Кимматли когозлар бозори коньюнктураси - Экономика - Рефераты

Кимматли когозлар бозори коньюнктураси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

Кимматли ко г озлар бозори кон ь юнктураси Режа 1. Эмитентларни молиявий таҳлил этиш асослари. 2. Кимматли қоғозлар индекслари тавсифи ва уларнинг аҳамияти. 3. Кимматли қоғозлар рейтинги. 4. Фонд бозори қатнашчиларига ахборот (маълумот) бериш.

1. Эмитентларни молиявий таҳлил этиш асослари. Бозор иқтисодиёти ривожланган кўпгина давлатларда қимматли қоғозлар бозорини таҳлил этиш мустақил илмий фан ҳисобланади. Ушбу таҳлил бўйича турлича ёндашувларни қўллайдиган бир қанча мактаблар мавжуд. Бироқ улардан энг нуфузлилари фундаментал таҳлил мактаби (Грэхем ва Дод) ва техник мактабдир. Фундаментал таҳлил мактабининг тарафдорлари ўз тадқиқотларини қимматли қоғозлар бозори эмитентлари томонидан очиб бериладиган бухгалтерия баланси, молиявий ҳисоботларни синчиклаб ўрганишга асосланган ҳолда олиб борадилар. Корхона иш фаолиятининг даромад, активлар, пассивлар, рентабеллик, менежмент каби кўрсаткичларини, шунингдек, мазкур компания қарор топишга интилаётган бозорлар ҳолатини бир вақтнинг ўзида батафсил ўрганиш асосида компания акцияларининг нархи уларнинг "ички" ёки "ҳақиқий" қийматига солиштирилганда ошириб ёки пасайтириб юборилгани ҳақида бош хулоса чиқарилади. Бундай таҳлил қилишдан мақсад бозор томонидан "қадрига етилмаган" қимматли қоғозларни аниқлашдир. Ушбу хулосалар асосида сармоядорлар у ёки бу қимматли қоғозларни сотиб олиш, сотиш ва вақтинча ушлаб туриш ҳақида қарор қабул қилиши мумин. Техник таҳлил мактаби ўз тадқиқотларини кейинчалик компаниялар ҳисоботида босиб чиқариладиган барча маълумотлар биржа курсларининг ўзида акс эттирилгани ва улар моҳиятига кўра, фун-даментал таҳлил ўтказиш аҳамиятини йўқотган объект бўлиб қолиши нуқтаи назаридан олиб боради. Мазкур мактаб тарафдорлари ўрганадиган бош объект қимматли қоғозларга бўлган талаб ва таклифни таҳлил этиш, яъни қимматли қоғозлар бозорини шундайлигича, унга таъсир этадиган иқтисодий, сиёсий ва психологик (рухий) омиллардан ажратилган ҳолда ўрганишдир. Бунда нархлар ҳаракатининг махсус моделлари яратилади. Шу тарзда муайян компания қимматли қоғозларининг қимматлилиги эмас, балки бозордаги

умумий йўналишлар белгиланади, шундан келиб чиққан ҳолда у ёки бу қарорни қабул қилиш тавсия этилади. МДҲ давлатларида, шунингдек, Ўзбекистонда ҳам қимматли қоғозлар таҳлилчилари сифатида кўпинча фундаментал таҳлил унсурларидан фойдаланилади. Уни ўтказиш мақсади ҳам жуда хилма-хилдир. Бу- корхона молиявий аҳволини яхшилашга доир чора-тадбирларни ишлаб чиқиш, келгуси даврда активларни бошқариш бўйича янги стратегия тузиш, у ёки бу эмитентнинг акциялари ёки қимматли қоғозларига қўйилмаларнинг жалб этилишини аниқлашдан иборат. Бундай тадқиқотларни нафақат инвестиция маслаҳатчилари, балки корхоналарнинг бухгалтерлари, иқтисодчилар, аудиторлар ва шу кабилар ҳам олиб боради. Корхонанинг молиявий ҳолатини таҳлил қилиш жараёнида тўловга қобиллик даражасининг ўсиб бориши, ликвидлилиги, ишбилармонлиги ва бозордаги фаоллиги ўрганилади. Фундаментал таҳлилни амалга ошириш доирасида корхонанинг молиявий ҳолатини таҳлил этиш катта аҳамиятга эга. Ушбу таҳлил турлича усуллар воситасида олиб борилиб, уларнинг ҳар бирининг ижобий томонлари ва камчиликлари бор. Масалан, 1997 йил 17 апрелда Ўзбекистон Республикасининг банкротлик ва корхоналарни санациялаш хукумат комиссияси томонидан тасдиқланган "Корхоналарни молиявий таҳлил этиш бўйича услубий тавсиялар"да келтирилган корхонани молиявий таҳлил қилиш усули маълум бўлиб, у хўжалик юритувчи субъектнинг тўловга ноқобиллиги ва қониқарсиз баланс тузилмаси сабабларини аниқлашга мўлжалланган. Таҳлил натижалари корхонанинг олдинги жорий молиявий ҳолати ва иш-фаолиятини баҳолаш ҳамда келгусидаги имкониятларини аниқлашга ёрдам беради. Бу усул корхонанинг тўловга нсжобиллига, унинг ночорлиги тўғрисида қарор қабул қилиш учун кўрсаткичлар (параметрлар)ни белгилаб беради. Мазкур усулни фундаментал таҳлил олиб бориш ва компанияларнинг инвестицион имкониятларини аниқлаш вақтида айрим шартлар билан қўллаш мумкин.

"Рейтинг-финанс" рейтинг компанияси томонидан ишлаб чиқилган Analitik plus компьютер дастурида ишлатиладиган, кўрсаткичларининг сони бир неча ўнлаб миқдорга етадиган усул мавжуд. 1 Бу усул ассоциация бўйича компаниялар ички рейтингини аниқлаш, шунингдек, корхоналарнинг кучсиз томонларини, уларни молиявий соғломлаштириш юзасидан чора-тадбирлар қабул қилиш мақсадида ўрганиш учун қўлланади. қайд этиш лозимки, инвестицион нуфузлиликни аниқлаш учун ҳар бир компания бўйича "глобал" - чуқур, батафсил тадқиқотларни олиб бориш ва етарлича катта миқдордаги иқтисодий коэффициентларни ҳисоблаб чиқиш мутлақо шарт эмас. Ноҳукумат "Консаудитинформ" Агентлиги тажрибаси шуни кўрсатдики, корхонанинг умумий молиявий аҳволини аниқлаш учун "бош" коэффициентларни кўриб чиқиш етарлидир, шундан кейин бу корхона инвестиция нуқтаи назардан нуфузли ё нуфузсиз эканлиги аниқ бўлиб қолади. Ушбу мақсадда, масалан, "Консаудитинформ" Агентлиги акциядорлик жамиятларини молиявий таҳлил қилиш вақтида корхонанинг у ёки бу даврдаги ҳолатини энг тўлиқ даражада акс эттирадиган ўзининг кўрсаткичлар тизимидан фойдаланади. Агар бундай таҳлил яхши натижалар берадиган бўлса, биринчи қарашда яшириниб ётган, "сув остидаги тошлар"ни аниқлаш имконини берадиган чуқурлаштирилган, ниҳоятда батафсил бўлган усул воситасида тадқиқотни давом эттириш мумкин бўлади. Корхоналар томонидан ҳар чоракда ва ҳар йили солиқ инспекциясига топшириладиган бухгалтерия ва молиявий ҳисобот ҳужжатлари тадқиқот ўтказиш учун олинадиган материаллар бўлиб хизмат қилиши мумкин, булар: баланс (1-шакл), молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот (2 -шакл), дебиторлик ва кредиторлик қарзлари тўғрисида маълумотнома (2а-шакл) ва унга тушунтиришлар, кор-хона пул оқимлари тўғрисида ҳисобот (3 -шакл), асосий маблағлар ҳаракати тўтрисида ҳисобот (4-шакл), ўз капитали тўғрисида ҳи-собот (5-шакл), статистик ҳисобот шакллари, шунингдек, Марказий банкнинг 2 (йиллик) ва 1 (чораклик) ҳисобот шакллари бўлиб, 1 қ аранг. Волжин И.О., Ергашбаев В.В. «Финансов ы й анализ» - Ташкент 1998

қимматли қоғозлар бозори иш-фаолиятини мувофиқлаштириб ва назорат қилиб турувчи органга тақдим этилади.  Тўловга лаёқатлилик коэффициентлари Автономлик (мустақиллик) коэффициенти баланснинг 390-сатрини (1- шакл) 550-сатрга бўлиш (тақсимлаш) йўли билан аниқланади. Ушбу ҳолда ўз капитали кўрсаткичи (катталиги) умуман мавжуд капитал катталигага киритилади. Коэффициентнинг ўсиб бориши корхона молиявий мустақиллиги ортганлигини ва молиявий қийинчиликлар хатари камайганлигини кўрсатади, корхона ўз мажбуриятларининг тўланиши кафолатини оширади ва аксинча. қарз маблағлари билан ўз маблағлари ўртасидаги нисбат коэф- фициенти баланснинг (540-400-410) сатрини 390 -сатрга бўлиш орқали аниқланади. Коэффициентнинг ўсиши қарз маблағлари катталигининг уларни қоплаш ўз манбаларидан ошишини акс эттиради ва салбий баҳоланади. Чунки у корхона молиявий мустақиллиги пасайганлигини ва қарамлик хатари қарз маблағларига қараб ортиб боришини кўрсатади. Маневрлик коэффициенти баланснинг (390]400]410-110) сатрини 390- сатрга бўлиш натижасида аниқланади. Коэффициентнинг ўсиши корхона молиявий аҳволининг яхшиланганидан далолат беради. Заҳира ва харажатларнинг ўз манбалари билан қопланганлиги коэффициенти баланснинг (390]400]410-110) сатрини (120]130]140] ]150]160) сатрга бўлиш йўли билан аниқланади. Агар коэффициент катталиги бирдан кам бўлса, корхона ишлаб чиқариш заҳираларини шакллантириш асосан жалб қилинган маблағлар ҳисобидан амалга оширилади. Коплаш ёки тўловга цодирлик коэффициенти баланснинг 300-сатрини (540-400-410) сатрга бўлиш орқали аниқланади. Коэффициентнинг ўсиши, агар дебиторлар билан ўз вақтида ҳисоб-китоб қилиниб, тайёр махсулот ўз вақтида сотилган бўлса ва зарур ҳолларда, бошқа моддий айланма воситалар

ҳам сотилган бўлса, корхонанинг тўлов имкониятлари ошганлигини кўрсатади. Ликвидлилик коэффициенти баланснинг (170]180]190]200]210] ]220]230]240]250]260]270]280]290) сатрини (540-400- 410) сатрга бўлиш натижасида аниқланади. Коэффициентнинг ўсиши, агар дебиторлар билан ўз вақтида ҳисоб-китоб қилинган бўлса, корхонанинг тўлов имкониятлари ошганлигини кўрсатади. Абсолют (мутлақ) лидвидлилик коэффициенти баланснинг (170]180]190]200]210) сатрини (540-400-410) сатрга бўлиш йўли билан аниқланади. Коэффициентнинг ўсиши корхонанинг ҳисоб-рақамлар тақдим этилган заҳоти уларни тўлаш қобилияти кучайганлигини кўрсатади. Ишлаб чиқариш учун мўлжалланган мулкнинг аниқ қиймати коэффициенти баланснинг (012]120]130) сатрини 310 -сатрга бўлиш орқали аниқланади.  Компаниянинг рентабеллик даражасини тавсифловчи кўрсаткичлар Сотувлар рентабеллиги, молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботнинг (2 -шакл) 110-сатрини 010-сатрга бўлиш йўли билан аниқланади. Ушбу кўрсаткич сотилган маҳсулотнинг бир бирлигига қанча фойда тўғри келишини кўрсатади. Барча капиталнинг рентабеллиги, 2-шаклнинг 200-сатрини 310-сатрга бўлиш орқали аниқланади. Бу кўрсаткич компания умумий капиталидан фойдаланишнинг самарадорлигини тавсифлайди. Асосий мабларлар ва бошқа оборотдан ташқари активлар рентабеллиги, 2-шаклнинг 200- сатрини 1-шаклнинг 110-сатрига бўлиш орқали аниқланади. Бу кўрсаткич умуман компания капиталидан фойдаланишнинг самарадорлигани тавсифлайди. Мазкур кўрсаткич асосий маблағлар ва бошқа оборотдан ташқари активлардан фойдаланиш самарадорлигини кўрсатади. Ўз капитали рентабеллиги, 2-шаклнинг 200-сатрини баланснинг 390- сатрига бўлиш орқали аниқланади. қўйилган ўз сармояси 1 сўмига олинган

фойда миқдорини кўрсатиб, ўз капиталидан фойдаланиш самарадорлигини тавсифлайди. Перманент (бошланғич) капитал рентабеллиги, 2-шаклнинг 200- сатрини баланснинг (390]400]410) сатрига бўлиш йўли билан аниқланади. Ўз сармояси ва қарз маблағларидан фойдаланиш са-марадорлигини: қўйилган ўз маблағлари ва узоқ муддатли мажбу-риятларининг 1 сўмига олинган фойда миқдорини кўрсатади.  Компаниянинг ишбилармонлик фаоллиги кўрсаткичлари Капиталнинг умумий айланиши, 2-шаклнинг 010-сатрини ба-ланснинг 310 сатрига бўлиш орқали аниқланади. Корхонанинг жами капитал оборотини кўрсатади. Кўрсаткич ўсиши компаниянинг ўз капитал обороти айланиш тезлигини акс эттиради, Ўз капиталининг айланиши, 2 шаклнинг 010 сатрини баланснинг 390- сатрига бўлиш орқали аниқланади. Ўз капитали оборот тезлигини тавсифлайди. Кўрсаткич ўсиши корхонанинг ўз капитали айланиш тезлигини кўрсатади. Сафарбар этилган маблағлар айланиши, 2-шаклнинг 010-сатрини баланснинг 300 сатрига бўлиш орқали аниқланади. Сафарбар этилган маблағлар (айланма активлар)нинг айланиш тезлигини тавсифлайди. Моддий оборот маблағлар айланиши, 2-шаклнинг 010-сатрини баланснинг (120]130]140]150]160) сатрига бўлиш орқали аниқланади. Моддий оборот маблағлар айланиши тезлигини тавсифлайди. Кўрсаткичнинг пасайиши ишлаб чиқариш заҳиралари нисбатан ошганлиги ва ишлаб чиқариш тугалланмаганлиги ёки тайёр маҳсулотга бўлган талаб пасайганлигидан далолат беради. Тайёр маҳсулот айланиши, 2-шаклнинг 010-сатрини баланс-нинг 140- сатрига бўлиш йўли билан аниқланади. Тайёр маҳсулот айланиш тезлигини тавсифлайди. Коэффициентнинг ўсиши корхона маҳсулотига талаб ошганлигини, пасайиши – ҳамма товар сотиб олинганини кўрсатади.

Дебиторлик қарзларининг айланиши, 2-шаклнинг 010-сатрини баланснинг (220]230]240]250]260]270]280]290) сатрига бўлиш йўли билан аниқланади. Дебиторлик қарзларининг айланиш тезлигини кўрсатади. Кўрсаткичнинг ўсиши корхона томонидан бериладиган тижорат кредитининг кенгайиши, пасайиши – унинг қисқаришидан далолат беради. Дебиторлик қоғозлари айланишининг ўртача муддати, баланс-нинг сатрини (220]230]240]250]260]270]280]290) 365 (кун)га кўпайтириш ва 2- шаклнинг 010-сатрига бўлиш орқали аниқланади. Бу тижорат кредитини корхона томонидан қайтаришнинг ўртача муддатини кўрсатади. Кредиторлик қарзларининг айланиши, балансни 2 -шаклининг 010- сатрини (450]460]470]480]490]500]510]520]530) сатрга бўлиш йўли билан аниқланади. Кредиторлик қарзларининг айланиш тезлигини тавсифлайди. Кўрсаткичнинг ўсиши корхонага бериладиган кредитнинг кенгайганини англатади. Кредиторлик қарзлари айланишининг ўртача тезлиги, баланс-нинг (450]460]470]480]490]500]510]520]530) сатрини 365 (кун)га кўпайтириш ва 2-шаклнинг 010-сатрига бўлиш орқали аниқланади, Тижорат кредитини корхона томонидан қайтаришнинг ўртача муддатини тавсифлайди. Асосий маблағлар ва бошқа оборотдан ташқари активларнинг фойда келтириши, 2 -шакл 010-сатрини баланснинг 110-сатрига бўлиш йўли билан аниқланади. Асосий маблағлар ва бошқа обо-ротдан ташқари активлардан фойдаланиш самарадорлигини кўр-сатади, у маблағларнинг қиймат бирлигига тўғри келадиган катталик билан ўлчанади.  Компаниянинг бозордаги фаоллиги курсаткичлари Бир акция ҳисобидаги соф фойда, 2-шакл 200-сатрини 1000 га бўлиш ва кейин уни чиқарилган акциялар сонига бўлиб, аниқла-нади. Олинган натижа (катталик) битта акцияга қанча соф фойда тўғри келишини кўрсатади.

Бир акциянинг баланс қиймати, баланснинг 390-сатрини 1000 га бўлиш ва кейин уни чиқарилган акциялар сонига бўлиш орқали аниқанади. Бир акцияга тўғри келадиган ўз маблағларининг ҳажмини кўрсатади. Нарх  даромад нисбати акция бозор баҳосини бир акцияга тўғри келадиган соф фойдага бўлиш йўли билан аниқланади, ҳосил бўлган қиймат корхона акцияларига инвестицияларни қоплашнинг дисконтланмаган муддатини кўрсатади. 2. Кимматли қоғозлар индекслари тавсифи ва уларнинг аҳамияти. Кимматли қоғозлар бозори индустриясининг муҳим белгиси индекслар (хосрақамлар) ҳисобланади. Иқтисодий адабиётларда кўпинча "average" (ўртача кўрсаткич) тушунчасини учратиш мумкин. Аммо "aveage" ва "index" - турлича тушунчалар эканлигини унутмаслик лозим. қимматли қоғозлар индекслари ўртача кўрсаткичларга нисбатан қимматли қоғозлар курслари ўзгаришларини янада батафсилроқ ва аьиқроқ ҳисоблаш усуллари қўлланишини кўзда тутади. Бундан ташқари, одатдаги ўртача кўрсаткичлардан фарқли равишда, ҳар бир индекс ўзининг базавий даврига эга. Турли мамлакатларда у ёки бу индексларни ҳисоблаб чиқаришнинг ўзига хос усуллари ишлаб чиқилган, бироқ уларнинг ҳаммаси у ёки бу даражада иқтисодиёт аҳволининг кўрсаткичлари-индикаторларидир. Индексларнинг ҳисоблаб чиқилган мутлақ катталикларининг ўзи, фонд бозори қатнашчиларига ҳеч нарса бермайди. Индексларнинг айрим кўрсаткичларини базавий ёки олдинги катталикларга қиёсланган вақтдагина бозордаги вазиятнинг ўзгариш йўналишларини аниқлаб олиш мумкин. Агар индекс эгри чизиғи юқорига кўтари-либ борса, бу давлат иқтисодиётида жонланиш ёки кўтарилиш юз бераётганидан далолат беради, агар, аксинча индекс эгри чизиғи пастга қараб йўналган бўлса, бу – давлат иқтисодиётида ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва тангликнинг аниқ белгисидир. Индексларни ҳисоблаш қимматли қоғозлар, одатда, кўп сонли компанияларнинг акциялари бўйича амалга оширилади.

Кимматли қоғозлар индексларини ҳисоблашнинг бир неча усуллари мавжуд бўлиб, уларнинг ичида энг кўп тарқалгани ҳар бир компания чиқарган қимматли қоғозлар (акциялар)нинг сонини уларнинг нархига кўпайтириб, кейин ҳисоблаш учун ажратиб олинган қимматли қоғозлар умумий сонига бўлишдан иборатдир. Ўртача кўрсаткичларга хос бўлган камчиликларни бартараф этиш учун, индексларни ҳисоблаш вақтида аниқ статистик формулалардан фойдаланилади. Индекслар фонд биржалари, инвестиция муассасалари, махсус агентликлар ва нашриётлар, шу жумладан, давлат муассасалари томонидан ҳисобланади.  Доу-Жонс ( Dow-Jones ) индекси Бу дунёдаги энг таниқли ва нуфузли, шунингдек, тарихий жиҳатдан синовлардан ўтган индексдир. 2 У биржа ёпилаётган вақтда муайян гуруҳ компаниялар ҳар кунлик котировкаларининг арифметик ўртача чамаланган кўрсаткичларга асосланган, Доу-Жонс индексини ҳисоблаш усули бир неча бор ўзгарган. Ҳозирги вақтда Доу-Жонснинг тўртта ҳар хил индекслари тузилади. 1. Доу -Жонс саноат индекси (Dow-Jones Inlustrial Average) – 30 та энг йирик саноат компаниялари акциялари курслари ҳаракатининг ўртача кўрсаткичи. Унинг таркибий қисмларига Нью-Йорк фонд биржасида котировка қилинадиган барча акциялар бозор қийматининг 1520 фоизи тўғри келади, Индекс махсус формула бўйича, биржани ёпиш вақтида унга киритилган акциялар нархини қўшиб, олинган суммани деноминатор (акциялар умумий сонини кўрсатадиган сондан анча кам бўлган сон)га бўлиш йўли билан, акциялар ва дивидендларни чиқарилган акциялар бозор 2 1 1884 йили Чарльз Доу Нью-Йорк фонд биржаси ёпилаётган вақтда 9 та темир йўл ва 2 та ишлаб чиқариш компанияларини намоён этувчи акцияларнинг 11 та туридан ўртача нархлар рўйхатини тузиб чиқди. У ушбу рўйхатни бўлғуси газетанинг илк сони-"Тhe Wall Street Journal»да босиб чиқарди, кейинчалик шу газетага ўз шериги Эдди Жонсон билан биргаликда асос солди. 12 йил ўтганидан сўнг газета шу индексни доимий асосда нашр эта бошлади. Чарльз Доу индексни такомилаштириш бўйича доимий иш олиб борди, 1896 йили у санолт акцияларининг биринчи рўйхатини босиб чиқарди. Рўйхатга киритилган биринчи шерик (компаньон)лар қуйидагилар эди: Аmеrican Cotton, Amerikan Sugar, American Tobacco, Chikago Gas, Oil Distillig&Cattle Feeding, General Electric, US Leather LTD, US Rull, Laclede Gas, Natonal Lead, North American, Tenessee coal&Iron. Ҳозирги ва қ тда Доу - Жонс индекси шаклланадиган компаниялар рўйхати ҳамон ўша замонларда номи машҳур бўлган "Тhe Wall Street Journal» газетасининг бош муҳаррири томонидан белгиланади

қийматининг 10 фоизидан ортиғини ташкил этган акциялар шаклида тақсимлашдан ҳосил бўлган катталикка, шунингдек, қўшилиш ва ютиш компонентларини қоплашга тўғрилаб, ҳисоблаб чиқарилади. Шу сабабли унинг катталиги акцияларнинг оддий ўртача нархига нисбатан анча юқоридир. Корректировка (тузатиш)лар сўнгги натижани бузиб кўрсатмаслик (хаспўшламаслик) учун махсус равишда қилинади. Индекс бандларда котировка қилинади ва фақат ўтган вақтда бўлганига нисбатан маънога эга. Ундан фьючерс ва опцион контрактлар учун асос сифатида фойдаланиш ман этилган. Шубҳасиз, агар кўрсатилган формула суратига компанияларнинг анча юқори бўлган бозор нархидаги акциялари киритилган тақдирда, индекс кўрсаткичи юқори бўлар эди. Бироқ Доу-Жонс индекси АқШ иқтисодиёти ҳолатини энг тўғри акс эттирадиган индекслардан бири ҳисобланади. Шу сабабли иқтисодиётнинг турли шуъбалари (соҳалари)дан танлаб олинган 30 та компания ушбу мамлакат ҳаётий кучларининг аҳволини энг тўлик, ва аниқ акс эттиради. Доу-Жонс транспорт индекси ( Dow-Jones Transportation Average ) - 20 та транспорт компанияси-автомобил йўллари, темир йўллар ва авиация компаниялари акциялари курслари ҳаракатининг ўртача кўрсаткичи. Доу-Жонс коммунал индекси ( Dow-Jones Utility Average ) - газ ва электр энергия ишлаб чиқарувчи 15 та компания – автомобил йўллари, темир йўллар ва авиация компаниялари акциялари бозор нархларининг ўртача кўрсаткичи. Доу-Жонс й и ғ м а индекси ( Dow-Jones 65 Composite Average ) ёки бошқа номи "Индекс -65" юқорида санаб ўтилган учта гуруҳ индекслари кўрсаткичлари асосида ҳисоблаб чиқарилади. Йиғма индекс, шунингдек, Доу-Жонс акциялари тармоқ индекслари алоҳида олинганида сармоядорлар учун ниҳоятда фойдалидир. Биринчидан, бу индекслар иқтисодиёт ёки йирик шуъбаларининг узоқ вақт кўтарилиши ва пасайишини кузатиб бориш учун имконият яратади, биржадаги вазият тўғрисида маълумот беради, акцияларни сотиб олиш ва сотиш вақти

тўғрисида қарор қабул қилишга ёрдам беради. Иккинчидан, агар сармоядор бирон-бир алоҳида акциясининг нархи Доу-Жонс индексига мувофиқ кўтарилмаса, унинг эгаси бундай қимматли қоғознинг ишончлилигига шубҳаланишга хақлидир. Биржалар ва биржадан ташқари бозорларда қимматли қоғозларни сотиб олиш-сотиш вақтида ставкалар жуда юқори бўлгани сабабли сармоядорлар ҳамда профессионаллар охирги кун, ҳафта, ой, йил, ўн йилда индексларнинг барча кўтарилиши ва пасайишини билишга интиладилар. Ушбу ҳисоб-китобларни қилишдан мақсад акцияларнинг бўлажак фаолли-гини, уларнинг келиб чиқиши - тарихига асосланган ҳолда, олдиндан башорат эта билишдир. Доу-Жонс индексини ҳисоблаб чиқариш учун рўйхатга кирадиган компаниялар акциялари бутун дунёда, турли биржаларда сотилаёттани ва сотиб олинаётгани ҳисобга олиниб, Доу -Жонс индекси турли мамлакатларга татбиқан ҳам ҳисобланади. Турли мамлакатларда юқорида кўрсатилган компаниялар акцияларининг нархлари ўзаро бир -биридан фарқланиб, ҳар хил бўлгани учун индекслар катталига кўрсаткичлари ҳам турлича бўлади (Dow Jones World Stok Index). Шу сабабли "американча" Доу-Жонс индекси баъзан жаҳон Доу-Жонс индексидан, шунингдек, унинг бошқа мамлакатлардаги кўрсаткичидан анча фарқ қилади. Кимматли қоғозларни сотиб-олиш ва сотиш вақтини аниқлаш (тайминг) профессионаллар учун фонд биржасида қай тарзда пул қилиш (топиш) тўғрисидаги масалада хал этувчи омил ҳисобланади. У биржа индексларининг ўзгариши, уларни таҳлил қилиш ва тадқиқот олиб борилишига асосланади. Доу-Жонс индекси, ўзининг ноёблиги ва машҳур бўлишига қарамасдан, у бир неча корпорацияларнинг акцияларига асосланади. Сўнгги вақтларда анчагина кенгроқ асосларга қурилган бошқа индекслар ҳисобкитобини ҳам яратишдек қатъий зарурат юзага келди. "The Wall Stret Journal” газетаси сармоядорларга турли биржа ва ташкилотлар томонидан олдинги ўтган кун, ой ёки бошқа анча узоқ давр бўйича ҳисоблаб чиқарилган кўпгина асосий индексларга оид маълумотларни тақдим этади.

 "Стэндард энд Пурз" индекси (Тhe Standart and Poor’s) Бу индекс "Стэндард энд Пурз" компанияси томонидан икки вариантда 500 та компания акциялари бўйича ва 100 та компания акциялари бўйича ҳисоблаб чиқарилади ва чоп этилади. Тhe Standart and Poor’s 50 (S & Р 50) индекси биржа жорий йўналишларининг индикатори сифатида кенг қўлланади. У 1957 йили биринчи бўлиб амалга киритилган, 500 та акция курсларига доир кенг маълумотларни ўзида бирлаштирган индекс эди. Доу-Жонс йиғма индекси каби, "Стэндард энд Пурз" ҳам саноат тармоқлари бўйича майда сегментларга бўлиниб, алоҳидаалоҳида чоп этилади. Булар 400 та саноат компаниялари, 20 та транспорт, 40 та молия ва 40 та коммунал компаниялардир. Улар асосан Нью-Йорк фонд биржасида рўйхатга олинган (NYSEда котировка қилинадиган барча чиқарилган акциялар бозор қийматининг 80 фоизини ташкил этади), Америка фонд биржасининг кичик қисми ва биржадан ташқари бозордаги компаниялардир. Доу -Жонс индексига нисбатан "Стэндард энд Пурз" -500 янада аниқроқ ва айни вақтда мураккаб индекс ҳисобланади, чунки унда нисбатан кўпроқ компанияларнинг акциялари тақдим этилган бўлиб, бунинг устига компаниянинг ҳар бир акцияси акция эгаларида мавжуд бўлган барча акциялар қиймати катталигига қиёсланиб, чамалаб ҳисобланган. Тhe Standart and Poor’s 10 (S & Р 10) индекси ҳам "Стэндард энд Пурз"500 каби ҳисоблаб чиқарилади, аммо у Чикаго опционлар биржасида опционлари рўйхатга олинган компанияларнинг акцияларидан таркиб топган. Мазкур компанияларнинг кўпчилиги ўз акцияларини Нью-Йорк фонд биржасида ҳам котировка қилади. "Стэндард энд Пурз"-100 индекси бўйича опционлар – Чикаго савдо биржасида, фьючерслар эса, Чикаго товар биржасида котировка қилинади.  Нью-Йорк фонд биржаси йиғма индекси (The NYSE Composite Index)

Бу индекс Нью-Йорк фонд биржасида сотиладиган барча акцияларни ўз ичига олади. Индекс ушбу акцияларнинг курс қиймати ҳаракатининг ўртача ҳисобланган кўрсаткичидир. Яъни моҳияти бўйича бу кўрсаткич Нью-Йорк фонд биржаси барча компаниялари акцияларининг, ҳар бир компания акцияларининг бозор қиймати, акцияларнинг бўлиниши, қўшилиши ва ютилиш омиллари эътиборга олиниб, ҳисоблаб чиқарилган ўртача нархини кўрсатади. У, шунингдек, тармоқларнинг саноат, транспорт, коммунал турлари бўйича бўлинади. Бундан ташқари, телефон компаниялари индекси айниқса оммалашган бўлиб, кўп қўлланади. NY 5Е индекси бўйича опционлар билан операциялар амалга оширилиши мумкин. Улар Нью-Йорк фонд биржасининг ўзида ўтказилади. Фьючерслар ва фьючерслар бўйича опционлар билан операциялар Нью- Йорк фонд биржасининг филиали бўлган Нью-Йорк фьючерслар биржасида амалга оширилади.  Америка фонд биржасининг бозор қийматли индекси (AMEX Market value Index) Бу индекс Америка фонд биржасида ўз акцияларини котировка қиладиган 100 дан ортиқ компанияларнинг фаолиятини ўрганади (ўлчайди) ва тавсифлайди. NASDAQ миллий савдо тизими йиғма индекси ( The NASDAQ National market System Composite ) Ушбу индекс биржадан ташқари бозорда савдо қилувчи компанияларнинг акциялари бўйича ҳисоблаб чиқарилади. N А SDAQ индекси Миллий биржа дилерлар уюшмасини автоматик котировкалаш тизими учун ўрнатилган. У 3500 та компания акцияларининг қийматига асосланиб, ҳисоблаб чиқарилади. Бу индекс унинг ўз таркибий қисмлари бозор қиймати бўйича чамалаб ҳисобланган кўрсаткичдир. У дастлаб 1971 йил февралда ҳисоблаб чиқарилган бўлиб, ўша даврда 100 га тенг бўлган. 1984 йилдан НА8ОАО саноат, транспорт, молия, суғурта компаниялари, банклар ва ҳ.к. ларнинг акциялари бўйича тармоқ индексларини чоп этади.

"Уилшир - 5000" индекси (Wilshire 5000) Мазкур индекс "Уилшир ассошиейтс" компанияси томонидан ҳисоблаб чиқарилиб, Америка қимматли қоғозлар бозори тизимида чоп этиладиган энг таниқли (нуфузли) индексдир. У ўз таркибидаги қисмларга кирувчи барча акциялар бозор қиймати бўйича чамалаб ҳисоблаб чиқарилган бўлиб, Нью- Йорк, Америка фонд биржаларида котировка қилинадиган, шунингдек, биржадан ташқари оборотда бўлган жами 5000 га яқин барча компанияларнинг акциялари қийматини акс этгаради. Уилшир-5000 индекси 1980 йил 31 декабрдан бошлаб миллиард долларда ҳисобланади. Бу индекс бўйича опционлар ва фьючерслар билан операциялар амалга оширилмайди.  Тошкент Республика фонд биржасининг йиғма фонд индекси Tashkent Agregate Stock Exchange-Index (“TASIX”- “Тасикс”) 2000 йилнинг бошида "Тошкент" Республика фонд биржаси (РФБ), "Тошкент" РФБ Йиғма фонд индекси тўғрисидаги низомни ишлаб чиқиб, тасдиқлади ҳамда уни қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат этиш маркази билан келишди. Бу индекс листинг, листингдан олдинги, листингдан ташқари секция (бўлим)лар, шунингдек, хусусийлаштирилган корхоналар акцияларини бирламчи жойлаштириш секциясида корпоратив қимматли қоғозлар билан тузилган битимлар нархлари асосида аниқланиб, фонд бозорининг ҳолатини белгилайдиган интеграл индекс ҳисобланади. "Тасикс"ни ҳисоблаб чиқариш савдо сессияси (савдо куни) якуни бўйича амалга оширилади, у таҳлил қилиш мақсадида ҳафта, ой, чорак ва йил учун ҳам ҳисобланиши мумкин. Уни аниқлаш учун индекс ҳисобланаётган вақтда биржа савдо тизимида қайд этилган савдо сессияси бўйича расмий ҳисоботга кирадиган акциялар билан жорий савдо куни тузилган битимларнинг ўртача чамаланган нархларидан фойдаланилади. "Тасикс" қуйидаги формула билан ҳисоблаб чиқарилади: Iftse * (PiғPb)•k бунда: Iftse - "Тошкент" РФБ нинг йиғма фонд индекси;

Pi - индекс ҳисобланаётган вақтда барча битимлар бўйича ҳамма турдаги акцияларнинг ўртача чамалаб ҳисоблаб чиқарилган нархи; Pb - индекс ҳисоб-китоб базасига барча битимлар бўйича ҳамма турдаги акцияларнинг ўртача чамалаб ҳисоблаб чиқарилган нархи; k - индекс ўлчов бандлари сонини кўрсатадиган тузатиш коэффициенти. Акцияларнинг ўртача чамаланган нархи қуйидаги формула бўйи - ча аниқланади:, 1 1      N i i N i ii q qP P бунда: Pi - мазкур турдаги акция билан сўмларда тузилган i-инчи битимнинг нархи; qi - ушбу турдаги акциялар билан сонларда тузилган i-нчи битимнинг ҳажми; N - савдо кунининг бошидан индекс ҳисоблангунига қадар тузилган битимлар сони. Индекс ҳисоб-китоб базасига барча битимлар бўйича ҳамма турдаги акцияларнинг ўртача чамаланган нархи - РЬ 1999 йил 31 декабрда савдо сессиясидаги акциялар маълумотлари бўйича акциялар ҳажми ва сони ҳамда тузилган битимлар нархидан келиб чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқарилди ва 708, 5 сўмга тенг деб қабул қилинади. Ўлчов бандларининг сонини кўрсатадиган тузатиш коэффициенти ҳисоб китоблар қулай бўлиши учун 100 бандга тенг деб қабул қилинади. "Тошкент" РФБ Расмий Йиғма индекси савдо куни тугаётган вақтда белгиланган индекс кўрсаткичи ҳисобланади. Индекс ҳисоб-китоб базасини шакллантириш ва ўзгартириш тўғрисидаги қарор "Тошкент" РФБ Бошқаруви томонидан биржа расмий рўйхатига янги эмитент киритилаётганида қабул қилинади. Индекс ҳисобкитоб базасига фақат оддий ва имтиёзли акциялар киритилиши мумкин. Индекс ҳисоб-китоб базасини ўзгартириш индексни ҳисоблаш усули ўзгартирилганда ёки биржа расмий рўйхатига йирик эмитентнинг

қимматли қоғозлари киритилган вақтда амалга оширилади. "Тасикс"нинг барча ўзгаришлари тўғрисидаги маълумот биржа ахборот тизими ахборот терминалларида акс эттирилади ва манфаатдор шахсларга етказилади. 3. Кимматли қоғозлар рейтинги Кимматли қоғозлар рейтинги (security rating) деганда, мустақил ташкилотлар томонидан қимматли қоғозларнинг сифаnини тавсифлайдиган қиёсий бсцолаш даражасина белгилаш тушунилади. Одатда, энг юқори сифатли қимматли коғозлар А харфи (символи) билан, ўртача юқори сифатлилари - В, энг паст сифатлилари эса С ва D ҳарфлари билан белгиланади. қимматли қоғозларнинг дастлабки рейтинги 1909 йили америкалик Джон (Жон) Муди томонидан чоп этилган, у ўша вақтда қимматли қоғозларга инвестиция қилишнинг потенциал имкониятларини тадқиқ этган бўлиб, машхур рейтинг компанияларидан бири унинг номи билан "Moody’s Investors Services, Inc." деб аталган. Ҳозирги вақтда АқШ қимматли қоғозлар ва фонд биржалари комиссияси тўртта рейтинг компаниясини, хусусан: "Moody’s Investors Services", "Standart & Рооr’s Согрогаtion", "Fitch publishing Compani" ва "Duff & Phelps" компанияларини тан олади. Тўрттала компания облигациялар рейтингига ихтисослашмоқда, "Standart & Рооr’s Согрогаtion" компанияси эса, бундан ташқари, акциялар рейтингини ҳам амалга оширади. қайд этиш лозимки, рейтинглар берилиши, табиийки, кўпгина компанияларда, рейтинг юқори бўлмагани туфайли, салбий фикрни юзага келтиради.  Рейтингларнинг аҳамияти Кўпчилик сармоядорлар ўзларининг қимматли қоғозлар портфелини шакллантиришда рейтинглардан фойдаланади. Ҳатто ўзларининг хусусий таҳлилчиларига эга бўлган йирик консалтинг ташкилотлари ҳам ўзларида олинган рейтинг баҳолари натижаларини қиёслаш ва шу йўл билан у ёки бу компанияга нисбатан ўз хулосаларининг нечоғли тўғрилигини текшириш учун рейтингларга мурожаат қилишади. Дилер – брокерлар инвестицияларни

амалга ошириш, шунингдек ўз мижозларига маслаҳатлар бериш жараёнида рейтинглардан фойдаланади. АқШ қимматли қоғозлар ва фонд биржалари комиссияси дилер-брокерларнинг облигация активларини баҳолаш учун юқорида санаб ўтилган бир неча агентликларнинг рейтингларидан фойдаланади. Рейтинг маълумотлар тўплами (справочниклар) нархи жуда қимматлигига қарамасдан, улар тўғрисидаги маълумотлар кенг жамоатчилик мулки бўлиб қолади. Шу билан бирга, рейтингларнинг аҳамиятини ўта юқори баҳолаб юбормаслик керак. Рейтинглар қимматли қоғозлар бозори қатнашчилари ҳаётига сингиб кириб борган бўлишига қарамасдан, улар субъектив баҳоларга асосланади ва уларнинг аҳамияти мутлақ эмас, балки эҳтимолий, тахминий катталиклар сифатида қаралиши мумкин. Уларни у ёки бу қимматли қоғозларни сотиб олиш вақтида берилаётган тавсиялар сифатида баҳоламаслик керак. Одатда, уларни аниқлашда курслар ҳисобга олинмайди. Рейтинг компаниялари қимматли қоғозлар эмитентларининг катта сонига рейтинг бериши туфайли, ушбу катталикдаги массив сифатли ишлаб чиқилган бўлиши мумкин эмас, деган фикрлар ҳам бор. Масалан, "Moody’s" компанияси қимматли қоғозларнинг 5000 дан ортиқ, "Standart & Poor’s " 2000 дан ортиқ, "Duff & Phelps" – 1287 номига рейтинг беради. 3 Яна шуни ҳам қайд этиш керакки, рейтинглар кўпроқ эмитентнинг ўтган даврдаги аҳволини баҳолайдиган статистик маълумотларга асосланади. Масалан, маълумки, ўтган даврда анчайин салмоқли ва кўп фойда кўрган бир қанча компаниялар бугунги кунда унчалик барқарор бўлмаган аҳволга тушиб қолган. Ва аксинча, ҳозирги вақтда энг истиқболли бўлган тармоқларнинг келиб чиқиши аниқ эмас. Кимматли қоғозлар рейтингини белгилаш юзасидан иш олиб бориш жараёнида рейтинг компаниялари анъанавий материаллар: эмитентларнинг йиллик ва чораклик ҳисоботлари, қимматли қоғозларни бошқариш органларидаги мавжуд маълумотлар, шунингдек, конфиденциал 3 Зичард Дж. Тьюлз и др. Фондов ы й р ы нок. – М:.Инфра 1997 – 618 бет.

(яширин, махфий) йўллар билан олиниб, фақат уларнинг ўзигагина маълум бўлган айрим манбаалардан фойдаланади. Кўпгина рейтинг фирмаларининг, стандарт (андоза) формулалар бўйича ҳисобланган рейтинглар - тўғри бўлмаслиги мумкин, деган фикрлари рейтинглар – соф механик усул билан олинадиган баҳо эмас, деб ҳисоблаш учун асос бўла олади. Уларни аниқлаш вақтида узоқ муддатли тармоқ йўналишлари эътиборга олинади, эмитентнинг молиявий амалиёти ва сиёсати, тармсж даврий ўзгаришлари оралиғидаги тебранишларда ўрганилади, лицензиялар ва патентлар мавжудлиги, эмитентлар билан сармоядорлар ўртасида тузилган шартномалар мазмуни ҳам ҳисобга олинади. Кимматли қоғозлар рейтингини аниқлаш вақтида компаниянинг жорий йилги даромади ва ўтган йиллардаги даромадлари, турли молиявий коэффициентлар, компания рентабеллиги истиқболлари, компания ва у ишлаб чиқараётган маҳсулотнинг машҳурлиги, тармоқ хусусиятлари, унинг даромадлари статистикаси, маҳсулот сотилиши соҳасидаги йўналишлар каби кўрсаткичлардан кўпроқ фойдаланилади. Кимматли қоғозлар рейтинглари аҳамияти яна шундан иборатки, улар тажрибасиз сармоядорга дастлабки босқичда пулларни қимматли қоғозларга қўйилма қилишни мўлжаллаб олиш учун имкон беради, Рейтинглар сармоядорларга эмитентнинг молиявий ҳисоботини жиддий таҳлилий тадқиқотлар ўтказмай туриб, танловни амалга оширишига ёрдам беради. Агар компания рейтинги ёмон бўлмаса, сармоядор, одатда, ўз қўйилмаларини етарлича ишончли деб ҳисоблайди, чунки у мазкур рейтингни белгилаган таниқли компанияларга ишонади. Рейтинг - нафақат эмитентнинг қарзни тўлаш қобилияти белгиси (индикатори)дир. Тўловга қобиллик рейтинги облигацияларнинг янги курсига киришга таъсир кўрсатади. Облигация рейтинги қанчалик юқори бўлса, дивиденд шунчалик паст бўлади. Юқори рейтингли облигациялар эмитентларига ўта юқори фоизлар таклиф этиш талаб қилинмайди, чунки уларнинг тўловга қобиллиги ўз-ўзидан сармоядорларни жалб этади. Паст

рейтингли облигациялар эмитентларига эса, ўртача даражадан юқорироқ фоизлар тўлашга тўғри келади. Дунёдаги компанияларнинг аксарият қисми ўз қимматли қоғозларининг рейтингини ниҳоятда катта эътибор билан кузатиб боради.  Облигациялар рейтинги Фонд бозори ривожланган мамлакатлар тажрибасида облигациялар рейтинги қимматли қоғозларнинг бошқа турлари рейтингларига нисбатан энг кўп тарқалган ва оммавий рейтингдир. Облигацияларнинг рейтингларини аниқлаш вақтида бир қанча асосий омиллар ҳисобга олиниб, улардан рентабеллик, активлар қиймати, даромад кафолатлари ва унинг доимийлигибош омиллардир. Бунда менежмент сифати ва корхонанинг ривожланиш истиқболлари ҳам катта аҳамиятга эга. У  Акцияларнинг рейтинглари Акциялар рейтинги билан кам сонли компаниялар шуғулланади. Улардан бири - "Standart & Роог’s Согроration" компаниясидир. Айрим иқтисодчиларнинг фикрича, акциялар рейтингани аниқлаш мумкин эмас, чунки ушбу қимматли қоғозлардан олинадиган даромад барқарор эмас ва у акциядорлар умумий йиғилишининг қарорига боғлиқ бўлиб, хеч нарса билан кафолатланмаган. Акциялар рейтинги " Standart & Роог’s" компанияси томонидан махсус формулага асосан аниқланади, у инвестицион сифатларни икки омил асосида компания фойдаси ва дивидендлар ҳажмига қараб баҳолаш учун имкон беради. “Standart & Роог’s” акциялар рейтингани аниқлаш вақтида облигацияларни баҳолашда қўлланадиган анъанавий мезонлар: эмитентнинг молиявий аҳволи, капитал тузилмаси, заҳиралар ва ҳ.к.дан фойдаланмайди. Компания акцияларнинг у ёки бу сифатларини белгилайдиган бундай омиллар пировард натижада компаниянинг бир акция ҳисобига тўғри келадиган соф фойда кўрсаткичлари ва дивидендлар ҳажмида ўз ифодасини топади, деб ҳисоблайди. Компания фойдаси, қоида бўйича, сўнгги саккиз йил учун олинади. Бош кўрсаткич унинг барқарорлигидир. Агар компаниянинг бир акциядан олган

фойдаси олдинги йилгига нисбатан бу йилда кўпроқ бўлса ёки унга тенг бўлса, компания рейтинги ҳисобланаётган вақтда бир балл қўшилади. Борди-ю, компаниянинг бир акциядан олган фойдаси олдинги йилга нисбатан камайган бўлса, бир балл олиб ташланади. Саккиз йил учун ўртача балл фойданинг асосий кўрсаткичи сифатида қабул қилинади. Кейин ушбу барқарорлик индекси ўсиш индексига кўпайтирилади. Ўсиш индекси компаниянинг базавий йиллардаги фойдаси билан унинг сўнгги уч йиллик фойдаси ўртасидаги фарқдан квадрат илдиз (фоизлар ҳисобида) топиб аниқланади. Бундан ташқари, компания ривожи иқтисодиётнинг умумий ривожланиши билан қиёсланади, бунинг натижасида компания даврий ўзгариб туришлар (тебранишлар)га қанчалик кучли учраганини аниқлашга муваффақ бўлинади. Формуланинг иккинчи қўшилувчиси дивиденд бўйича барқарорликдир. У сўнгги 20 йил ичида олинган дивидендлар ҳажми асосида аниқланади, бунда дивидендлар кўрсаткичлари салмоғи ҳозирга вақтга яқинлашиш даражасига қараб кўпайиб боради. Олинган натижа, фойда барқарорлиги кўрсаткичи каби, ўсиш омилига кўпайтирилади. Пировард натижада ушбу икки омил – фойда ва дивидендлар акцияларнинг ягона сонли рейтингини ҳосил қилади. АКЦИЯЛАРНИНГ РЕЙТИНГЛАРИ Коди Сифати А ] - инвестиция даражаси олий А - инвестиция даражаси яхши А- - инвестиция даражаси ўртачадан юқори В ] - инвестиция даражаси ўртача В - инвестиция даражаси ўртачадан паст В - - инвестиция даражаси паст С - инвестиция даражаси энг паст Америка биржаларида акциялар норасмий равишда тўрт синфга бўлинади. Энг асосийси - Ьlue chps (ҳаво ранг фишкалар) – акцияларнинг катта авлоди. Уларга Америка саноати олий зотларининг қимматли

қоғозлари киради. Иккинчи синф - "ҳаво ранг фишкалар"га нисбатан бирмунча камроқ нуфузга эга бўлган сармоядорларнинг сифатли, яхши ишлайдиган компаниялари акциялари. "ўсиб борувчи акциялар" (grow shares) ўсиш учун катта салоҳиятга эга бўлган ёш компаниялар томонидан чиқарилади, бироқ улар бўйича муваффақиятга эришиш учун сармоядорларда қатъий ишонч бўлмайди. Сўнгги синф "чақа акциялар"пасайиб кетган компанияларнинг акциялари. Улар, олиб- сотилишидан ташқари, ҳеч қандай қимматга эга эмас. 4. Фонд бозори қатнашчиларига ахборот (маълумот) бериш Ўзбекистонда қимматли қоғозлар бозори қатнашчиларига ахборот бериш жараёни бир неча каналлар орқали амалга оширилади. Биринчи навбатда бу умумий ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий йўналишдаги газета ва журналлар бўлиб, уларда ҳамма вақт фонд бозори билан боғлиқ бўлган ахборот, маълумотлар бериб борилади. Хусусан, бу "Экономическое обозрение", "Рынок, деньги и кредит", "Бозор, пул ва кредит" журналлари, "Бизнес вестник Востока", шунингдек, "Частная собственность" ("Менинг мулким") ва "Мулкдор" газеталаридир. қимматли қоғозлар тўғрисидаги ахборот ушбу нашрларда тегашли рукунлар остида мунтазам равишда бериб борилади ва улар, одатда, оммавий хусусиятга эга. Аҳён-аҳёнда берилишига қарамасдан, мазкур ахборот нихоятда муҳим ҳисобланади, чунки у етарлича йирик нусхаларда чиқариладиган, аҳолининг кенг қатламларига етиб борадиган, кўпчиликка маълум бўлган нашрларда чиқарилади. Яна бир муҳим каналлардан бири махсус нашрлар бўлиб, улар тўлиқ молия ва фонд бозорлари масалаларига бағишланган. 1996 йил июлидан бери чиқарилаётган "Обзор финансового рынка Узбекистана" ва " Р ы нок ценных бумаг" ахборот бюллетенлари шулар жумласига киради. Ушбу нашрлар қимматли қоғозлар бозори қатнашчилари, шу жумладан, аҳолига мўлжаллангандир.

Ҳар чоракда чиқадиган "Обзор финансового рынка Узбекистана" журналида мамлакат молиявий бозорининг барча сегментлари: пул, кредит, валюта, фонд бозоридаги вазият таҳлил этилади, шунингдек, унда фонд бозори тавсифи берилади. Таҳлил, одатда, тегишли давр макроиқтисодий вазияти тавсифи (ўзгаришлари)га солиштирилган ҳолда амалга оширилади. Юқорида қайд этилган журнал академия хусусиятига эга бўлиб, кўпроқ олимлар, аспирантлар, талабалар, корхона ва ташкилотлар раҳбарлари, чет эл сармоядорлари ва ҳ.к. учун мўлжалланган. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозори қатнашчиларига ахборот беришда "Рынок ценных бумаг" ойлик ахборот бюллетени муҳим аҳамиятга эга. Ушбу нашрда фонд бозори соҳасидаги етакчи мутахассисларнинг мақолалари чоп этилиши билан бирга, давлат қимматли қоғозлар бозорининг ҳолати ҳар ой якуни бўйича таҳлил этиб борилади. Тегишли рукунларда сармоядорлар ва дилерларга давлат қисқа муддатли облигациялари, бирламчи ва иккиламчи бозорлари шарҳи, иккиламчи бозорда умумлаштирилган йиғма даромад динамикаси, савдолар ҳажми, облигациялар тури бўйича бозор тузилмаси, кимошди савдоларида ДКМО га талаб тузилмаси, уларни жойлаштириш ва ҳ.к. тўғрисидаги маълумотлар тақдим этилади. Кимматли қоғозлар бозори қатнашчилари шунингдек, Ўзбекистон фонд бозори тўғрисида кўпгина бошқа фойдали ва қизиқарли маълумотларни ҳам топишлари мумкин. Масалан, акциядорлар саволларига жавоблар, инвестиция муассасалари айрим турларининг манзили, телефон рақами ва лицензиялар номери кўрсатилган рўйхати, ўтган ойда лицензиялари тўхтатиб қўйилган ва бекор қилинган инвестиция муассасаларининг рўйхати, қабул қилинган қонунчилик ҳужжатлари ёки адлия органлари томонидан рўйхатга олинган қонунчилик ҳужжатлари асосидаги меъёрий ҳужжатларнинг тўлиқ матни, қимматли қоғозлар бозори қатнашчилари учун мунажжимлар башоратлари, шунингдек, "Консаудитинформ" бош қотирмалари шулар жумласидандир.

А д а б и ё т л а р : 1. «Кимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 201 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 200. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Кимматли когозлар бозори

Аудит ва кимматли когозлар бозори

Молия бозори ва кимматли когозлар бозорининг назарий асослари

Хосилавий кимматли когозлар

Банкларнинг кимматли когозлар операцияларининг тахлили