Когозлар бозорида тижорат банкларининг фаолияти - Экономика - Рефераты

Когозлар бозорида тижорат банкларининг фаолияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

168 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозоридаги ўрни . 2. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар ва фонд бозоридаги банк операцияларини уюштириши. 3. Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солишда Марказий банкнинг ўрни.

Тижорат банкларининг қ имматли қ о ғ озлар бозоридаги ў рни Банк ва банк иши фанидан сизларга маълумки: Банк- бу тижорат ташкилоти бўлиб, юридик ва жисмоний шахслардан омонатларни қабул қилиш, олинган маблағлардан ўз таваккалчилиги ва хатари остида кредитлаш ёки инвестициялаш, шунингдек, тўловларни амалга ошириш учун фойдаланадиган юридик шахслардир, ёки бошқача қилиб айтганда, банк бу пул маблағларини йиғувчи, сақлаб берувчи, кредит-ҳисоб ва бошқа воситачилик операцияларини бажарувчи муассасадир. Ўзбекистонда банклар фаолияти Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида» (иккинчи бор 1996 йил 25 апрелда қабул қилинган) ҳамда «Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида»ги (1995 йил 21 декабрда қабул қилинган) қонунлари билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикасида кўпгина ривожланган мамлакатлар қатори, икки поғонали банк тизими мавжуд. Биринчиси – бошқа банклар фаолиятини тартибга солиб турувчи ҳукуматнинг “банкчиси” вазифасини ўтайдиган ва пул муомаласини тартибга солиб турувчи “банклар банки бўлган” Марказий банк. Иккинчиси – Тижорат банклари – хўжалик юритувчи субъектларга кредит ҳисоб-китоб юритиш хизматларини кўрсатувчи банклардир. Улар пассив (ўз шахсий ресурсларини шакллантириш билан боғлиқ бўлган), актив (ресурсларни жойлаштириш операцияларини) ҳамда воситачилик (кредит билан боғлиқ бўлмаган) операцияларни амалга оширадиган банклардир. Ўтган маърузалардан сизларга маълумки фонд бозори иштирокчилари икки гуруҳга бўлинади. Биринчисига – эмитентлар, инвесторлар, брокер ва диллерлар кириб, улар қимматли қоғозларни чиқариш, жойлаштириш борасидаги операцияларни бажарадилар.

Иккинчи гуруҳга кирувчи биргина, регистраторлар, депозитарийлар, савдо, ҳисоб-китоб шаҳобчалари эса биринчи гуруҳда қабул қилинган қарорларни бажариш борасида фаолият юргизадилар. Иккала гуруҳ учун хос бўлган қиммали қоғозлар борасидаги барча операцияларни бажарадиган ягона юридик шахс бу банклар ҳисобланади. Чунки: Биринчидан – анъана бўйича, банкларда фонд бозори тўғрисида тасаввурга эга бўлган юқори малакали кадрлар ишлайди. Иккинчидан – банклар тўғрисидаги қонунчиликнинг ўзи тижорат банкларнинг фаолиятини акциядорлик жамияти, яъни муомалага қимматли қоғозларни авваламбор акцияларни чиқариб турувчи эмитент сифатида тартибга солиб туради. Учинчидан – одатдаги корхона ва ташкилотлар билан солиштирганда, банклар катта миқдорда ўз маблағлари ва қарз ресурсларини тўплаганлар, улар ўз навбатида, фонд бозорида йирик сармоядорлар сифатида қатнашиш учун шарт-шароитлар яратади. Тўртинчидан – республика қонунчилиги банкларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолиятини чекламайди, бу эса уларга ўз мижозларини молиявий-хўжалик фаолияти тўғрисида энг кенг маълумотларга эга бўлишини, бошқа сармоядорлар олдида уларнинг имтиёзи борлигини таъминлайди. Яна банкларнинг устунлиги шундаки улар хўжалик юритувчи субъектлардан фарқли равишда, ушбу бозор қатнашчиси сифатида бир вақтнинг ўзида бир неча вазифаларда хусусан: - акциялар, депозитлар ва омонат (жамғарма) сертификат ҳамда банк вексельлари эмитентлари сифатида; - бошқа хўжалик юритувчи субъектлар ва давлат қимматли қоғозларини сотиб олувчи сармоядорлар сифатида; - ўз мижозларига маслаҳатлар берадиган депозитлар операцияларни бажарувчи, қимматли қоғозларни бажарувчи, қимматли қоғозларга

инвестициялар қилиш учун уларга берилган қимматли қоғозлар ва пул маблағларини бошқариш бўйича хизматлар кўрсатадиган инвестиция муассасаси ва ҳ.қ. сифатида қатнашиши мумкин. Банкларнинг фонд бозорида иштирок этишнинг бош мақсади қуйидагилардан иборат: - фаолиятини асосий турларини амалга ошириш учун пул маблағларини жалб этиш (ўз пассивларини шакллантириш); - қимматли қоғозларга ўз маблағларини инвестициялашдан тушадиган даромадни олиш; - қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар бўйича мижозларга кўрсатиладиган хизматлардан тушадиган даромадни олиш; - ўз нуфузини ошириш ва янги мижозларни жалб этиш; - акциялар назорат пакетини сотиб олиш йўли билан турли банк ва нобанк тизимларини ўзига буйсундириш; - рақобатчилар, мижозлар, бозор конюктураси (талаб ва таклиф), нархлар корректировкаси ва ҳ.қ. тўғрисида маълумотлар олиш. Ўзбекистон Республикаси қимматли қоғозлар бозори махсус инфраструктурасини шакллантиришда банклар муҳим рол ўйнайди. Улар хилма-хил, турлича операцияларни амалга оширувчи ихтисослашган ўнлаб инвестиция муассасаларини яратмоқдалар. Масалан, 19 9 6 йили энг йирик инвестиция компанияларидан бири «Инвест-транс» тузилган бўлиб, у банкларнинг маблағларидан қимматли қоғозлар бозорида кенг миқиёсидаги операцияларни амалга ошириш учун фойдаланилади. Уларнинг таркибига бугунги кунда асосан банк шуъбасига хизмат кўрсатишга ихтисослашган брокер-дилер ташкилотлари, депозиторийлар, реестр сақловчилар, аудитор фирмалари ва бошқа инвестиция муассасаларига киради. Ҳозирги кунда улар ёрдамида 2450 та Республикамиздаги акциядорлик жамиятлари ҳақида маълумотлар базаси яратилган.

«Эмитентлар инвестицион рейтинги» автоматлаштирилган ҳисоб-китоб маълумотлари тизими услубиёти асосида 2500 корхона таҳлил этилиб, инвестиция жиҳатидан диққатни жалб этувчи нисбатан барқарор бўлган 500 та акциядорлик жамияти танлаб олинган ва улар ҳақидаги маълумотлар тижорат банкларига тарқатилган. Шу туфайли банклар акциядорлик жамиятларининг молиявий-иқтисодий кўрсаткичлари динамикаси тўғрсида ахборотлар оладилар. Ҳозирги кунда республикамизда 28 та тижорат банки, шу жумладан 3 та чет эл ва 2 та қўшма банк фаолият кўрсатиб келинмоқда. Шулардан 4 таси СНГ мамлакатлари ичидаги энг йирик банклар қаторидан ўрин олган. Тижорат банклари 200 га яқин мамлакатларда ўзларининг корреспондент (вакиллик) рақамига эгалар. Аҳолига 70 дан ортиқ хизмат турларини кўрсатиб келмоқдалар. 28 тижорат банкларининг 10 таси фонд биржаси савдоларида фаол иштирок этиб келмоқда. Республикамиз Президентининг 2007 йил 12 июлда қабул қилинган “Банкларнинг капиталлашувини янада ошириш ва иқтисодиётни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорининг 4 бандига асосан тижорат банклари бирламчи қимматли қоғозларни чиқарганда шундан энг ками 25 % акцияларни фонд биржаси орқали жойлаштириши керак. Соф фойдани эса 30 %ини ўзининг акционер капиталини кўпайтиришга сарф қилиши мумкин. Тижорат банклари фаолиятидаги яна бир янгилик шундан иборатки, биринчи бор тижорат банклари орасида “Капиталбанк” қоплаш муддати 10 йилга мўлжалланган облигациялар чиқаришни бошлади. Фонд бозорида ҳозирги кунда инвестиция воситачи сифатида операцияларни амалга ошириб келаётган Асакабанк, Ўзсаноатқурилишбанк, Пахтабанк ва бошқа тижорат банкларининг шуъба брокерлик фирмалари кенг тарқалган.

Катта пул ресурсларига эга бўлиб, ўз муассасалари орқали саноат компанияларига кириб бориб, банклар ўз капиталини саноат капитали билан қўшиб молиявий капитални яратишда катта хизмат кўрсатадилар. Ушбу шарт-шароитлар ва қулай омилларнинг мавжудлиги банклар олдида қимматли қоғозлар бозоридаги иш фаолияти кўламини кенгайтириш ва яқин келажакда иқтисодиётнинг ушбу устувор соҳасидаги фаолиятини янада фаоллаштириш учун катта имкониятлар очиб беради. Тижорат банкларнинг қимматли қоғозлар ва фонд бозоридаги банк операцияларини уюштириши Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонунига биноан тижорат банкларига қимматли қоғозлар бозорида қуйидаги операцияларни амалга оширишига рухсат этилган: - қимматли қоғозлар (вексель, акция, облигациялар, депозит сертификатлари ва бошқалар) чиқариш; - қимматли қоғозларни сотиб олиш, сақлаш, улар билан бошқа операцияларни амалга ошириш; - товар етказиб бериш ва хизмат кўрсатишдан келиб чиқадиган талаб ҳуқуқини олиш, бундай талабларни инкассация қилиш; - мижозлар ишониб топширган операцияларни: маблағларни жалб этиш ва жойлаштириш, қимматли қоғозларни бошқариш ва ҳоказо ишларни бажариш; - фонд бозори иштирокчиларига бу борадаги банк фаолияти юзасидан маслаҳатлар бериш. Юқорида санаб ўтилган фаолият турларини амалга ошириш борасида тижорат банклари учун чеклашлар йўқлиги сабабли улар фонд бозорида профессионал қатнашчи-инвестицион институт сифатида иш тутади. қимматли қоғозлар бозоридаги ҳолатдан келиб чиқиб, тижорат банки қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган у ёки бу операцияларини,

фаолият йўналишларини танлайди. Банк сиёсати бир йўла кўплаб мақсадларни кўзлаган ҳолда юритилади. Банкларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолиятидан асосий мақсадлари қуйидагичадир: - қимматли қоғозларни чиқариш асосида анъанавий кредит ва ҳисоб- китоб фаолияти юритиш учун қўшимча пул ресурсларини жалб этиш; - қимматли қоғозларга сарфланган ўз инвестицияларидан банкка тўланадиган фоиз, двидендлар эвазига ва қимматли қоғозларнинг курс қиймати ошиши туфайли фойда олиш; - мижозларга қимматли қоғозлар операцияларига доир хизматлар кўрсатишдан фойда олиш; - эркин рақобат асосида банкнинг таъсир соҳасини кенгайтириш ҳамда корхона ва ташкилотларнинг капиталларида қатнашиш эвазига мижозларни жалб этиш; - танқис ресурслардан баҳраманд бўлиш ҳуқуқини берадиган ва банкники бўладиган қимматли қоғозлар орқали шундай ресурслардан фойдаланиш; - банкнинг ликвидли маблағларига қўйилмаларнинг даромадлилигини таъминлаган ҳолда ликвидликни зарурий захирасини сақлаб бориш; - мижозларнинг қимматли қоғозларни меъёрида олиб – сотишдан ҳамда молиявий таваккалчиликларини қимматли қоғозлар ҳосилалари билан амалга ошириладиган операциялар орқали суғ у рта қилиш ; - молиявий лизинг; - халқаро банк амалиётига мувофиқ, лицензияда махсус кўрсатилган бошқа операциялар. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолияти олинган умумий банк лицензияси доирасида амалга оширилади. Марказий банк берган умумий банк лицензияси тижорат банкларига қимматли қоғозлар бозорида қўшимча лицензиясиз фаолият юритиш имконини беради. Тижорат банкларининг қимматли қоғозларга оид операцияларни амалга оширадиган мутахассисларига нисбатан биргина чеклаш бор. Улар Молия вазирлиги

томонидан ташкил этилган «қимматли қоғозларга доир операциялар» курсида ўқиб, фонд бозори мутахассислари сифатида номлари ёзилган малака аттестатларини олишлари керак. Қонунларда тижорат банкларига акциялар, облигациялар, депозит сертификатлар ва жамғарма сертификатлар, вексельлар каби қимматли қоғозлар турларини чиқаришига рухсат берилади. Банклар акцияларини устав фондларини шакллантириш мақсадида чиқаради. Банклар қарз маблағлари жалб этиш учун ўзининг қарз мажбуриятлари – облигациялар, депозит жамғарма сертификатлар, вексельлар чиқармоқда. Бундан ташқари, улар қимматли қоғозлар ҳосилалари (опционлар, фьючерслар) чиқариши мумкин. Фақат йирик саноат корхоналарнинг қарз мажбуриятлари ёки акцияларгина банк қимматли қоғозлар билан жиддий рақобатлаша олади. Бироқ реал секторни маблағ билан таъминлаш, даромадлилик жиҳатидан банк фоизларига тенглаша олмайди. Шундай қилиб, банк қимматли қоғозлари узоқ муддатли манфаатларини кўзлайдиган инвесторлар учун ҳам, вақтинча ишлатилмай ётган маблағларини жойловчилар учун ҳам анча манфаатли қўйилма объектидир. Узоқ муддатга мўлжалланган мақсадларни амалга ошириш кўзланганда йирик ва ўртача тижорат банкларининг акцияларига маблағ инвестициялаш энг юқори самара бериши мумкин. Бундай ҳолда акциядор иқтисодиётнинг у ёки бу соҳаларидаги конъюктура тебранишларидан бирмунча кафолатланган бўлади, яъни банкнинг ўзи унинг маблағлари сарфлаётган тармоқларнинг аҳволини эътибор билан кузатиб боради ва имкони борича ўз кредит портфелини диверсификациялайди. Ҳозирги вақтда мавжуд қоидаларга биноан банкларнинг депозит сертификатлари ва вексельлари Марказий банкда, акциялар, облигациялар, қимматли қоғозлар ҳосилалари – Давлат мулки қўмитаси қошида ташкил этилган қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази томонидан рўйхатга олинади.

Қимматли қоғозлар бозорида молиявий брокер сифатида банклар комиссион шартнома ёки топшириқ шартномаси асосида мижознинг ҳисобидан амалга ошириладиган қимматли қоғозлар олди-сотдисида воситачилик (агентлик) вазифаларини бажаради. Брокерлик операциялари. Ўз мижозларининг топшириқларига биноан банклар комиссионер сифатида ҳаракат қилиб, комиссион операцияларни амалга ошириши, яъни ўз номидан мижознинг ҳисобидан қимматли қоғозлар олди-сотдисига оид битимларни тузиши мумкин. Бунда банк мижознинг ҳамма кўрсатмаларини, жумладан, битим тузиш ва унинг жойига курсни чеклашга оид кўрсатмаларини бажариши лозим ҳамда комиссион ҳақ олишга, мижознинг топшириғини бажаришда қилинган қўшимча сарф- харажатлар компенсациясига ҳақлидир. Комиссион битим қуйидаги иккита шартномага асосланади: - банк (комиссионер) билан мижоз (комитент) ўртасидаги шартнома; - комиссионер билан битимнинг (қарши битим шартномасининг) учинчи қатнашчиси ўртасидаги шартнома. Одатда, қимматли қоғозлар сотиб олишга доир комиссион шартнома тузишдан олдин хаидор-комитентлар воситачи банкнинг тасаруфига бериш учун ўз ҳисоб-китоб варағига зарурий қимматли қоғозлар сотиб олишга етарли пул суммасини ўтказади. Қимматли қоғозлар сотишга оид комиссион шартнома тузишда сотувчи-комитент ўзи сотмоқчи бўлган қимматли қоғозни воситачи банкда олдиндан депонентлар қўяди. Банк кредитдан фойдаланиб қимматли қоғозлар сотиб олинган тақдирда (агар кредит бошқа банкдан олинган бўлса), мижоз унинг учун қимматли қоғозлар сотиб олиш операциясини бажарадиган воситачи банкни бундан хабардор қилиши лозим. Қимматли қоғозлар оддий комиссияси амалга оширилганда банк учинчи шахс билан қарши битим тузиш орқали операция ўтказиши лозим. Банк сотишга оид битим тузганда энг фойдали харидорни сотиб олишга доир битимни тузганида эса энг фойдали сотувчини топади. Битим тузилгач, бу

ҳақда комитентни дарҳол хабардор қилади. Ушбу битимни учинчи шахс бажариши учун кафилликни ўз зиммасига олган тақдирда банк мижоз олдида мазкур битим юзасидан батамом жавобгар ҳисобланади. Банк иштирокидаги қимматли қоғозлар комиссияси деганда қимматли қоғозларни мижоздан ўз маблағлари ҳисобига сотиб олиш ёки ўз портфелидан қимматли қоғозларни сотиш назарда тутилади. Мазкур битимларни амалга оширишда банк биржада ўз номидан ва ўз ҳисобидан ҳаракат қилади. Банк тартибга солинадиган фонд бозорида расмий савдога ёки фонд биржаларининг тартибга солинадиган бозорида рухсат этилган қимматли қоғозлар билангина ўзи иштирокидаги комиссион операцияларни амалга оширади. Бундай операция бажарилганда банк операция тўғрисида мижозга тақдим этадиган ҳисоботида банк тўлаган ёки олган нарх расмий биржа курсига тўғри келишини тасдиқлайдиган маълумотларни келтириши лозим. Транзит комиссион битимлар деганда биржада қатнашиш ҳуқуқига эга бўлган банкларнинг бошқа, яъни бундай операцияларда қатнашишига рухсат берилмаган банклар ва бошқа кредит институтларининг топшириғига биноан амалга оширадиган операциялар тушунилади. Бунда банк бошқа комиссионернинг топшириғига кўра комиссионер ролини бажаради. Дастлабки комиссионер транзит комиссионернинг тўғри танловига жавобгар бўлади. Банкларнинг топшириқ шартномаси асосидаги брокерлик операцияларида мижоз банкка унинг номидан қимматли қоғозлар сотиб олиш ёки сотиш топшириғини беради. Бу фаолият топшириқ шартномаси асосида амалга оширилади. Топшириқ шартномаси бўйича бир томон банк (ишонч билдирилувчи) номидан ва ҳисобидан муайян юридик ҳаракатларини амалга ошириш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Мижоз банкка ҳақ тўлаши, банк эса тузилган шартномага биноан ўзига берилган топшириқни бажариши лозим. Бунда банк берилган топшириқни фақат мижознинг кўрсатмаларига мувофиқ бажариши керак. Банк мижозга олдиндан сўров

билан мурожаат қила олмаган ёки сўровига ўз вақтида жавоб олмаган бўлса, фақат мижоз манфаати йўлида ушбу кўрсатмалардан чекиниши мумкин. Мижоздан олинган топшириқномада қимматли қоғозларнинг биржада қабул қилинган номи (қатъий фоизли қимматли қоғозларнинг чиқарилган йили, сеияси ёки разрядли ва фоиз ставкаси), миқдори (акциялар юзасидан – доналарда, қатъий фоизли қимматли қоғозлар юзасидан – номинал қиймати бўйича сўмда), курс чеклашлари (лимит), топшириқноманинг амал қилиш муддати, топшириқ берувчи мижознинг номи ва тўлиқ манзили, мижоз ҳисоб-китоб варағи ва депозит ҳисобварағининг рақами, қимматли қоғозларни етказиб бериш ва сақлаш тартиби (мижознинг ҳисобварағига, махсус ҳисобвараққа ёзиб қўйиш, қўлга бериш), қўшимча кўрсатмалар (талабномани бажариш жойи, қимматли қоғозларни етказиб бериш хусусиятлари ва ҳоказолар), топширқнома тузилган сана, корхона ва ташкилот масъул шахсининг имзоси бўлиши шарт. Мижозлардан оғзаки равишда ёки телефон орқали олинган топшириқлар ёзма тарзда расмийлаштирилади ва масъул шахснинг имзоси билан тасдиқланади. Ўандай операция (сотиб олиш ёки сотиш) тўғрисида гап бораётганлиги талабноманинг матнида аниқ кўрсатилиши керак. Талабномаларга киритиладиган ўзгаришлар ва тасдиқлашлар, шунингдек, қўшимча-талабномалар алоҳида рўйхатдан ўтказилади. Талабномалар, юқорида таъкидлаганидек, лимитланган ва лимитланмаган бўлади. Лимитланган талабномага мувофиқ операция ўтказилганда сотиб олаётганда нарх талабномада айтилганидан юқори бўлмаслиги, сотаётганда ундан паст бўлмаслиги лозим. Лимитланмаган талабномага мувофиқ талабнома ҳар қандай шароитда ҳам бажарилиши лозим, курс чекланмайди. Иложи борича паст нархда сотиб олиш, имкон қадар юқори нархда сотиш керак. Кўпинча лимитланган талабномалар берилганда банкка мижоз кўрсатган лимит атрофида турлича ҳаракат қилиш имкониятлари берилади, яъни лимитланган баќолардан бирмунча паст ёки юқори баҳода олди-сотдини амалга ошириш мумкин.

Мижоз талабномада уни бажаришнинг энг узоқ муддатини кўрсатиши ёки банкнинг ҳаракатлар вақтини умуман чекламаслиги мумкин. Бундай ҳолларда биржанинг жорий ойдаги сўнгги иш куни уни бажаришнинг охирги муддати ҳисобланади. Мижоз талабномани ушбу муддат тугагунга қадар қайтариб олиши мумкин. Талабномаларда чеклашлар аниқ белгиланмаганда, биринчидан, двидендларни тўлашнинг эълон қилиниши талабномани бекор қилишга ёки унинг амал қилиниши вақтинча тўхтатиб қўйишга асос бўлмайди. Талабнома лимитланган бўлса, мижоз кўрсатган лимит, одатда, соф дивидендга тенг миқдорда камайтирилади. Камайтириш акциядорларнинг умумий йиғилишидан кейинги кундан кучга киради. Амалиётда акциядорлик жамиятлари бу жамият директорлари кенгашининг қарорига кўра дивидендларни квартал сайин тўлаб боришлари мумкин. Иккинчидан, агар мижозни қизиқтирувчи қимматли қоғозлар савдо-сотиғи бир неча биржада амалга оширилса. Мижоз ўз манфаатларини кўзлаган ҳолда банкка операцияни ушбу биржаларнинг бирида ўтказиш кўрсатмасини бериши мумкин. Учинчидан, талабноманинг биржага берлишидан олдин банк таъминланганлигини текшириши керак. Яъни сотиш тўғрисида талабнома берилганда мазкур қимматли қоғозлар чиндан ҳам мижознинг портфелида борлиги, сотиб олиш учун талабнома берилганда эса банк мижознинг ҳисобварағи аҳволи бундаай операцияни амалга оширишга имкон беришини текшириши зарур. Тўртинчидан, қимматли қоғозлар олди- содисига оид топшириқлар битимни биржада амалга ошириш, ўз портфели учун қимматли қоғозлар сотиб олиш ёки ўз портфелидан қимматли қоғозлар сотиш йўли билан бажарилиши мумкин. Агар мижознинг талабномаси расмий ёки тартибга солинадиган бозорда котировка қилинса, бундай битимлар ҳамма ҳолларда ҳам биржа орқали амалга оширилади (мижоз ўртача усулда амалга оширишни талаб қилган ҳоллар бундай мустаснодир). Тижорат банкларининг инвестиция компаниялари сифатидаги фаолияти. Инвестиция компанияси қимматли қоғозлар чиқаришни ташкил этадиган ва

кафолатлайдиган, маблағларнинг асосий қисмини қимматли қоғозларга сарфлайдиган, дилер сифатида қимматли қоғозларни савдо-сотиқ қиладиган ихтисослашган корхонадир. Тижорат банклари инвестиция компаниялари сифатида фаолият юритганида эмитент билан келишиш асосида қимматли қоғозлар чиқаришнинг ташкилотчиси сифатида ҳаракат қилиши мумкин (андеррайтинг). Банк эмитентнинг қимматли қоғозларни чиқаришни этиб, аслида билвосита қимматли қоғозлар эмиссиясини амалга оширади, яъни воситачи сифатида ҳаракат қилади. Хусусий ва давлат сектори корхоналари қимматли қоғозлар чиқаришда аксарият ҳолларда учинчи шахсларнинг хизматига мурожаат этади. Бундай ҳолларда одатда банклар ушбу хилдаги фаолият юритишда энг катта тажриба ва имкониятга эга бўлган институтлар сифатида мижозларнинг ишончи юқори. Агар банклар ўз мижозларининг ишончини қозонган бўлса, одатда, мижозлар банк тарқатадиган қимматли қоғозларга ҳам шундай ишонч билан қарайдилар. Инвестициялардан манфаатдор бўлган шахсларга, ўзининг мижозларига банк шубҳали қимматли қоғозларни ҳеч қачон таклиф этмайди. Банкларнинг воситачилиги эмиссия амалдаги қонунлар ва қимматли қоғозлар бозорида қабул қилинган қоидаларнинг ҳам кафолати бўлиб хизмат қилиши керак. Иккинчидан, банклар бозор тўғрисида етарлича ахборотга эга ва малакали ходимлар бор. Бу эса уларнинг бозорида юзага келаётган вазиятни дарҳол баҳолай олишларига имкон беради. Учинчидан, банк эмитентларнинг қимматли қоғозларини мувафаққиятли жойлаштиришни осонроқ ташкил эта олади, чунки у ўз бўлинмалари ва филиалларидан фойдаланади, бу эса инвесторлар сонини ошириш имконини беради. Эмитентлар ва инвесторлар ўртасида воситачилик қилганда банк имкон қадар фойда олишни кўзлаб ҳаракат қилади. Банк эмитент ҳамда эмитентнинг қимматли қоғозларини чиқариш ташкилотчиси бўлганда, эмитент билан келишиш асосида қимматли

қоғозларни уларнинг биринчи эгаларига сотишни амалга оширганда, барча инвесторларга нархлар жиҳатидан тенг шарт-шароитлар таъминлаб бериши шарт. Яъни масалан, чиқарилган барча акцияларнинг нархи уларни биринчи эгаларига сотишда бир хил бўлиши лозим. Эмитентнинг топшириғи бўйича қимматли қоғозлар эмиссияси уч босқичда эмиссияси тайёрлаш, эмитентдан қимматли қоғозларни қабул қилиб, сотиб олиш, қимматли қоғозларни инвесторлар орасида тарқатиш йўли билан амалга оширилади. Эмиссияни тайёрлаш жараёнида тижорат банклар эмиссиянинг тури, ҳажми ва шарт-шароитлар тўғрисида эмитент билан музокаралар юритиб, битим тузади. Банклар қимматли қоғозлар эмиссиясини зиммасига олганида операциянинг ҳуқуқий томони – жамиятнинг мазкур қимматли қоғозни чиқариш ҳуқуқи, қимматли қоғозларни чиқарадиган шахсларнинг ваколатлари ва иқтсиодий томони - қимматли қоғозларни чиқариш мақсади, эмитентнинг иқтисодий аҳволини ўрганади. Бир эмитентнинг қимматли қоғозларини биргаликда чиқарилишини ташкил этиш учун банклар ва бошқа инвестицион институтлар муваққат бирлашмалар – консорциумлар ёки синдикатлар ташикл этиши мумкин. Инвестиция институтларининг консорциум (синдикат) доирасида ўзаро ҳаракат қилиши тартиби кўп тамонлама битимда белгилаб қўйилади. Бундай битим консорциумнинг (синкатнинг) мақсадларини, унинг қатнашчилари таркибини, консорциум (синдикат) раҳбариятини, фойда ёки зарар тақсимоти тартибини, консорциум (синдикат) қатнашчиларининг маъсулиятини ва унинг ҳаракатлари қанча давом этишини белгилайди. Консорциум (синдикат) мақсадлари қимматли қоғозларни чиқариш ва дастлабки жойлаштиришнигина эмас, балки биржа оборотига киритишни, уларнинг курсини мададлашни ва ҳоказоларни ҳам ўз ичига олиши мумкин. Эмитент билан консорциумнинг (синдикатнинг) биргаликда ҳаракат қилиш тартиби эмитент билан муваққат бирлашманинг бош институти ўртасидаги битимда белгиланади.

Консорциум (синдикат) фаолиятини, бир томондан, консорциум (синдикат) аъзоси билан банклар ўртасида кўп тарафлама битим, иккинчи томондан эса, қимматли қоғозлар эмитенти билан муваққат бирлашманинг бош инвестицион институти ўртасидаги битим тартибга солади. Эмитентдан қимматбаҳо қоғозларни қабул қилиш ва сотиб олиш эмиссия битимига биноан амалга оширилади. Мазкур битимда қимматли қоғозларнинг эмитентдан банкка ёки банк иштирокида консорциумга (синдикатга) берилиши тартиби белгиланади. қимматли қоғозларнинг берилиши қуйидаги усулларда амалга оширилади: 1. Тўлиқ сотиб олиш. Банк қимматли қоғозларни дастлабки жойлаштириш операцияларини ўз ҳисобидан амалга оширади. У эмитентдан жами чиқарилаётган қимматли қоғозларни (ёки улардаги ўз улушини) бир нархда сотиб олиб, юқорироқ нархда сотади. 2. Ўисман сотиб олиш (сотиб олиниши кафолатланган тарқатиш). Бундай ҳолда банк эмиссиянинг бир қисминигина сотиб олади ва белгиланган муддатда эмитент жойлаштира олмаган эмиссия қолдиғини ўз ҳисобидан сотиб олишни кафолатлайди. 3. Ўимматли қоғозларнинг воситачлик йўли билан берилиши (сотиб олиниши кафолатланмаган тарқатиш). Банк қимматли қоғозларни эмитентнинг номидан ва ҳисобидан комиссияга қабул қилади ва жойлаштиради, лекин эмиссиянинг тарқатилмай қолган қисмини ўзи сотиб олмайди. Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида»ги қонунига мувофиқ қимматли қоғозларни жойлаштириш ёпиқ ва очиқ шаклда амалга оширилади. ёпиқ шаклда (хусусий тарзда) жойлаштириш инвестиция компанияларини жалб этмай ёки бошқа воситаларсиз очиқ савдога чиқарилмасдан амалга оширилади. Очиқ шаклда (оммавий тарзда) жойлаштиришда чекланмаган инвесторлар доирасида ялписига эълон қилиниб, реклама компанияси ўтказиб реализация қилинади. Амалиётда

қимматли қоғозларни очиқ жойлаштиришнинг очиқ обуна ва танловли обуна шакллари мавжуд. Очиқ обуна . қимматли қоғозларни жойлаштиришнинг бундай усули қўлланганда инвестицион компания ёки муваққат бирлашма – консорциум (синдикат) рўйхатга олинган эмиссия проспектини матбуотда босиб чиқаради. Унда потенциал инвесторларга, эмиссион консорциумларнинг банкларига муайян муддатларда акциялар ёки облигацияларни сотиб олиш талабномасини йўллашлари таклиф қилинади. Ушбу муддатлар тугагач, инвесторлар талаб қилган қимматли қоғозлар миқдори санаб чиқилади ва улар тақсимланади. Тақсимотга консорциумга ажратилган қимматли қоғозлар келиб тушади. Талаб миқдори эмиссия ҳажмидан ошса, обуначилар қимматли қоғозлар қоғозларни қамраб оладилар. Танловли обуна . қимматли қоғозларни жойлаштиришнинг ушбу усулида жойлаштириш курси ёки инвесторлар қимматли қоғозларни сотиб олишлари мумкин бўлган нарх олдиндан белгиланмайди. Инвесторларга курсга оид ўз таклифларини киритиш имконияти берилади. Узил-кесил курс ушбу таклифларни таҳлил қилиш асосида ҳисоблаб чиқилади. Банклар инвестиция компаниялари сифатида ҳаракат қилиб, қимматли қоғозларни жойлаштириш юзасидан учинчи шахслар фойдасига кафолатлар берганида таваккаллари ҳақини олади. Бевосита таваккалчилик, банкнинг эмиссия фаолияти билан боғлиқ бўлмаган кафолатли операциялар, битта банк томонидан ёки банклар ташкил этадиган муваққат бирлашмалар (консорциумлар ёки синдикатлар) томонидан амалга оширилиши мумкин. Депозитар фаолият . Ўимматли қоғозларни ҳисобга олиш ва сақлаш билан боғлиқ бўлган депозитар фаолият ҳам қимматли қоғозлар бозоридаги тадбиркорлик фаолиятининг турларидан биридир. Депозитар фаолият депонент билан депо ҳисобварағи юзасидан ёзма равишда тузилган оддий шартнома асосида амалга оширилади. Депозитарийнинг ҳисобга олиш регистрларидаги ёзувлар жамланган депо ҳисобварағи депо ҳисобварағи

депозитарийда қимматли қоғозларни ҳисобга олишнинг асоси ҳисобланади. Депозитар фаолият ўз ичига қуйидагиларни олади: - мижозларнинг топшириғига биноан қимматли қоғозларни сақлаш; - эмитент билан келишилган ҳолда қимматли қоғозлар эгалари реестрини (акциядорлар реестрини юритиш); - мижозларнинг топшириқларига биноан сақловдаги қимматли қоғозлардан олинадиган даромад, солиқ ва бошқа ажратмаларни ҳисобварақларга ўтказиш; - мижозларнинг топшириқларига биноан қимматли қоғозларни бегоналаштириш (сотиб олиш, сотиш ва ҳоказолар) актларини рўйхатдан ўтказиш; - электрон депозитарий орқали қимматли қоғозлар чиқариш ва жойлаштириш ва ҳоказоларни ташкил этиш; - инвестиция фондларида бухгалтерлик ҳисоботи тўғри юритилишини назорат қилиш. Тижорат банклари умумий банк лицензияси асосида депозитар фаолият юритиш ҳуқуқига эга. Банкларнинг ҳам бошқа инвестицион институтлар сингари депозитар фаолияти “Депозитарийда қимматли қоғозларни чиқариш, қайд қилиш ва муомаласини ҳисобга олиш қоидалари” га мувофиқ тартибга солинади. Мазкур фаолият турининг мақсадлари қимматли қоғозларни пухта сақлаш, аниқ ҳисобга олиш, жисмоний ва юридик шахслардан қимматли қоғозларни қабул қилиш ва бериш борасида тез хизмат кўрсатишга эришишдан, мижозларнинг топшириқларига биноан қимматли қоғозларни бир ҳисобварақдан бошқа ҳисобвараққа ўтказиб беришдан иборат. Депозитарийлар қимматли қоғозларни нақд ва нақдсиз шаклда сақлаши мумкин. Фонд бозорида ҳаракат қилувчи юридик ва жисмоний шахслар банк- депозитарийнинг мижозлари бўладилар. Депозитарийнинг ҳар қандай операцияси топшириқ асосида амалга оширилади ва топшириқнинг бажарилганлиги тўғрисида ҳисобот тузиш билан якунланади. Депозитарий – банк амалга оширадиган ҳаракатлар

мазмунига қараб уч хил: маъмурий, бухгалтерлик ва ахборот операцияларига бўлинади. Маъмурий операциялар қуйидаги хилларини ўз ичига олади: - депо ҳисобварағини ва депо ҳисобварағи бўлимини очиш ва ёпиш; - депо ҳисобварағи анкетаси маълумотларини ўзгартириш; - ҳисобварақнинг “мақоми” ни ўзгартириш; - тасарруфчини тайинлаш; - тасарруфчининг ваколатларини белгилаш ва тўхтатиш; - сақлаш тартиблари ва сақлаш жойлари тавсифларини жорий қилиш ва мустасно этиш; - қимматли қоғозлар янги турини хизмат кўрсатишга қабул қилиш ва қимматли қоғозлар қайсидир турини хизмат кўрсатишдан олиб ташлаш; - қимматли қоғозлар муайян тури анкетасига ўзгартиришлар киритиш. Бухгалтерлик операциялари қуйидаги тўртта турга бўлинади: - “Кирим” (депозитарийларга қимматли қоғозларни қабул қилиш); - “Чиқим” (қимматли қоғозларнинг депозитарийдан чиқарилиши); - “Кўчириш” (қимматли қоғозларнинг турли сақлаш жойлари орасида кўчириб юрилиши ёки битта “Ностро” ҳисобварағидан бошқасига кўчирилиши); - “ўтказиш” (турли депонентлар ўртасидаги қимматли қоғозларга мулкдорлик ҳуқуқини ўтказиш). Ахборот операциялари депозитарийда юритилаётган депо ҳисобварағи операцион ёзувлари, депо ҳисобварағи анкетаси, маълумотномалар, картотекалар ва маълумотлар базаларининг аниқ аҳволи тўғрисида сўровларни амалга ошириб бориш билан боғлиқ. Консалтинг (маслаҳат) операциялари . Тижорат банклари ўзининг мижозларига ва бошқа фонд бозорининг иштирокчиларига, аҳолига қимматли қоғозлар чиқариш, уларнинг муомалада бўлиши, фонд портфелини шакллантириш ва бошқалар юзасидан маслаҳат хизматлари кўрсатилади.

Улар шартнома асосида фаолият юритади. Амалга оширилиши мумкин бўлган иш турлари қуйидагилардир: - қимматли қоғозлар бозорини тадқиқ қилиш ва истиқболини белгилаш; - ҳуқуқий маслаҳатлар бериш; - касб ўқитиб-ўргатиш; - қимматли қоғозларни баҳолаш; - ахборот хизматлари кўрсатиш. Ушбу соҳада хизматлар кўрсатиш объектив заруриятини қимматли қоғозлар индустриясининг мураккаблиги, фонд бозорининг хилма-хиллиги, унда вазият тез ўзгариб туриши, ахборотлар кўплиги белгилаб бермоқда. Банк маслаҳатлар бўлимининг ходими кўпдан-кўп инвестицион тўхтам- қарорлардан мижознинг кўнглига ёқадиганлари ва имкониятига мос келадиганларини танлаш учун ундан кўплаб хилма-хил ахборотлар ола билиши керак. Банк маслаҳат хизматлари сармояларини у ёки бу молия активларига (акцияларга, облигацияларга ва бошқаларга) жойлаштиришнинг фойдалилиги, корхонанинг ликвид ресурсларини оптимал бошқариш, молиявий режалаштириш масалаларига дахлдордир. Траст операциялари. Траст (эътимодли) операциялари банк ишида, шунингдек, банкларнинг саноат ва иқтисодиётнинг бошқа соҳалари билан алоқаларида катта рол ўйнамоқда. Траст тушунчасига мижознинг қимматли қоғозлари портфели ёки ушбу портфелнинг бир қисмини ҳамда у билан боғлиқ бўлган пул маблағларини эътимодли бошқариш (дивидендларни, фоизларни инкассация қилиш, уларни қайта инвестициялаш, қимматли қоғозлар сотувидан пул тушиши ва ҳоказо) киради. Акциядорлик жамиятлари, корхоналар ва меҳнат жамоаларининг акциялари, давлат қимматли қоғозлари, вексельлар, траст ҳисоб варақларида қимматли қоғозлар операциялари туфайли муқаррар равишда пайдо бўладиган пул маблағлари траст объектлари бўлиши мумкин.

Тижорат банклари траст операцияларини амалга ошириши туфайли биринчидан, қимматли қоғозларга жойлаштирилиши, биржадаги операцияларда фойдаланиши мумкин бўлган узоқ муддатли молиявий ресурслардан баҳраманд бўла олади. Иккинчидан, траст операцияларига оид битимларни банклар ўз мижозларининг ишончномлари асосида амалга оширади, шу боис ушбу битимлар қонунлар билан чекланмайди. Учинчидан, банк қимматли қоғозларни бошқаришда комиссион маблағлар олиб, ўзи бошқараётган қимматли қоғозлардан тушадиган фойдадан ўз улушини олади. Тўртинчидан, банк ўз сармоялари билан эмас, балки ўзгалар сармоялари билан операциялар ўтказади ва фақат траст шартномаси доирасидагина жавобгар бўлади, асосий таваккалчилик эса қимматли қоғозлар эгасининг зиммасида бўлади. Эътимодли мулкдорлик ёки траст – ушбу трастнинг муассиси (ишонувчи), эътимодли мулкдор (ишонилган шахс) ва бенефициар (фойда олувчи) ўртасидаги муносабатлардир. Трастнинг муассиси ўзининг мулки бўлган мол-мулкни эътимоли мулкдорнинг эгалиги ва бошқарувига беради, бунда учинчи шахс ёки траст муассисининг ўзи бенефициар бўлади. Эътимодли мулкдор вазифаларини ихтисослашган траст компаниялари, шунингдек, махсус траст бўлимлари бўлган тижорат банклари бажаради. Тижорат банклари хилма-хил траст операцияларини бажариши мумкин: мижозларнинг пул маблағларини бошқариш, мижозларнинг фонд портфелларини шакллантириш ва қимматли қоғозлар пакетларини бошқариш; мерослар ва хусусий трастларни тасарруф этиш, агентлик вазифаларини бажариш; облигациялар чиқариш ва тўлов муддати келганда облигацияларни тўлаш фондларини бошқариш; дивидендларни тўлашга, қимматли қоғозларни сақлашга, уларнинг ҳаракатини ҳисобга олишга, уларни бошқа қимматли қоғозларга алмаштириб олишга оид агентлик вазифаларни амалга ошириш; топшириққа биноан қимматли қоғозларни сақлаш, қўриқлаш, ташиш ва жўнатиш, қимматли қоғозларни траст ҳисобварағига ўтказиб бериш; қимматли қоғозларга ва қимматли қоғозлар

операцияларига оид таваккалчиликни суғўрталашда воситачилик қилиш, қимматли қоғозлар операциялари юзасидан бухгалтерлик ҳисоби юритиш ва ҳисоботлар тузиш, қимматли қоғозлар эмитенти учун трансферт бўйича агент (қимматли қоғозларни рўйхатга олувчи) вазифаларни бажариш. Траст тасарруфчилари мустақиллик даражаси жиҳатидан тўла-тўкис ваколатхона ва агентлик бўлади. Биринчи ҳолда трастнинг тасарруфчиси олдиндан ўз мижозидан розилик олмай ва уни хабардор қилмай, мустақил равишда қарорга келади. Банк инвестиция фонди бошқарувчиси билан унинг қимматли қоғозлари портфелини ва пул активларини бошқариш юзасидан траст шартномасини тузиш мумкин. Иккинчи вариант агентлик асосида (депозитар функцияларни ҳам қўшиб ҳисоблаганда) мижознинг қимматли қоғозлар портфелини ёки ушбу портфелнинг бир қисмини ва улар билан боғлиқ пул активларини бошқаришдан иборатдир. Трастнинг тасарруфчиси мижознинг олдиндан берган фармойишлари асосидагина операциялар ўтказади. Инвестиия фондларнинг бошқарувчилари, кредиторлари ва кафиллари бўлмаган банклар ушбу фондлар учун депозитарий банклар бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Банк тизимини ислоҳ қилишга доир чора-тадбирлари тўғрисида» 1999 йил 15 январдаги қарорига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Марказий банкнинг таклифига кўра 2000 йил 1 январдан бошлаб тижорат банкларининг устав сармоясининг энг кичик миқдори босқичма-босқич ошириб борлиши шарт. Тошкент шаҳрида очилаётган тижорат банклари учун 2,5 млн. АҚШ доллари, бошқа аҳоли пунктлари бўйича – 1,25 млн. АҚШ доллари миқдорида белгиланган эди . Банклар капиталлашувини ошириш ва уларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолиятини кучайтиришга Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 12 июлдаги “Банкларнинг капиталлашувини янада ошириш ва иқтисодиётни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ҳамда

2007 йил 7 ноябридаги “Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорлари замин бўлди. Бу қарорларда банклар устав капиталининг энг кам миқдорига қўйиладиган талаб янада кучайтирилиб, тижорат банклари учун 5 млн. евро ҳамда хусусий банклар учун 2,5 млн. евро эквивалентида белгиланди. Қарорнинг тегишли бандида мувофиқ жорий йил якунига қадарЎзбекистон тижорат банклари устав капиталларини ушбу талаблар даражасига етказишлари зарур. Бу саъй-ҳаракатларнинг натижаси сифатида ҳозирги куда тижорат банклари устав капитали ҳажмининг ўсиши 2007 йил 1 январ ҳолатига нисбатан икки баравардан зиёдни ташкил этилганлигини кўрсатиб ўтиш лозим. Банклар устав капиталининг қисқа муддат ичида бундай юқори суръатлар билан ўсишига банк акциялари бўйича олинадиган дивидентларга солиқ имтиёзларининг жорий этилганлиги, банклар молиявий ҳолати барқарорлиги ва бу ўз навбатида, акциялар учун олинадиган дивидентлар ҳажмининг кафолатланганлиги ва бошқа бир қатор иқтисодий омиллар ижобий таъсир кўрсатди. Бирламчи жойлаштиришни ташкил этиш мақсадида муомалага чиқариладиган банк акциялари эмиссия ҳажмининг 25 фоизидан кам бўлмаган миқдорини фонд биржаси орқали сотиш тартиби амалда жорий этилди. Бунинг натижасида 2007 йил давомида “Тошкент” республика Фонд биржаси савдо тизимида акциялар билан амалга оширилган олди-сотди битимларнинг 60 фоизини ва бирламчи жойлаштирилган акцияларнинг 98 фоизини банк акциялари ташкил этилганлигининг ўзи ҳам мамлакатимизда самарали банк тизими шаклланганлишининг ёрқин далилидир. Шу билан бирга айни пайтда 15 та банк акциялари “Тошкент” республика Фонд биржасининг листингига кирганлиги ва фонд биржасида бирламчи жойлаштирилаётган банк акциялари номинал қийматидан юқори нархларда сотилаётганлиги ҳам банкларнинг молиявий барқарорлиги ва инвесторларнинг банкларга бўлган ишончининг юқорилигидан далолт

беради. Яна бир марта инвесторлар ишончининг ёрқин далили сифатида банк акциядорларининг сони 2007 йил 1 январ ҳолатига нисбатан 12 минг 114 тага кўпайиб, 197 минг 251 тага етганлигини кўрсатиб ўтиш мумкин. Шундан, жисмоний шахс акциядорлар сони 12 минг 106 нафарга ортиб, жами акциядорларнинг 68 фоизини ташкил қилди. Қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасининг янада ривожланишига ва инвесторларга қулайликлар яратиш мақсадида жорий йил давомида республикамизнинг ҳар бир ҳудудида банклар томонидан қимматли қоғозларни сотиш ва сотиб олиш бўйича аризалар қабул қилиш шахобчаларини очиш бўйича тегишли тадбирлар амалга оширилмоқда. Бу, шубҳасиз, банклар томонидан мижозларга кўрсатилаётган хизмат турларини янада кенгайтириш, банк акцияларини ҳудудлардаги аҳоли ва бошқа инвесторларга сотиш ишларини жадаллаштириб, банкларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолияти инфратузилмасини янада кенгайтиради. Банклар капиталини ошириш мақсадида қўшимча молиявий инструментлардан фойдаланишга ҳам алоҳида эътибор берилиб, акциядорлик капиталидан сўнг банклар учун барқарор заҳира базаларидан бири ҳисобланган узоқ муддатли субординар облигацияларни муомалага чиқариш борасида ҳам тегишли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Шу кунга қадар, банклар томонидан 7,5 млрд. сўмлик субординар облигациялар муомалага чиқарилди ва жойлаштирилди. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолиятини кенгайтириш мақсадида Марказий банк ва Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази билан биргаликда банкларнинг қимматли қоғозлар бозорида инвестиция воситачиси, инвестиция активларини бошқарувчи ва инвестиция консультанти сифатида касбий фаолиятни амалга оширишига доир талаблар тўғрисида низом ишлаб чиқилди. Эндиликда мазкур ҳужжатга кўра банклар қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари сифатида ушбу фаолият турлари билан алоҳида лицензия олмасдан ҳам шуғулланиши мумкин. Ушбу

тартибнинг жорий этилиши албатта, банкларнинг инвестицион фаоллигини оширишга ва уларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолиятини янада эркинлаштиришга замин яратади. Бундан ташқари, республика тижорат банкларининг халқаро молия бозоридаги нуфузини ошириш ва уларнинг рақобатбардошлигини кучайтириш мақсадида халқаро баҳосини олиш бўйича ҳам бир қатор ишлар олиб борилмоқда. Хусусан, “Пахтабанк”, “Ҳамкорбанк”, “Ўзсаноатқурилишбанк” узоқ муддатли мажбуриятлар бўйича “Fitch Rating” халқаро рейтинг компанияларнинг халқаро рейтингини олган бўлса, Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки ва “Ғаллабанк” узоқ муддатли мажбуриятлар бўйича “Moody's” халқаро рейтинг агентлигининг халқаро рейтингини олишга эришди. Бу ўз навбатида, республикамиз банкларининг халқаро молия бозоридаги нуфузи ошиб бораётганлиги, уларнинг рақобатбардошлиги ва молиявий барқарор фаолият кўрсатиши учун пухта замин яратилганлигидан далолат беради. Ҳозирги вақтда республикамизда ташкил этилган “Ахборот-рейтинг” компанияси томонидан ҳар бир банкнинг жорий рейтинг баҳоси ўтган даврнинг мувофиқ давридаги рейтинг баҳолари билан таққосланади. Республикамиз тижорат банклари мазкур рейтинг натижалари асосида тижорат банклари катта, ўрта ҳамҳа кичик гуруҳларга ажратилади. Бу эса бизга ушбу банк фаолияти натижаларини нафақат ўтган вақт мобайнида, балки мазкур банкнинг тегишди банклар гуруҳи билан ҳам таққослаш имкониятини яратади. Мазкур рейтинг республикамиз тижорат банкларининг қуйидаги молиявий кўрсаткичлари аосида аниқланади: - молиявий фаолиятининг кўлами; - капиталнинг етарлилиги; - ликвидлик; - фойдалилик; - абсалют якуний рейтинг.

Қайд этиб ўтилганидек, қимматли қоғозлар бозорининг барча иштирокчилари орасида банклар шу билан фарқланадики, улар бир вақтнинг ўзида фонд бозорининг қонунчилик билан белгиланган деярли барча молиявий воситаларида: акциялар, облигациялар, депозит сертификатлари ва бошқа эмитент сифатида қатнашиши мумкин. Шу ҳуқуқ самараси ўлароқ, Тошкент РФБ листингининг энг юқори – “А” тоифасига энг аввало 6 та акциядорлик жамияти киритилган бўлиб, улар қуйилаги банклардир: “Пахтабанк”, “Ўзсаноатқурилишбанк”, “Ғаллабанк”, “Ипотека банк”, “Ипак йўли банк” ва “Ҳамкорбанк”. 2008 йилнинг охирига келиб 17 та тижорат банки Тошкент РФБ листингига киритилди. Тижорат капитали устав капиталида бир акциядорнинг улуши 2000 йил 1 январдан бошлаб устав капиталининг 20%, 2001 йил 1 январдан бошлаб – 13%, 2002 йил 1 январдан бошлаб – 7% ошмаслиги керак (давлат улуши, чет эл сармояси иштирокидаги банклар ва хусусий банклар бундан мустасно). Республикамиздаги тижорат банклари томонидан қимматли қоғозларни чиқариш тартиби қуйидаги босқичларини ўз ичига олиши керак: - эмитент-банк томонидан қимматли қоғозларни чиқариш тўғрисида қарор қабул қилиш. - қимматли қоғозлар эмиссияси проспектини тайёрлаш. - қимматли қоғозлар эмиссияси проспектини рўйхатдан ўтказиш. - эмиссия проспектини нашр ва оммавий ахборот воситаларида чоп этиш. - қимматли қоғозларни сотиш. - қимматли қоғозларни чиқариш якунларини рўйхатдан ўтказиш. - қимматли қоғозларни чиқариш якунларини чоп этиш. - Тижорат банклари қимматли қоғозлар бозорида сармоядорлар сифатида катта роль ўйнайди. Ўзбекистон Республикаси инвестициялашни бош объекти бу давлат қисқа муддатли облигацияларидир (ДҚМО). - Тижорат банклари инвестиция муассаси сифатида: а) воситачилик операцияларини;

б) инвестицион ва молиявий маслаҳат бериш; в) депозитар хизмат кўрсатишда фаол иштирок этадилар. Тижорат банклари вексель операцияларини ҳам амалга оширадилар. Банк тизимининг реструктуризация қилишнинг энг муҳим йўналиши давлат тижорат банкларини хусусийлаштиришдир. Республика Президентининг 2005 йил 15 апрелдаги «Банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори билан тасдиқланган. 2005-2007 йилда банк тизимини ислоҳ қилиш ва ривожлантириш Дастурига асосан 2009 йилгача Давлат акциядорлик тижорат «Асака банки»ни, 2010 йилгача эса Ташки иктисодий фаолият Миллий банкини хусусийлаштириш ва улардаги давлат улушини етакчи хорижий банкларга ва халқаро молия инситутларига сотиш мўлжалланган. Қ имматли қ о ғ озлар бозорини тартибга солишда марказий банкнинг ў рни Қимматли қоғозлар бозорида тижорат банкларининг фаолияти, қонун билан Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва Марказий Банк томонидан тартибга солинади. Марказий банк бошқа тартибга солиш органлари каби, қонунчилик функциялари бу соҳада йўриқномалар, низомларни тайёрлаш ва тасдиқлашни амалга оширади. Тижорат банкларнинг фонд бозоридаги иш фаолиятини лицензиялайди. «Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида»ги қонунга асосан Марказий банкнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: 1) Кредит пулларни чиқариш (пул эмиссияси). 2) Бошқа кредит муассасалари касса заҳираларини аккумляциялаш ва сақлаш. 3) Мамлакатнинг расмий-олтин-валюта захираларини сақлаш. 4) Тижорат банкларига кредитлар бериш. 5) Ҳукумат учун кредит ва ҳисоб-китоб операцияларини бажариш.

6) Ҳисоб-китобларни, шунингдек, ўтказма операцияларни ташкил этиш ва амалга ошириш. 7) Иқтисодиётни пул-кредит билан тартибга солиш. Марказий банкнинг бош мақсади миллий валюта барқарорлигини қўллаб қувватлаш, бутун банк тизимининг дарҳол нақд пулга айланиши мумкин бўлган жамғармаси мавжудлиги, тўловга қобилияти ва узлуксиз ишлашидан иборат ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки нисбатан қисқа муддат мобайнида халқаро амалиётни ҳисобга олган ҳолда ўз фаолиятида чуқур функционал ўзгаришларни амалга оширди. Банкларнинг иқтисодиётдаги ўрни айниқса қимматли қоғозлар бозоридаги фаолияти ҳақида гапирар эканмиз, бу ўринда Ўзбекистон Ресубликаси Президенти И. Каримовнинг 2005 йил 28 январда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисида “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир” тўғрисидаги маърузасида қуйидаги фикрларни келтиришимиз албатта зарурдир. «Гап молия ва банк тизимларини қатъий пул-кредит сиёсатини ўтказиш, инфляция даражасининг барқарорлигини, миллий валютамиз ва унинг алмашув курси мустаҳкамлигини сақлашдаги масъулиятини ошириш ҳақида бормоқда. Гап банкларни капиталлаштириш, усулларнинг низом ва айланма фондларини кўпайтириш ва маблағларини инвестиция мақсадларига, биринчи навбатда, реал иқтисодиётга йўналтиришга қаратилган аниқ чора- тадбирлар кўриш ҳақида бормоқда. Юксак ривожланган мамлакатлардаги тижорат ва хусусий банкларнинг мижозларга хизмат кўрсатиш борасидаги тажрибаларини синчиклаб, янада кенг ўрганиш, хўжалик субъектлари ва аҳолининг банкларга нисбатан ишончини оширишга эришиш керак».

Марказий банк ҳақидаги тўлиқ маълумотларни амалий машғулотларда кўриб чиқамиз.

Адабиетлар р ў йхати : 1. Акциядорлик-тижорат банклари фаолиятини такомиллаштиришга доир чора-тадбирлар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 2 октябрдаги фармони. 2. Банк тизимини ислоҳ қилишга доир чора-тадбирлар тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 15 январдаги 24-сонли қарори. 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Республика банк кенгашининг тузиш тўғриси»да. 2002 йил 15 ноябрда чиқарган фармони. 4. Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 2005 йил 15апрелдаги қарори. 5. Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг «Тижорат банкларининг капиталлаштириш даражасини ошириш тўғрисида»ги 2006 йил 19декабрдаги Фармони. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 12 июлда қабул қилинган “Банкларнинг капиталлашувини янада ошириш ва иқтисодиётни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 7 ноябрида қабул қилинган “Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори.

Похожие

Кимматли когозлар бозорида банкларнинг фаолияти

Тижорат банкларининг кредит сиёсати

Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари

Тижорат банкларининг тўловга лаёқатлилиги ва ликвидлилиги

Тижорат банкининг кимматли когозлар билан операцияари