Кимматли когозлар бозори - Экономика - Рефераты

Кимматли когозлар бозори

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

194 KB

К имматли к о гозлар бозори Режа 1. Қимматли қоғозлар бозори тушунчаси. 2. Қимматли қоғозлар бозорининг турлари. 3. Қимматли қоғозлар билан савдо қилиш технологияларини тасвирлаш. 4. Қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчилари.

1. Қимматли қоғозлар бозори тушунчаси. Қимматли қоғозлар бозо ри - бу жисмоний ва юридик шахсларнинг қимматли қоғозларн и чиқариш, уларнинг муомалада бўлиши ва сўндирилиши билан боғлиқ муносабатлари тизимидир. Ҳар қандай бозор маконини икки қутбга бўлиш мумкин. Улардан бирида капи тал етказиб берувчилар бўш пул маблағларига эга бўлған ва уларни сақлаш ҳамда кўпайтиришни истовчи юридик ва жисмоний шахс лар, шунингдек, давлат туради. Иккинчисида эса - янги ишлаб чи қаришни бошлаш, ишлар, хизматлар кўрсатиш ёки ишлаб турган штатларни замонавийлаштириш, кенгайтириш, қайта таъмирлаш учун зарур бўлган бошланғич ёки қўшимча капиталга мухтож бўлган бозор субъектлари туради. Капиталнинг истеъмолчилари сифатида кор хоналар, ташкилотлар, аҳоли, шунингдек, давлат ҳам иштирок эти ши мумкин. Маблағларни жалб этиш мақсадида капитал истеъмолчилари қимматли қоғозларни муомалага чиқаради ва уларни сотиш нати жасида ишлаб чиқариш (савдо-сотиқ, молиявий фаолият ва ҳ.к.) жараёнини амалга ошириш учун маблағ олади. Капитал истеъмол чилари (эмитентлар) ва етказиб берувчилари (сармоядорлар) ўрта сидаги муносабатлар қайтарилиш, тўловлилик ёки мол-мулкка эга лик қилиш ҳуқуқини ўтказиш шартлари билан амалга оширилади. Бироқ эмитентлар ёки сармоядорлар бир-бирларини "топиш лари" учун ушбу жараёнда ёрдамчи бўлсада, аммо жуда муҳим рол ўйновчи эмитентлар, сармоядорлар, шунингдек, ташкилотлар в а якка тадбиркорларнинг оқилона ўзаро муносабатларини таъ минловчи, инфратузилма, деб номланувчи ёрдамчи субъектларнинг анча мураккаб муассасавий (институционал) тизими зарур. Қимматли қоғозлар бозорининг муассасавий инфратузилмаси Умумий ва махсус табақаларга бўлинади. Умумий инфратузилмани қилувчи ташкилотларга қимматли қоғозлар билан операциялар қилишда умумий ёрдамчи вазифани бажарувчи, муассасалар киради. Уларсиз қимматли

қоғозлар бозори иштирокчилари нинг фаолият кўрсатиши мумкин бўлмаган ёки мураккаблашган бў лар эди. Буларга ахборот агентликлари, нашриёт, газета ва жур наллар (матбуот), теле ва радиокомпаниялар, тижорат банклари, аудиторлик ташкилотлари, нотариал, юридик ҳамда адвокатлик идо ралари, суғурта компаниялари киради. қимматли қоғозлар билан тузиладиган битимларга хизмат кўрсатишга кўмаклашувчи вази фаларни бажариш учун уларга қимматли қоғозлар бозорида про фессионал фаолиятни амалга оширишга рухсат берувчи махсус ли цензияларнинг зарурати йўқ. Айни пайтда бундай ташкилотлар дав лат бошқаруви органларининг, хусусан, Марказий банк (тижорат банклари), Молия вазирлиги (аудиторлик ва суғурта компаниялари), Адлия вазирлиги (адвокатлик, юридик ва нотариал идоралар), Дав лат матбуот қўмитаси (нашриётлар, газеталар, журналлар)нинг махсус фаолият турини амалга ошириш учун лицензияларига эга бўлиши керак. Мазкур субъектларнинг фаолияти ушбу ҳолатда қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларига кредит ҳисоб-китоб хизмат лари кўрсатиш, эмитентлар ҳисоби ва молиявий ҳисоботларининг ишончлилиги ҳамда умумий белгиланган меъёрларга мос келишини тасдиқлаш, қимматли қоғозларнинг олди-сотдиси, алмашув, совка қ илиниши шартномаларини тасдиқлаш, улар билан бажариладиган операцияларни суғурталаш, сармоядорларни ва фонд бойликлари билан профессионал фаолият юритувчи шахсларни бозордаги вази ятдан хабардор қилиш ва ҳоказолардан иборат бўлади. Қимматли қоғозлар бозорида биржа фаолиятини амалга ошиоширувчи ташкилотлар (фонд биржалари, товар-хом ашё, валюта ва бошқа биржаларнинг фонд бўлимлари) ҳамда инвестиция муассас алари махсус инфратузилмани ўзида намоён қилади. Инвестиция муассасаларига инвестиция воситачилари (брокерлар – дилерлар, инвестиция маслаҳатчилари, инвестиция фондлари, инвестиция компаниялари, бошқарувчи компаниялар, қимматли қоғозлар эгаларининг реестрларини сақловчилар, депозитарийлар, ҳисоб-китоб-

клиринг палаталари, қимматли қоғозларнинг номинал эгалари киради. Санаб ўтилган ташкилотлардан ҳар бири қимматли қоғозлар бозорида қатъий ихтисослашган фаолият турини бажа риши лозим, шунга қарамай, айрим фаолият турларининг қўшилиб кетишига рухсат этилади. Мазкур ташкилотлар қимматли қоғозлар бозорида биржа фаолиятини кўрсатиш ёки мамлакат фонд бозори ҳолатига жавоб берувчи давлат идораси номидан инвестиция му ассасаси сифатида операцияларни амалга ошириш учун мажбурий тарзда лицензияга эга бўлиши керак. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича битимлар фондир жаларида ва биржадан ташқари бозорларда амалга оширилади. Биржаларда бевосита бозорларга чиқарилмайдиган, ҳужжатлар билан тасдиқланган аниқ сифат ва миқдор хусусиятларига ҳамда талаб ва таклиф асосида белгиланадиган нархга эга бўлган айрим фонд бойликлари сотилади ва харид қилинади. Биржага савдода иштирок этишни хохловчи барча шахсларга эмас, фақат унинг аъзоси бўлган профессионал иштирокчиларга рухсат этилади. қимматли қотозлар билан биржа савдолари ҳар бир биржа томонидан махсус ишлаб чиқилган қимматли қоғозлар бозоридаги қонунчиликка қатьий риоя этилишини, биржа савдоларининг барча иштирокчилари учун тенг шароитлар яратилишини, биржа савдоларига киритилган қимматли қоғозлар тўғрисида ишончли ва тўлиқ маълумотларнинг эълон қилинишини, тузилаётган битимлар тўғрисида ахборотнинг ошкор этилишини ва хоказоларни назарда тутувчи қоидалар асосида олиб борилади. Биржада оддий қимматли қоғозлар билан эмас, фақат ало ҳида талабларга жавоб берадиган қимматли қоғозлар билан савдо қилинади. Анъанавий тарзда фонд биржаси – бу энг яхши қим матли қоғозларнинг бозоридир.Қимматли қоғозлар бозори капитални жамлаш ва марказлаштиришни тезлаштиришга ёрдам беради. У инвестицияларни молиялаш учун зарур бўлган молиявий маблағларни бир корхоналардан бошқаларига ўтказилишини енгиллаштиради. Хорижий мамлакатлар тажрибаси шундан

далолат бермоқдаки, қимматли қоғозлар ай ланмаси ёрдамида жамғарма ва омонатларнинг инвестицияга ик кала томонни ҳам қаноатлантирадиган нархда янада тўлиқ ва тез ўтказилиши мумкин. қимматли қоғозлар аввало корхоналар моли явий ресурслари ва аҳоли жамғармаларини сафарбар қилиш ҳамда улардан оқилона фойдаланиш мақсадида чиқарилади. Уларнинг ама лий жиҳатдан мақсадга мувофиқлиги бу жиҳатдан шубҳасиз. Ҳатто мамлакатимизда тўпланган кичик тажриба ҳам техник жиҳатдан қайта жиҳозлаш, янги ишлаб чиқаришни барпо этиш ёки амалда гиларини кенгайтириш учун турли корхоналар, ташкилотлар маб лағлари ва аҳолининг шахсий жамғармаларини фаол жалб этили шидан далолат бермоқда. Қимматли қоғозлар бозори ёрдамида капиталнинг аниқ шакл лари (саноат, товар, банк капиталлари) катта ҳаракатчанликка эга бўлади, бу зарур маблағларни (шу жумладан, шахсий жамғарма ларни ҳам) у ёки бу вазифаларни хал этиш учун тезлик билан жалб этиш имконини беради. Қимматли қоғозларнинг мунтазам айлан маси мамлакат молия тизимини тубдан янгилашни рағбатлантиради, Бозор ёрдамида асосий иқтисодий операторларишлаб чиқариш корхоналари, хизмат кўрсатувчилар, тижорат банклари, биржалар ва аҳоли ўртасидаги алоқалар мустахкамланади. Фонд бозорининг турли-туман воситалари (масалан, давлат қимматли қоғозлари) шароитида давлат бюджетининг ноишлаб чи қариш харажатларини қоплаш, муомаладаги ошиқча пул миқдори ни қисқартириш муаммоларини ҳал этиш имкониятлари тугилади. Аҳоли томонидан акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғоз ларнинг нақд пулга сотиб олинишида муомаладаги пул белгилари нинг миқдори қисқаради, бу пул муомаласининг аҳволига самарали таъсир кўрсатади. 2. Қимматли қоғозлар бозорларининг турлари қимматли қоғозлар бозори мураккаб ва кўп қирралидир. Фонд бозори ҳақида янада чуқурроқ билимга эга бўлиш учун уни тас нифловчи белгилар

орқали ҳар томонлама кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. қуйида бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда, шунингдек, Ўзбекистонда ҳам ўз ўрнига эга бўлган қимматли қоғозлар бозорининг асосий турларини кўриб чиқамиз.  қимматли қоғозларнинг бирламчи ва иккиламчи бозорлари Фонд бозорини бирламчи ва иккиламчи бўлакларга ажратиш амалиёт учун муҳим аҳамиятга эга, қимматли қоғозларнинг бирламчи бозори бу қимматли қоғозлар эмиссиясини ва бирламчи жойлаштирилишини амалга ошириш, яъни қимматли қоғозларни эмитент ёки унинг вакили томонидан дастлабки сармоядорга сотиш бозоридир. Эмитент томонидан қимматли қоғозларнинг такрорий чиқарилиши (масалан, устав фондини ошириш мақсадида) ёки иккиламчи эмиссияси ҳам бирламчи бозор доирасига киради. Бирламчи бозорнинг энг муҳим тавсифи, эмитентлар томонидан ахборотнинг ошкор этилишидир. Бунда эмитент ҳақида тўлиқ маълумотлар бериладиган эмиссия про спектини ёки қимматли қоғозларни муомалага чиқариш тўғрисидаги маълумотларни эълон қилишдан тортиб, то фонд бозори соҳа сида назорат вазифаларини амалга оширувчи махсус давлат идо раларига тақдим этиладиган қимматли қоғозларни жойлаштириш ҳақидаги ҳисоботгача ошкор этилади. қимматли қоғозларнинг бирламчи сотилиши оммавий ахборот воситаларида эмитент тўғ рисидаги маълумотларни эълон қилган ҳолда қимматли қоғозларни харид қилишни очиқ таклиф этиш шаклида (исталган имкониятли сармоядор учун) ҳамда ёпиқ обуна шаклида фақат тегишли дав лат бошқаруви идорасига маълум қилган ҳолда қимматли қоғозларни шахсларнинг чекланган доираси ўртасида жойлаштириш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Қимматли қоғозларнинг иххиламчи бозори – бу илгари чиқа рилган ва ҳеч бўлмаганда бир марта харид қилинган қимматли қоғозлар олди- сотдиси (муомаласа) амалга ошириладиган бозордир. Айнан қимматли қоғозлар иккиламчи бозорининг ривож ланиш даражасига қараб, ушбу

мамлакатда қимматли қоғозлар бо зорининг тараққий этиш даражаси тўғрисида мулоҳаза юритиш мум кин. Иккиламчи бозорнинг асосий кўрсаткичларидан бири лик видлилик ҳисобланади. Бозорнинг ликвидлилиги – бу маълум вақт оралиғида бозор нархларининг кам миқдорда ўзгариб тургани ҳолда қимматли қоғозларнинг катта қисмини юқори суръатда айланиши ни таъминлаш имкониятидир. Бирламчи ва иккиламчи бозорлар ўртасидаги ўзаро муносабат иқтисодий муносабатларнинг ривожланганлигига, фонд бозори нинг шаклланганлигига, унинг "ёши"га, шунингдек, муомалада бўлган қимматли қоғозлар ҳар хил турларининг гаркибига (структурасига) боғлиқ. Масалан, иқтисодиёти нисбатан барқарор бўлган, қим матли қоғозлар бозорининг тарихи эса, бир неча юз йилларни қамраб олган ривожланган капиталистик мамлакатларда қимматли қоғоз ларнинг деярли барча турлари бўйича иккиламчи савдо устун ту ради, Бирламчи бозордаги қимматли қотозлар айланмаси ушбу мам лакатларда иккиламчи бозор айланмасининг 5-10 фоизини ташкил этади, холос. Одатда кўпчилик ривожланган мамлакатлар фонд биржаларида қимматли қоғозларнинг бирламчи жойлаштирилиши амалга оширилмайди, шунинг учун у ерларда узоқ муомала муддатига эга бўлган қимматли қоғозлар баҳоланади.  Қ имматли қоғозларнинг уюшган ва уюшмаган бозорлари Қимматли қоғозларнинг уюшган бозори – бу қимматли қоғоз ларнинг муомалада бўлиши соҳаси бўлиб, унда қимматли қоғозлар операциялари ушбу битимлар иштирокчилари учун қимматли қоғозлар савдосининг ташкилотчиси томонидан белги ланган тадбирлар ва шартлар билан тартибга солинган. Қимматли қоғозларнинг уюшмаган бозори – бу қимматли қоғозларнинг муомалада бўлиши соҳаси бўлиб, унда қимматли қоғозлар билан операциялар савдолар ташкилотчиларининг ушбу битим предмети ва унинг иштирокчиларига нисбатан қўйган талабларига риоя этилмаган ҳолда амалга оширилади.

Қимматли қоғозларнинг уюшмаган бозори – бу шундай бозорки, унда битимлар тузиш, қимматли қоғозлар ва иштирокчиларга қўйи ладиган талабларнинг қоидалари белгиланмаган, савдолар сотувчи ва харидорнинг шахсий алоқаси орқали ихтиёрий равишда амалга оширилади. Мазкур бозорларда тузилган битимлар ҳақидаги ахбо ротни тарқатиш тизими мавжуд эмас. Бундан ташқари, битимлар иштирокчиларнинг қандайдир мухофаза ва суғурта механизимларидан фойдаланмагани ҳолда амалга оширилади (масалан, сотувчи томонидан қимматли қоғозларнинг махсус ҳисобрақамларда олдиндан муҳосара қилиниши, қимматли қоғозлар харидорлари томонидан пул маблағлари бир қисмининг олдиндан тўланиши ва ҳ. к.), одатда бундай ҳоллар биржа савдоларида ўринлидир. Шу билан бир вақтда, битимлар махсус рўйхатга олувчилар томонидан қонун билан белгиланган умумий тартибда расмийлаштирилади. Ушбу бозор "кўча" ёки "тартибсиз" бозор, деб номланишига қарамай, у мутлақо чал каш ва тартибсиз бозор эмас, чунки битимда иштирок этаётган томонлардан қайсидир бирининг товламачилик қилгани аниқланган ҳолларда, тартибга солувчи давлат идораси тергов ишини олиб бо ради. Бундай бозорда сифатли қимматли қоғозлар ҳам, улар бўйича ё катта дивидендлар олиш, ёки барча қўйилган маблағларни йўқо тиш мумкин бўлган даромадли қимматли қоғозлар ҳам, шунингдек, эмитентлари мураккаб молиявий аҳволда ёҳуд банкротлик ёқасида бўлган яроқсиз, деб номланувчи акциялар ҳам сотилиши мумкин. Бизнинг мамлакатимизда уюшмаган бозорда янги барпо этилган, шунингдек, хусусийлаштирилган корхоналарнинг бирламчи ва ик киламчи эмиссиялари акциялари, банк ҳамда тижорат векселлари сотилади ва харид қилинади. Ўзбекистонда ХИФлар акциялари нинг бевосита ХИФларнинг ўзлари томонидан амалга оширилган ёки Халқ банки бўлимлари орқали бирламчи сотилиши бундай бо зорларга мисол бўлади.  Қимматли қоғозларнинг биржа ва биржадан ташқари бозорлари

Қимматли қоғозларнинг биржа бозори – бу қимматли қоғозлар билан фонд бозори доирасида уюшган тарзда савдо қилиш со ҳасидир. Фонд биржаси қимматли қоғозлар билан фонд биржаси доирасида савдо қилиш учун шарт-шароитларни таъминловчи ало ҳида муассаса бўлиб, унда савдо фақат қимматли қоғозлар бозори нинг профессионал иштирокчилари томонидан махсус қоидалар бўйича олиб борилади. Фонд биржаси – бу энг яхши қимматли қоғозлар бозоридир. Биржа савдоларида иштирок этиш учун фақат маълум вақт мобайнида барқарор молиявий-хўжалик мавқеига, салмоқли низом жамғармаси ва активлар ҳажмига эга бўлган, шу нингдек, биржа томонидан белгиланган айрим бошқа талабларга жавоб берадиган эмитентларнинг акцияларига рухсат этилади. Ўз бекистонда қимматли қоғозларнинг биржа бозори иккита муассаса орқали амалга оширилади. Булар - "Тошкент" Республика фонд биржаси ва унинг вилоятлардаги 13 та бўлинмаси, у корпоратив қим матли қоғозлар савдосини ташкиллаштиради ҳамда Республика ва люта биржасининг фонд бўлими, у давлат қисқа муддатли облига цияларининг савдоси бўйича ихтисослашган. Ўзбекистондаги ак циялар биржа бозорининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унинг катта қисмини давлат корхоналарини хусусийлаштириш на тижасида барпо этилган акциядорлик жамиятларининг қимматли қоғозларини бирламчи сотиш бўйича тузилган битимлар ташкил этади. Қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари бозори – бу фонд биржасидан ташқарида қимматли қоғозлар билан савдо қилиш соҳасидир . Биржадан ташқари бозор уюшмагсш бозорни (у ҳақда юқорида ҳикоя қилинди) ва уюшган бозорнинг бир қисмини ўз ичига олади. қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари уюшган бозори – бу қимматли қоғоз билан, одатда, ўрта ва кичик компани ялар қимматли қоғозлари савдоларига киришга рухсат этилган махсус компьютер тизимлари доирасида савдо қилишдир.  Қимматли қоғозларнинг минтақавий, миллий ва халқаро бозорлари

Нисбатан катта ҳудудларга эга бўлган мамлакатларда, одатда, қимматли қоғозларнинг минтақавий еки локал бозорлари шаклланади. Ўзбекистонда, масалан, қимматли қоғозларнинг локал (ма ҳаллий) бозорлари қимматли қоғозлар билан савдо қилишни қора қалпоғистон Республикаси, Тошкент шахри ва 12 та вилоятдан иборат бўлган маъмурий-ҳудудий тузилмалар ихтиёрига топшириш тамойили билан намоён этилган, Бу минтақаларнинг ҳар бирида дав лат бошқаруви идоралари (қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази, Марказий банк, Молия вазирлиги бўлимлари), фонд биржаларининг бўлинмалари, қимматли қоғозлар бозори умумий ва махсус инфратузилмасининг муассасалари мавжуд. Ташкил этилишнинг ягона тамойилларига қарамасдан, минтақавий бозорлар бир-биридан умуман иқтисо диётнинг ривожланиши даражаси, эмитентларнинг маълум бир тар моққа тегишлилиги, эмитентлар ва имкониятли сармоядорларнинг миқдорий ҳамда сифат хусусиятлари, инфратузилманинг ривож ланганлиги, профессионал иштирокчиларнинг фаоллиги ва, ўз нав батида, қимматли қоғозлар билан бажариладиган операцияларнинг ҳажми билан ф арқ қилади. 1 Қимматли қоғозларнинг халқаро бозори – бу жаҳон миқёсида қимматли қоғозлар билан савдо қилиш (норезидентлар ўрта сида қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича операциялар ба жариш) соҳасидир. Бундай савдонинг мумкинлиги, биринчидан, ушбу соҳада ҳукуматлараро (икки томонлама ёки кўп томонлама) кели шувларнинг мавжудлиги билан, иккинчидан, қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш (битимларни тузиш ва рўйхатга олшп, битим, клиринг, пул ҳисобкитобларининг кўрсаткичларини тақ қослаш, қимматли қоғозларни бошқа шахсга ўтказиш)нинг ягона қоидалари мавжудлиги билан ифодаланади. қимматли қоғозлар би лан халқаро савдо қилиш натижаснда капитал бир мамлакатдан ик кинчисига оқиб келади. Бунда 1 қ аранг. қ имматли қ о ғ озлар бозори фаолиятини мувофи қ лаштириш ва назорат қ илиш маркази ҳ амда «Консаудинформ» агентлигининг ахборот бюллетенлари ва «Ўзбекистон молия бозорининг шар ҳ лари» ҳ ар ойлик бюллетнлари

эмитентлар ва сармоядорлар, битим иштирокчилари сифатида, ҳам бир томондан, ҳам иккинчи томондан, юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек, давлатнинг ўзи қатна шиши мумкин. Еврооблигациялар ва евроакциялар билан савдо қилиш қимматли қоғозларнинг халқаро бозорига мисол бўлиши мумкин. Халқаро келишувлар бўиича битимлар чет эл қимматли қоғозлари билан савдо қилиш учун махсус секцияларга эга бўлган фонд бир жаларида, шунингдек, биржадан ташқари бозорда тузилади. Нью Йорк, Лондон, Токио, Франкфурт шахарлари қимматли қоғозлар билан халқаро савдо қилишнинг энг йирик марказлари ҳисобланади.  Қимматли қоғозлар алоҳида турларининг бозорлари Фонд бойликларининг етарли даражада ривожланган бозори шароитида акциялар бозори, облигациялар бозори, депозит ва жам ғарма сертификатлари бозори, векселлар бозори каби тўлиқ шакл ланган қимматли қоғозларнинг алоҳида турлари бозорлари ҳақида сўз юритиш мумкин. Бу бозорларнинг ҳар бири умуман олинган қимматли қоғозлар бозорининг сегменти ҳисобланади ва алоҳида олиб қаралган мамлакатда ўзига хос хусусиятларга эга. Дунё миқёсида ва алоҳида мамлакат доирасида акциялар билан қилинган сав долар ҳажми қуйида келтирилган маълумотлар билан тавсифланади. Ўзбекистонда амалда шаклланган қимматли қоғозлар айрим тур лари бозорларининг ўзига хос хусусиятини қуйидаги тарзда таърифлаш мумкин. Акциялар бозори . Биринчи галда, бу бирламчи бозор бўлиб, унда беш мингга яқин эмитентлар ва миллионлаб сармоядорлар - юридик ҳамда жисмоний шахслар иштирок этади. Эмитентлар бирбири дан ўзларининг катталиги жиҳатидан фарқ қилади. Ходимларининг сони 56 кишидан иборат бўлган, 500 минг сўмгача миқдорда ни зом жамғармасига эга бўлган кичик дорихонадан тортиб, то ишчилар сони бир неча минг кишини ташкил этадиган ва 70 млрд. сўмгача миқдорда низом жамғармасига эга бўлган энг йирик комби натлар шулар жумласидандир. Акциялар бозори асосан давлат

кор хоналари негизида барпо этилган акциядорлик жамиятлари акция ларининг олди-сотдиси бўйича қилинадиган операциялар билан борлиқ. Бу биржадан ташқари бозордир, чунки фонд биржасидаги листинг тадбиридан фақат бир нечагина компаниялар ўтган, холос. Бу бозорда хорижий сармоядорларнинг иштирок этишига рухсат Давлат облигациялари бозори . Фонд бозорининг мазкур сег менти битимлари бўйича айланмалар бир йилда бир неча ўнлаб миллиардгача етади. Ушбу бозорга товарни битта шахс давлат чиқаради. Харидорлар бу ерда жуда кўп юз минглабни ташкил этади. Бу бирламчи ва иккиламчи бозор бўлиб, фақат биржа бозо ридир. Унда фақат юридик шахслар – Ўзбекистон Республикаси нинг резидентлари иштирок этиши мумкин. Операциялар фақат бир жойда – Республика валюта биржасининг фонд бўлимида амалга оширилади. Сармоядорлар мазкур бозорда облигацияларни фақат дилерлар орқали сотиб олиши мумкин. Дилерлар вазифасини, одатда, банклар бажаради. Давлат қимматли қоғозларни сўндирилишининг кафолатини таъминлайди, шунинг учун бу бозор энг ликвидли са налади. Давлат облигациялари бозори Молия вазирлиги томонидан тартибга солинади, қимматли қоғозларни жойлаштириш, уларнинг муомалада бўлиши ва улар нархининг тўланиши Марказий банк ёрдамида амалга оширилади. Бу бозорнинг афзаллиги шундаки, унда транзакцияларга хизмат кўрсатувчи ўзаро боғланган савдо, депо зитар ва ҳисоб-китоб тизимлари мавжуд. Корхоналар облигациялари бозори . Бу нисбатан ёш бозор бўлиб, унинг ҳажми анча кичик, чунки унда фақат бир неча эмитентлар ўзларининг облигацияларини муомалага чиқаради. Мазкур қим матли қоғозларнинг иккиламчи бозори ҳозиргача ривожланмаган. Ушбу бозорда фақат Ўзбекистон Республикасининг резидентлари иштирок этади. Корхоналар облигациялари биржадан ташқари бо зорда ҳам, фонд биржаларида ҳам сотилиши ва харид қилиниши мумкин.

Банкларнинг депозит ва жамғарма сертификатлари бозори . Бу бозор унча катта бўлмаган, бир йил давомида борйўри ярим млрд. сўмни ташкил этадиган айланма маблаглари билан тавсифланади. Бу ерда қимматли қоғозларнинг эмитентлари тижорат банкларидир. Уларнинг сони бир нечагина, холос. Сармоядорлар юридик ва жисмоний шахслар бўлиб, улар бир неча мингтани ташкил этади. Банк сертификатларининг иккиламчи бозори йўқ. Давлат мазкур бозорда тартибга солувчи сифатида иштирок этади. Бу биржадан ташқари бозордир. Депозит ва жамғарма сертификатларининг бо зори Марказий банк томонидан тартибга солинади. Иқтисодий адабиётда бозорларнинг бошқача таснифланиши ҳам кўриб чиқилади, жумладан: — муддатлар бўйичақисқа муддатли, ўртача муддатли, узоқ муддатли ва муддатсиз қимматли қоғозлар бозорлари; — эмиссияда давлатнинг иштироки бўйича давлат қимматли қоғозлари бозорлари ва корхоналар қимматли қоғозлари бозорлари; — эмитентларнинг келиб чиқишига кўра янги ташкил этилган акциядорлик жамиятлари қимматли қоғозлари бозорлари ва хусу сийлаштирилган давлат корхоналари негизида барпо этилган акциядорлик жамиятлари қимматли қоғозларининг бозорлари; — тармоқлар, ҳудудий тамойил бўйича ва ҳ.к. Ўзбекистонда, масалан, 90-йилларнинг бошида бутун фонд бо зори иккита таркибий қисм: тижорат банклари акциялари бозори ва янги ташкил этилган кўп ихтисосли акциядорлик жамиятлари акциялари бозорининг йиғиндисини ўзида намоён қилди. 3. Қимматли қоғозлар билан савдо қилиш технологияларини тасвирлаш.  Қимматли қоғозлар билан савдо қилиш технологияларини тасвирлаш фонд бойликлари олди-сотдисини амалга оширишда савдо- сотиқ нинг турли хилдаги технологаялари қўлланиши мумкин. Одатда, технологияни танлаш фонд бозорининг у ёки бу сегментида қимматли

қоғозлар билан бажариладиган операцияларнинг тезкорли гига боғлиқ. Бир мамлакатнинг ўзида турли биржаларда ва ҳатто бир биржанинг ўзидаги турли савдо майдончаларида ҳар хил тур даги технологиялардан фойдаланилиши мумкин. Бу технологиялар нинг ривожланиши ва аста-секин мураккаблашиб бориши қим матли қоғозлар бўйича биржа ва биржадан ташқари айланманинг ўсиши тамойили ҳамда уларга савдоларнинг биржа ва биржадан ташқари тизимлари орқали хизмат кўрсатишни жадаллаштириш нинг ўсиб бораётган талаблари билан шартланади, Уларнинг энг кўп учраб турадиган турларини кўриб чиқамиз. Тартибсиз савдо-сотиқ (бозор) - қимматли қоғозлар билан би тимлар тузишнинг ҳеч қандай муайян қоидаларисиз ҳамда қимматли қоғозлар ва иштирокчиларга қўииладиган талабларсиз эркин савдо сотишдир. Савдо- сотиқнинг бундай тури МДҲ мамлакат лари ва Ўзбекистонда фонд бозори ривожланишининг дастлабки босқичида ўз ўрнига эга бўлди. Оддий кимошди савдоси . Савдолар олиб боришнинг бу усулида фақат харидорлар мусобақалашади. Сотувчилар тўғридан-тўғри рақобатлашишмайди. Савдолар бошланишидан олдин харид қилиш ва сотиш учун буюртмалар йиғилади ҳамда буюртмалар рўйхати (котировка варағи) тузилади. Савдолар таклифлар рўйхатининг очиқча кетма- кетлик билан эълон қилиниши орқали амалга оши рилади. Ҳар бир аниқ таклиф бўйича янги нархларнинг белгиланиши йўли билан харидорларнииг бахслашуви очиқ кечади. Бош ланғич нархни одатда сотувчи белгилайди, Сўнгги нарх – бу хари дорлар томонидан даъвогарлар рақобатлаша олмайдиган даража даги очиқча таклиф этилган баҳодир. Оддий кимошди савдоси собиқ Иттифоқнинг барча биржаларида қимматли қоғозлар билан савдо қилишнинг энг кенг тарқалган усули эди. 1991 йилдан бошлаб у Ўз бекистонда ҳам савдо-сотиқнинг оммабоп усулига айланди. Ҳо зирги вақтгача бу усул "Тошкент" РФБда компьютер тизимидан фойдаланилган ҳолда қўлланилади. Савдоларни ўтказишнинг бун дай усули унинг барча иштирокчилари учун аниқ ва тушунарлидир.

Голландча кимошди савдоси . Савдоларни ўтказишнинг мазкур усулида харидорларнинг буюртмалари олдиндан жамланади, ундан кейин буюртмалар эмитент томонидан ёки унинг манфаатлари учун хизмат қилувчи воситачи томонидан сиртдан кўриб чиқилади. Ягона расмий нарх белгиланади, бу нарх харид қилиш учун тушган бу юртмаларнинг нашрнинг бутунлай сотилиши имконини берувчи (ажратилиш нархи деб номланувчи) энг паст нархига тенг бўлади (яъни ушбу нарх ва ундан юқори нархдаги буюртмаларнинг сум маси нашрни бутунлай қоплайди). Бошқа вариантлар ҳам мавжуд, унда буюртмалар берилган нархлар билан қаноатлантирилади, ёки барча буюртмалар ўртача ўлчанган нарх билан қондирилади (бу нарх ажратилиш расмий нархидан юқори). Шу тариқа нашр бутунлай харид қилинади. Ўзбекистонда бундай усул давлат қисқа муддатли облигацияларининг бирламчи жойлаштирилиши бўйича кимошди савдоларини ўтазишда қўлланилади, бунда кимошди савдоларини ўтказиш механизмлари қуйидагича: - Республика валюта биржаси томонидан харидорлар буюртмаларининг йиғилиши; - буюртмалар рўйхатини тузиш ва уни Молия вазирлигига тақдим этиш; - Молия вазирлиги томонидан амалга ошириладиган харидор ларнинг сиртқи баҳслашуви ва нархнинг пастки чегарасини белги лаш (буюртмаларининг нархи ажратилиш нархидан паст бўлган ха ридорларни ажратиб қўйиш); - буюртмаларни қондириш. Қўшалоқ кимошди савдолари . Улар онкол бозорлари ва узлуксиз кимошди савдолари бозорларига бўлинади. Савдо-сотиқнинг мазкур усуллари Европа фонд бозорларида ишнинг қўшалоқ тартибини ташкил этиш учун қўлланилади: биржа савдолари бошлангунга қадар ҳамда уларнинг очилиши вақтида онкол бозори тизими бўйича буюртмалар жамғарилади ва қондирилади, сўнгра эса, узлуксиз кимошди савдоси амалга киради.

Онкол бозорлари . Савдоларни олиб боришнинг бундай усулида харид қилиш ҳақида буюртмалар ва сотиш учун таклифлар жам ланади, улар сўнгра нарх таклифлари, келиб тушиш кетмакетлиги ҳамда миадор бўйича тақсимланади. Кўрсатилган галма-галликда буюртмалар қаноатлантирилади. Бир-бирига мос тушган буюрт малар қиёсланади. Белгиланган қоидаларга кўра расмий курс – бу юртмалар ва таклифларнинг энг кўп миқдорини қаноатлантириш мумкин бўлган нарх белгиланади. Ушбу буюртмалар қаноатланти рилганидан кейин қолган мавқелардан амалга оширилмаган буюрт малар ва таклифларнинг рўйхати шаклланади. Узлуксиз кимошди савдоси . Савдоларни юритишнинг бундай усули савдо- сотиқнинг катта ҳажмига эга бўлган Европа фонд биржала рида қўлланилади. Бундай бозорлар харид қилиш учун буюртмалар ва сотиш ҳақидаги таклифларнинг узлуксиз оқимига эга бўлиб, бу буюртма ва таклифлар рўйхатга олиш ваколатига эга бўлган, сотув чилар ҳамда харидорлар топшириқларини ўзаро муносабатга кел тирувчи шахслар томонидан рўйхатга олинади (масалан, Нью-Йорк фонд биржасида бу "мутахассислар"). Янгитдан келиб тушган бу юртмалар илгари рўйхатга олинганлари билан солиштирилади, агар улар мос келса, у ҳолда келиб тушиш кетма-кетлиги бўйича қано атлантирилади. Борди-ю улар бир вақтда келиб тушган бўлса, сум ма жиҳатдан катта бўлган топшириқлар бажарилади. Агар келиб туш ган топшириқни бажариш мумкин бўлмаса, у ҳолда топшириқни берган шахс ё нарх шартларини ўзгартиради ва бошқатдан уни бажариш учун тақдим этади, ёки уни бажарилмаган топшириқ сифатида рўй хатга олади ҳамда ушбу топшириқни бажарилмаган топшириқлар навбатига киритади. Бозорнинг ишлаш механизми шу йўсинда йўлга қўйилганки, қимматли қоғозлар харидори нарх шартларини ўзгар тирган ҳолда янада юқори нархлар томонга, сотувчи эса – битим нинг нарх шартлари иккала томонни ҳам қаноатлантирадиган да ражага келгунга қадар янада паст нархлар томонга қараб ҳаракат қилади. Узлуксиз кимошди савдоси фақат қимматли қоғозларнинг катта

(ҳеч бўлмаганда бир кунда 10000 лотдан ортиқ) ҳажмига эга бўлинганда ўтказилиши мумкин. Дилерлик бозорлари. Мазкур бозорларда сотувчилар таклифлар нархлари ва қимматли қоғозларни харид қилиш жойларига кириш тартиби ҳақида очиқча эълон қилишади. Нарх таклифлари ва сар моялашнинг бошқа шартларига рози бўлган харидорлар ўз мақ садларини биддиришади ҳамда қимматли қоғозларни сотиб олиша ди. Сотувчилар ўзи эълон қилган нархлар бўйича исталган шахс билан битим тузиш мажбуриятига эга. Дилерлик бозорлари қуйидаги ҳолларда қўлланилади: а) қимматли қоғозларнинг бирламчи жойлаштирилиши чоғида; б) тендер таклифлари вақтида (йирик сармоядорнинг қимматли қоғозларни, масалан, эмитент устидан назоратни қўлга киритиш ёки бошқа кўламли молия операциясини амалга ошириш мақсадида ак цияларни ўртача бозор нархидан юқори нархларда харид қилиш ҳақида очиқча таклифи чоғида). Дилерлик бозорларини шу тариқа қуйидаги бозорларга ажратиш мумкин: локаллаштирилган бозор – масалан, нақд пулга сотишнинг бир неча локал жойларининг тайинланиши; тақсимланган бозор – сармоядорлар, қимматли қоғозлар то ифалари, тўлов шакллари бўйича бозор жойларидан тақсимлаш тар моғини барпо этиш; узайтирилган бозор – тижорат ёки жамғарма банкининг фи лиал тармоғида қимматли қоғозлар ҳар хил турларининг доимий таклифи барпо этилган вақтда. Мижозлар ушбу тармоққа бошқа хизматлар юзасидан – кредитлаш, ҳисоб-китоблар бўйича мурожаат этишади, бироқ уларнинг бир қисми, кўпроқ таваккалчилик билан, қимматли қоғозларни ҳам сотиб олишади. Қимматли қоғозлар билан савдо қилиш технологияларининг барча турларини иккита катта гуруҳга бирлаштириш мумкин: кимошди савдоси

бўйича савдо-сотиқ, бунга оддий кимошди савдоси, голландча кимошди савдоси ва қўшалоқ кимошди савдоси киради, ҳамда қимматли қоғозлар билан тартибсиз савдо қилишни ва дилерлик бозорини ўз ичига олган кимошди савдоси бўлмаган бозорлар. 4. Қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчилари Қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчилари, булар эмитент лар, сармоядорлар, инвестиция муассасалари, шунингдек, уларнинг бирлашмалари (уюшмалари), фонд биржалари (биржаларнинг фонд бўлимлари), давлат томонидан вакил этилган қимматли қоғозлар бозори фаолиятини назорат қилиш идоралари. Фонд бозорининг барча иштирокчиларини профессионал, нопрофессионал ҳамда дав лат томонидан тартибга солиш ва назорат қилиш идораларига бўлиш мумкин. Қимматли қоғозларнинг эмитентлари – бу қимматли қоғоз ларни чиқарувчи ва қимматли қоғозларнинг эгалари олдида ўз номидан ушбу қимматли қоғозлар бўйича мажбуриятларга эга бўлган юридик шахслар, давлат идоралари ёки маҳаллий маъ мурият идораларадир. Ўзбекистонда мулкчиликнинг барча шак лидаги корхоналар, шунингдек, давлат, махаллий ҳокимият идора лари эмитентлар сифатида қатнашишлари мумкин. Эмитентлар қимматли қоғозларни муомалага чиқаргач, уларнинг эмиссия проспектини албатта рўйхатга олиш учун вакил этилган давлат идорасида рўйхатдан ўтказиши керак. қимматли қоғозлар нашрини рўйхатга олиш чоғида эмитентлар республика бюджетига эмиссия но минал қийматининг 0, 1 фоизи миқдорида йиғим тўлашади. Улар ўзларининг қимматли қоғозларини мустақил равишда ёки қимматли қоғозларни тарқатишга ихтисослашган ташкилотлар андеррайтинг ва дистрибьютер компаниялари орқали тарқатиш ҳуқуқига эга. Қимматли қоғозлар эмиссияси икки шаклда амалга оширилади: а) қимматли қоғозларни сармоядорларнинг имконият жиҳатдан чегараланмаган доираси ичида очиқча матбуотда эълон қилиш, реклама

компаниясини ўтказиш ва эмиссия проспектини рўйхатдан ўтказиш йўли билан жойлаштириш; б) олдиндан маълум бўлган сармоядорлар ўртасида ёпиқ (хусу сий) очиқча эълон қилмасдан, реклама компаниясини ўтказмас дан, эмиссия проспектини рўйхатдан ўтказмасдан ва эълон қил масдан жойлаштириш. Эмитентлар қимматли қоғозлар эмиссиясини фонд бозорини тартибга солувчи давлат идорасида мажбурий тартибда рўйхатдан Утказиши шарт. Ушбу рўйхатдан ўтказишни эмитентлар тегишли идораларда (Адлия вазирлиги, ҳокимиятлар) рўйхатга олинганидан ва юридик шахс мақомини олганидан сўнг дарҳол амалга оширишга мажбур, қимматли қоғозларнинг бирламчи жойлаштирилишини амалга оширувчи эмитентлар ёки уларнинг ишончли шахслари ҳар бир ха ридорга мазкур қимматли қоғозларни харид қилиш вақтигача сотув шартлари ва эмиссия проспекти билан танишиш имкониятини таъминлаши шарт. Эмиссия проспекти эмитентнинг ўзи, сотувга таклиф этилаётган қимматли қоғозлар, уларни чиқариш тадбири ва тартиби ҳақидаги маълумотларга, мазкур қимматли қоғозларни харид қилиш тўғрисидаги қарорга таъсир кўрсатиши мумкин бўлган бошқа ахбо ротни ўзида мужассамлантиради. Қимматли қоғозларнинг энг йирик эмитенти давлат ҳисоблана ди. У облигациялар, хазина мажбуриятларини муомалага чиқариши мумкин. Давлат қимматли қоғозлар эмиссиясини Марказий банк, Молия вазирлиги каби давлат хокимияти ва бошқарувининг турли идоралари амалга оширган вақтда эмитент сифатида қатнашади. Давлат корхоналари облигацияларини чиқариш қонунчилик билан тақиқланмаган. Мазкур ҳолатда бундай облигацияларнинг эмитен ти ҳам давлат ҳисобланади. қайд этилганидек, давлат бошқа эми тентларга қараганда энг ишончли саналади. У, одатда, ўз мажбури ятларининг сўндирилишини ва ўзининг қимматли қоғозлари бўйича даромадлар тўланишини мамлакатнинг бутун бойлиги билан ёки ҳеч бўлмаганда қўшимча пул эмиссияси билан кафолатлайди.

Қимматли қоғозларнинг эмитентлари сифатида, шунингдек, қўшма корхоналар ҳам иштирок этишади. Уларнинг аксарият кўпчилиги янги барпо этилган акциядорлик компаниялари сифатида ёки ху сусийлаштириш жараёнида давлат корхоналарини қайта ташкил этиш натижасида барпо этилган акциядорлик жамиятлари сифатида фа олият кўрсатади. Эмитентлар ичида инвестиция муассасалари (қимматли қоғоз лар бозорининг профессионал иштирокчилари), жумладан, хусусийлаштириш инвестиция фондлари (ХИФлар) муҳим ўрин тутади. Акциядорлик жамиятларидан ташқари, мулкчиликнинг бошқа шак лидаги корхоналар, хусусан давлат корхоналари, масъулияти чекланган жамиятлар, хусусий корхоналар ҳам эмитент сифатида иш тирок этиши мумкин. Улар корхоналар облигацияларини ва век селларни муомалага чиқаришлари мумкин. Эмитентлар ичида кредит муассасалари - банклар алоҳида ўринни эгаллайди, улар қимматли қоғозларнинг қонунчиликда кўзда тутилган деярли барча турларини, чунончи: акциялар, облигация лар, депозит ва жамғарма сертификатлари ҳамда векселларни муомалага чиқариши мумкин. Маҳаллий ҳокимият идоралари (ҳокимиятлар) муниципал обли гацияларни чиқариши мумкин. Сармоядорлар – бу қимматли қоғозларни ўз номидан ва ўз ҳ исобидан сотиб олувчи жисмоний ёки юридик шахслардир (дав лат). Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ хорижий фуқаролар ва ташкилотлар ҳам сармоядорлар сифатида қатнашиши мумкин. Сармоядорлар – маълум миқдорда вақтинча бўш турган пул ва бошқа маблағларга эга бўлган шахслардир. Инвестиция қилишдан мақсад қуйи дагилардан иборат: дивидендлар ёки фоизлар кўринишида даро мадлар олиш, қимматли қоғозларни харид қилиш нархи ва сотиш , нархи ўртасидаги фарқ кўринишида даромадлар олиш, корхонани бошқариш, иқтисодиётнинг пул-кредит соҳасини тартибга солиш.  Сармоядорларнинг хиллари.

Иқтисодий адабиётда жисмоний шахс бўлган сармоядорларнинг қуйидаги хил ларга ажратилиши учрайди: Консерватив хил . Бу шахслар учун омонотларнинг ишончлилиги, инвестициялар билан боғлиқ хатарни энг паст ҳолатига тушириш жуда муҳим ҳисоблашади. Улар сарфланган капиталига нисбатан катта бўлмаган даромадларни олишга рози, фақат тина қайтаришнинг кафолати бўлса, бас. Сармоядорларнинг бундай хили облигацияларни ёки энг юқори сифатли имтиёзли акцияларни афзал кўришади. Одатда, улар ёки давлат билан, ё бўлмасо, донгдор йирик компаниялар билан иш олиб боришади. Мўътадил-агрессив хил . Ушбу шахслар таваккалчиликка мойил бўлсалар- да, бироқ уни чегаралашни афзал кўришади. Уларнинг мақсади – инвестицияларни ҳимоялаш, қимматли қоғозларнинг юқори даромадлилиги билан бирга омонатлорнинг хавфсиз лигини таъминлашдан иборат. қимматли қоғозлар портфелини шакллантиришда улор келажакда асқотодиган паст сифатли қимматли қоғозларни харид қилишади. Агрессив хил . Сармоядорларнинг мазкур хили хатарга хотиржам муносабатда бўлишади во юқори хатарли акциялардан кўра, ўрта ва паст сифотли қимматли қоғоз ларни сотиб олишади. Уларнинг стратегиясида, одатда, - омонатларнинг юқори да ромадлилигини жўшқин ривожланаётган тармоқлар акциялари курсининг истиқбол ли ўсиши билан уйғунлаштириш режаси ётади. Тажрибали сармоядорлар . Улар инвестициялашнинг катта тажрибасига ва қиммат ли қоғозлар бозори конъюнктурасини тахминлаш қобилиятига эга. Бу сармоя дорлор амалга оширган инвестициялар уларга юқори даромадни, қўйилган капитал нинг барқарор ўсишини таъминлайди. Ўйинчилар (сезгир сармоядорлар) хили - энг юқори даражадаги фойдани олиш учун ўз капиталидан ажралишга ҳам тайёр бўлган шахслар. Мазкур сармоядорлорнинг қимматли (қоғозлар портфели, асосан, курси ўзгариб турадиган паст сифатли қ имматли қоғозлардан иборат бўлади. Бундай

сармоядорлар, одатда, қимматли қоғозлар билан олибсотарлик қилишни валюта курси ўзгаришига ўйналадиган ўйин би лан уйғунлаштиради. Муассасавий сармоядор (institutional investor) – бу ўзи томони дан жалб этилган маблағларни қимматли қоғозларга инвестиция қилувчи юридик шахсдир. Муассасавий сармоядорлар ~ бу ўз фао лиятининг хусусиятига кўра якка инвесторларнинг катта ҳажмдаги вақтинча бўш турган маблағларини тўплайди. Уларнинг сафига ти жорат банклари, суғурта компаниялари, пенсия жамғармалари, ин вестиция ҳамда хусусийлаштириш инвестиция фондлари, инвес тиция компаниялари ва айрим бошқа ташкилотлар киради. Банклар сармоядорларнинг алоҳида тоифасига киради. Банклар нинг инвестициялари танлаш хусусиятига эга, чунки, биринчидан, уларнинг ихтиёрида катта миқдордаги эмитентлар хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий аҳволи ҳақидаги маълумотлар мав жуд бўлади, иккинчидан, банкларда энг малакали кадрлар жам ланган ва, учинчидан, барча сармоядорлар ичида банклар уларда тез-тез катта миқдордаги вақтинча бўш турган пул маблағлари тўп ланадиган ташкилотдир. Қатор инвестиция муассасалари ҳам эмитент сифатида қатна шиши мумкин. Инвестиция воситачилари, инвестиция компания лари, инвестиция фондлари, хусусийлаштириш инвестиция фонд лари, бошқарувчи компаниялар. Улардан айримлари (ИФлар, ХИФлар, инвестиция компаниялари) қимматли қоғозларни келажакда диви дендлар ва фоизлар кўринишида инвестиция даромадлари олиш мақсадида харид қилишади. Уларнинг бошқа қисми (бошқарувчи компаниялар, инвестиция воситачилари), одатда, олибсотарлик даромадларини олиш мақсадида ўз маблагларини инвестиция қили Инвестиция муассасаларининг сармоядор сифатидаги фао лияти қимматли қоғозлар бозорида назорат вазифасини амалга оширувчи органлар томонидан алоҳида назорат қилинади. Холдинглар – бу очиқ турдаги акциядорлик жамиятлари бўлиб, уларнинг активлари таркибига бошқа корхоналар акцияларининг назорат пакетлари

киради. Акцияларнинг назорат пакети корхона сармоясида иштирок этишнинг исталган шаклини ўзида намоён қилиб, у корхона иштирокчиларининг умумий йиғилишида муайян қарорларни қабул қилиш ёки рад этишнинг сўзсиз ҳуқуқини таъ минлайди. Хорижий сармоядорлар. Уларга хорижий фуқаролар, юридик шахслар, хорижий давлатлар киради. Хорижий юридик ва жисмо ний шахсларнинг Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида сармо ядор сифатидаги фаолияти махсус қонун ҳужжатлари билан тар тибга солинади. Улар қимматли қоғозларни ҳам биржа, ҳам бир жадан ташқари бозорларда харид қилишлари мумкин. Хорижий сармоядорлар томонидан стратегик тармоқлар корхоналари акци яларининг кўп ёки камроқ йирик пакетларининг сотиб олиниши ҳақидаги масала мажбурий тарзда Ўзбекистон ҳукумати билан ке лишилади. Инвестиция муассасалари – бу уларнинг асосий фаолият тури қимматли қоғозлар билан операциялар қилишдан иборат бўлган хўжалик юритувчи субъектлардир. Инвестиция муассасалари – бу қимматли қоғозлар бозорининг энг фаол профессионал иштирок чиларидир. Улар сафига инвестиция воситачилари, инвестиция маслаҳат чилари, инвестиция фондлари, инвестиция компаниялари, бош қарувчи компаниялар, депозитарийлар, ҳисобкитобклиринг па латалари, қимматли қоғозлар эгаларининг реестрларини сақловчи лар, акцияларнинг номинал эгалари киради. Инвестиция муасса салари сифатида юридик ва жисмоний шахслар иштирок этиши мумкин.

А д а б и ё т л а р : 1. «Қимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2001 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 2000. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Кимматли когозлар бозори коньюнктураси

Аудит ва кимматли когозлар бозори

Молия бозори ва кимматли когозлар бозорининг назарий асослари

Хосилавий кимматли когозлар

Банкларнинг кимматли когозлар операцияларининг тахлили