тутиш керакки, марказий банклар авваламбор эмиссион банклар бўлиб, одатдаги кредит муассасалари вазифаларидан фарқанадиган бир қанча вазифаларни бажаради. Ҳозирги замон марказий банкларининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: 1) кредит пулларни чиқариш (пул эмиссияси); 2) бошқа кредит муассасалари касса заҳираларини аккумуляция-лаш ва сақлаш; 3) мамлакатнинг расмий олтин-валюта заҳираларини сақлаш; 4) тижорат банкларига кредитлар бериш; 5) хукумат учун кредит ва ҳисоб-китоб операцияларини бажариш; 6) ҳисоб-китобларни, шунингдек, ўтказма операцияларни ташкил этиш ва амалга ошириш; 7) иқтисодиётни пул-кредит билан тартибга солиш. Ушбу вазифаларнинг катта қисми озми кўп даражада қимматли қоғозлар билан ҳам боғланган бўлиб, қуйида шу ҳақда сўз юритилади. Марказий банкларнинг эмиссион функцияси қимматли қоғозлар билан ўта узвий боғлиқдир, Олтин стандарт (андоза) шароитларида марказий банк банкнотлари қонун бўйича икки томонлама таъминотга эга бўлиши - тижорат банклари ва олтин билан таъминланган бўлиши керак эди. Аммо ҳозирги

вақтда кредит пуллар эмиссияси кўпроқ ҳукумат облигациялари билан амалга оширилмовда. Банкнотлар эмиссиясининг товар муомаласи билан бевосита алоқаси сустлашиб қолди, мажбурий олтин таъминоти кўпгина давлатларда қайд этилган. Олтиннинг заҳира воситаси сифатидаги роли пасайишига Англия Марказий банки томонидан расмий олтин заҳираси ярмининг 1999 йили сотилиши далил бўла олади. Юқорида эслатиб ўтилганидек, айрим давлатлар (масалан, Швеция)да марказий банклар қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиб турувчи давлат органлари ҳисобланади. Кўпгина мамлакатларда, шу жумладан, бизнинг республикамизда марказий банк бундай тартибга солишда бош ролни ўйнамаса ҳам, фонд бозори (масалан, депозит ва омонат сертификатлар бозори) бирор сегментининг ҳолати учун тўлиқ ёки фонд бозорини давлат томонидан бошқариш органлари билан биргаликда жавоб бериб, салмоқли ўрин тутади. Бунда марказий банк, бошқа тартибга солиш органлари каби, қонунчилик функциялари (бу соҳадаги йўриқномалар, низомларни тайёрлаш ва баъзи ҳолларда уларни тасдиқлаш)ни амалга оширади, қимматли қоғозларнинг айрим турлари (депозит ва омонат сертификатлар, банк векселлари) эмиссиясини рўйхатдан ўтказади, тижорат банкларйнинг фонд бозоридаги иш-фаолиятини лицензиялайди, марказий банк масъулияти доирасига кирадиган қимматли қоғозлар бирор сегментининг ҳолатини назорат қилади, бу соҳада амалдаги қонунларнинг бузилишига йўл қўйган субъектларга нисбатан жаримага тортиш чораларини қўллайди, Ўзбекистонда айни шу Марказий банк тижорат банклари томонидан депозит ва омонат сертификатларни муомалага чиқариш имконияти тўғрисидаги масалани ҳал қилади, бунинг учун тижорат банклари тегишли ҳужжатлар тўпламини кўриб чиқиш учун унга тақдим этади. Марказий банклар ёрдамчи тартибга солиш органлари сифатида фаолият юритиб, мамлакат фонд бозорининг ҳолати учун тўлиқ жавобгар бўлган давлат бошқарув органлари билан узвий ҳамкорлик қилади. Ушбу соҳадаги бундай муносабатлар, одатда, махсус шартномалар билан

расмийлаштирилиб, уларда масъулият соҳалари, назорат шуъбалари ва хоказолар бўлиб олинади. Марказий банклар қимматли қоғозлар эмитентлари сифатида чиқишлари мумкин. Ўзбекистонда, масалан, Марказий банкка депозит ва омонат сертификатлар, шунингдек, векселларни муомалага чиқариш учун рухсат берилган. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бундай қоғозларни чиқаришни тартибга солувчи низом ва йўриқномаларни ўзи ишлаб чиқади ва тасдиқлайди. Марказий банклар сармоядорлар ролида ҳам чиқиши мумкин. қоидага мувофиқ, марказий банклар қимматли қоғозларни улардан даромад олиш учун эмас, балки иқтисодиётда пул-кредитни тартибга солиш мақсадида отиб олади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки давлат қисқа муддатли облигацияларини сотиб олиш ҳуқуқига эгадир, Шуни ҳам қайд этиб ўгаш керакки, кўп ҳолларда марказий банклар давлат пул муомаласининг ҳолати учун жавобгар сифатида давлат қимматли қоғозлари савдоларини ташкил этувчилар бўлади. Улар дастлаб нафақат кимошди савдоси (аукционлар) ва иккиламчи савдони ташкил этади, балки давлат қимматли қоғозларини сақлаш ва уларнинг ҳисобини юритиш ҳуқуқини таъминлайди, хазина (Молия вазирлиги) топшириғи бўйича уларнинг сўндирилишини ва улар бўйича даромадларнинг тўланишини амалга оширади, унинг бошқа топшириқларини ҳам бажаради, шунингдек, дилерлар билан ўзаро ҳаракат қилиб, ички ва ташқи давлат қарзлари бўйича хизмат кўрсатишга доир бир қанча жуда муҳим техник операцияларни ҳам амалга оширади. Марказий банкларнинг қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар билан боғлиқ бўлган энг муҳим вазифаларидан бири бу пул- кредит муомаласи орқали иқтисодиётни тартибга солиб туришдан иборатдир. Шу муносабат билан кредитни тартибга солишнинг мумтоз (классик) усули бўлган қайта ҳисоб юритиш сиёсати энг кўп тарқалган сиёсат бўлиб қолди. қайта ҳисоб юритиш сиёсати деганда, марказий банк

векселларни сотиб оладиган шароитлар тушунилади. Агар векселларни қайта ҳисоблаш вақтида тижорат банки мустақил равишда векселну қайта молиялай олмаса ёки унинг ўзига пул керак бўлса, у биринчи даражали (биринчи класс) векселларни марказий банккатаклиф этиши мумкин, марказий банк векселларнинг ишончлилигига шубҳа қилмаса, уларни ҳисобга олади. Бироқ марказий банк тижорат банкига векселда кўрсатилган барча суммани эмас, балки ҳисобга олиш ставкаси миқдорида камайтирилган суммани тўлайди. Ҳисобга олиш ставкаси – вексел марказий банкка қўйилган вақтдан бошлаб уни тўлаш муддати келгунига қадар сақланган вақт учун бериладиган фоиз суммасидир. Бошқача айтганда, ҳисобга олиш ставкаси векселларни сотиб олиш учун марказий банкдаги фоиз ставкасидир. Марказий банк қайта ҳисоблаш ставкасини пасайтирган вақтда, у тижорат банклари заҳира ҳисобрақамларини тўлдиришини осонлаштиради ва бу билан кредит экспансиясини рарбатлантиради, Марказий банк ҳисобга олиш ставкасини пасайтириб ёки кўпайтириб, муомаладаги пул массасига таъсир кўрсатишга ҳаракат қилади. Тижорат банки томонидан ушлаб қолинадиган фоиз суммаси бу вақтда марказий банкнинг ҳисобга олиш ставкасидан 0, 5-1, 5 фоиз юқори бўлади. Айни мана шу фарқ ҳисобига тижорат банки харажатлари қопланиб, уларнинг фойда олиши таъминланади. Бироқ марказий банкда ҳисобга олинган вексел қайта ҳисобланган ёки редисконтланган тақдирда, тижорат банкининг фойдаси вексел оддий ҳисобга олинган вақтдагига нисбатан анча кам бўлади. Очиқ бозордаги операциялар мазмуни марказий банк томонидан давлат қимматли қоғозлари, банк акцептлари ва бошқа кредит мажбуриятномаларини бозор курсида ёки олдиндан эълон қилинган курс бўйича сотиб олиш ва сотишдан иборатдир, Булар сотиб олинган тақдирда, марказий банк тижорат банкларига тегишли суммаларни ўтказиб, уларнинг заҳира ҳисобрақамларидаги қолдиқни кўпайтиради. Тижорат банкларида бўш турган пул маблаклари ортади ва улар ссудалар бериш учун фойдаланилади. Бу ҳолда кредитлар бўйича фоизлар пасаяди. Берилган ссудалар ҳажмининг

ошиши пул массаси ҳажмининг кўпайишига олиб келади, бу эса, тегишли равишда пул муомаласининг ҳолатига таъсирини кўрсатади. Марказий банк рестрикцион пул сиёсатини қўллаган ҳолда (яъни у муомаладаги пуллар миқдорини қисқартиришга интилган вақтда), қимматли қоғозларни сотади. Тижорат банклари қимматли қоғозларни сотиб олиши учун марказий банк қимматли қоғозлар бўйича тижорат банклари учун фойдали бўлган фоизлар (ёки фоизсиз қимматли қоғозлар бўйича катта миқдордаги маржа)ни таклиф этиши керак. Агар марказий банк тижорат банкларига қимматли қоғозларни сотса, уларда корхона ва ташкилотларга кредит бериш учун пул маблағлари кам қолади. Бу мос равишда, пул муомаласининг ҳолатига самарали таъсир этиб, мамлакатда пул массаси қисқаради. Юқори конъюнктура (талаб ва таклиф) даврида марказий банк тижорат банкларига улар томонидан корхона, ташкилотлар ва аҳолига бериладиган кредит имкониятларини қисқартириш учун қимматли қоғозларни сотиб олишни таклиф этади. Танглик даврида марказий банк тижорат банклари учун қайта молиялаш имкониятини яратади, уларга шундай шартлар қўядики, тижорат банклари ўз қимматли қоғозларини марказий банкка ўзлари учун фойдали бўлган вақтларда сотади. Бу билан тижорат банклари ундан иқтисодиётга ва аҳолига кредитлар бериш учун пул олади.

А д а б и ё т л а р : 1. «Қимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2001 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 2000. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Банкларнинг кимматли когозлар операцияларининг тахлили

Когозлар бозорида тижорат банкларининг фаолияти

Хосилавий кимматли когозлар

Кимматли когозлар бозори

Кимматли когозлар бозори коньюнктураси