Тижорат банкларининг тўловга лаёқатлилиги ва ликвидлилиги - Экономика - Рефераты

Тижорат банкларининг тўловга лаёқатлилиги ва ликвидлилиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

212.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Тижорат банкларининг ликвидлилиги ва тўловга лаёқатлилиги ҳақида тушунча 2. Тижорат банклари ликвидлигини баҳолаш 3. Тижорат банклари ликвидлилигини бошқариш 4. Тижорат банкларининг актив ва пассивларини бошқаришнинг банк ликвидлилигига таъсири 1

www.arxiv.uz Тижорат банкларининг ликвидлилиги ва тўловга лаёқатлилиги ҳақида тушунча Тижорат банкининг ликвидлиги тушунчаси - бу банкнинг барча мижозлари олдидаги қарз ва молиявий мажбуриятларини тўлиқ ва ўз вақтида тўлай олишидир. Банк ликвидлиги банк ўз капиталининг етарлилиги, унинг оптимал жойлаштирилганлиги ва баланснинг актив ва пассив қисмларидаги маблаёларнинг вақт оралиёида мувофиқлиги билан аниқланади. Тижорат банкининг ликвидлиги унинг фаолияти асосини ташкил қилувчи уч асосий қисм ўртасидаги доимий субъектив мутаносибликни сақлашдан иборатдир. Булар банкнинг хусусий капитали, жалб қилинган маблаёлар ва жойлаштирилган маблаёлардир. Бу мутаносиблик эса, юқоридагиларнинг таркибий элементларини оператив бошқариш йўли билан амалга оширилади. Тижорат банкларининг молиявий ҳолатига баҳо беришда уларнинг фойдалилиги, ликвидлиги ва тўловга қобилиятлилигига эътибор қаратилади. Айнан шу омиллар банкнинг аҳволи қай даражада эканлигини белгилайди. Банкларнинг ликвидлиги ва тўловга қобилиятлилиги нафақат битта банк ёки банк тизимининг мувозанатлилигини, балки бутун бир иқтисодиётнинг мувозанатини таъминлайди. Банк фаолияти тизимида, энг аввало, банкларнинг ликвидлиги ва тўловга қобилиятлилиги кўриб чиқилади, чунки, фойдалилик фақатгина банкнинг ўз манфаатини ифодаласа, ликвидлик ва тўловга қобилиятлилик кенгроқ, яъни жамиятнинг кўпчилик қатлами манфаатларини кўзлайди. Банк ликвидлиги унинг омонатчилар ва кредиторлар олдидаги мажбуриятларини ўз вақтида тўла-тўкис бажара олиш қобилиятидир. "Ликвидлик" атамаси лотинча "Liquidus" - оқувчан, суюқлик маъносини англатади. Шуларни ҳисобга олган ҳолда жаҳон банки назарияси ва амалиётида ликвидликни "заҳира" ёки "оқим" деб тушунилади. Ликвидлик заҳира шаклида тижорат банкининг мижозлари олдидаги ўз мажбуриятларини белгиланган вақт мобайнида активлар таркибини уларнинг ҳали ишлатилмаган резервларига айлантириш йўли билан қоплашни кўзда тутади. Ликвидликнинг "оқим" шаклига динамик нуқтаи назардан қаралади, яъни тижорат банкининг маълум вақт мобайнида юзага келган ноқулай тушиб кетишдан 2

www.arxiv.uz актив ва пассивларнинг мос моддаларини, қўшимча заём маблаёларини жалб қилиш ва банк молиявий барқарорлигини даромадларни ўстириш йўли билан сақлаш йўллари қўлланилади. Шундай қилиб, ҳар бир тижорат банки ўз ликвидлилигини сақлаш учун ўзи ҳаракат қилиши керак. Бу банк фаолиятини таҳлил қилиш, прогноз қилиш ва устав капитали, махсус фондлар ва захиралар, жалб қилинган маблаёлар, актив кредит операцияларини амалга оширишни ташкил қилишда илмий асосланган иқтисодий сиёсат олиб бориш йўли билан амалга оширилади. Тижорат банки фаолияти давомида унинг акционерлари бўлган кенг доирадаги корхоналар, ташкилотлар ва фуқароларнинг мулк ва бошқа иқтисодий манфаатларини кўзда тутилган учун тижорат банки фаолиятини юритишга лицензия берган Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки банклар ишининг барқарорлигини иқтисодий ҳамда маъмурий усуллар ёрдамида бошқаради. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 1998 йил 2 ноябрдаги 421-сонли "Тижорат банклари ликвидлигини бошқаришга бўлган талаблар тўёрисида"ги низомида ликвидликка банк мажбуриятларини бажариш ва активлар ўсишини молиялаш билан биргаликда депозитлар ва қарз маблаёлари даражасининг пасайишини самарали бошқариш деб таъриф берилган. Иқтисодий адабиётларда тўловга қобилиятлилик ликвидликка нисбатан ҳам кенг, ҳам тор категория сифатида кўрилади. Кенг категория сифатида ўрганилганда тўловга қобилиятлилик ички ва ташқи омиллар доирасида кўриб чиқилади, ликвидлик эса, фақат ички омиллар доирасида қаралади. Баъзи қарашларга кўра, ликвидлик банкнинг динамик ҳолатини белгилайди, тўловга қобилиятлилик эса, маълум бир санага белгиланган тўёри келувчи ҳолатни, яъни мажбуриятларини қоплай ва тўлай олиш қобилиятини билдиради. Умуман, тўловга қобилиятлилик банкнинг зарур муддатларда қарз ва мажбуриятларини тўлай олиш лаёқатини билдиради. Шуни таъкидлаш лозимки, ликвидлилиги бўлмаган банк тўловга лаёқатли бўла олмайди. Амалда айнан ликвидлик тўловга қобилиятсизликнинг асосий сабаби бўлиб, уларни банкрот ва банк тизимининг беқарорлигига олиб келиши мумкин. 3

www.arxiv.uz Тижорат банкларининг ликвидлилиги унинг баланс тузилмаси бўйича белгиланиб, унда активлар пассивга доир муддатли мажбуриятларни қоплаш учун ўз қийматини туширмаган ҳолда йўқотишларсиз пул маблаёларига айлантирилиши лозим. Тўловга лаёқатсизлик эса, фақат баланс ликвидлилигига боёлиқ бўлиб қолмасдан, балки бошқа бир қатор омилларга ҳам боёлиқдир. 1983 йилда қабул қилинган ва 1993 йилда ўзгартиришлар киритилган банк назорати бўйича Базель қўмитаси ташаббуси билан юзага келган Базель битими банк ликвидлиги бўйича умумий қоидаларни белгилаб берди. Ушбу битимга мувофиқ, ликвидликни таҳлил қилиш банкларнинг ўз мажбуриятларини муддатидан ва зарар кўрмаган ҳолда бажариш қобилиятини аниқлаш заруратини кўзда тутади. Банкларнинг ликвидлиги ҳамда тўловга қобилиятлилиги банкларнинг умумий молиявий барқарорлигини таъминлашга асос ҳисобланади. Базель битими стандартида кўплаб давлатлар ўз банки тизими учун ликвидлилик меъёрларини ишлаб чиққан. Ўзбекистон банк тизимида ликвидлиликни таъминлашнинг энг оддий усули банкнинг бир қисм активларини ликвид шаклида, масалан, нақд пул, Марказий банк ва бошқа банклар вакиллик ҳисобварақаларидаги қолдиқлар, давлатнинг қисқа муддатли облигациялари шаклида сақлаш ҳисобланади. Жаҳон банки материалларига кўра тўловга қобилиятлилик ўз капиталининг ижобий катталилига боёлиқдир. Бунга мувофиқ тўловга қобилиятлилик банк капиталига асосланади, яъни банк капитали мажбуриятларни тўлаш кафолатига эга фонд ҳисобланади. Умумий ликвидлиликни баҳолашда тижорат банклари асосий ликвидлилик, жорий ликвидлилик ва истиқболли ликвидлиликни бир тизимда таҳлил қилишлари лозим. Банк зарур бўлганда ёки молиявий бозорда қарзлар олиш ёки банклараро бозордан кредитлар олиш ҳисобига ликвидлиликни таъминлаши мумкин. Баъзи ҳолларда тижорат банки баланси ликвид бўла туриб, мижозлар талаблари бажарилмаслиги мумкин. Шунинг учун эътиборни баланс ликвидлилигига эмас, кўпроқ банк ликвидлилигига қаратиш ўринли бўлади. 4

www.arxiv.uz Тижорат банки барқарор ҳолатининг асоси бўлиб, унинг молиявий барқарорлиги хизмат қилади. Банкнинг молиявий барқарорлигига турли ички ва ташқи омиллар таъсир кўрсатади. Бу омиллар ичида банкнинг молиявий бозордаги рақобатдошлиги, доимий мижозларнинг мавжудлиги ва банк амалиётларини ўтказиш ҳамда ҳисобини расмийлаштиришда илёор технологияларни қўллаш омиллари муҳим ўрин тутади. Бу эса, самарадорликни оширишга ва банкнинг ишончли ҳамкор сифатида обрўсининг мустаҳкамланишига имкон беради. Банкнинг ички барқарорлиги - бу тижорат банки фаолиятининг барқарор, юқори натижаларни таъминловчи пассивлар ва активлар таркибининг ҳолати ва молиявий натижалар динамикасидир. Ички барқарорликка эришиш асосида ички ва ташқи омиллар ўзгаришига фаол жавоб бериш тамойили ётади. Тижорат банкига нисбатан ташқи барқарорлик, ушбу банк фаолият кўрсатаётган иқтисодий муҳит барқарорлиги билан белгиланади. Ташқи барқарорликка бутун мамлакат миқёсидаги бозор иқтисодиётига хос бўлган бошқариш тизими орқали эришилади. Банкнинг молиявий мустаҳкамлилиги таҳлили асосида банк молиявий мустаҳкамлиги белгилари, ҳолати ўзгаришининг изчиллигини ўз ичига олган трендни тадқиқ қилиш, унинг турли белгилари ўзгаришлари ўртасидаги алоқаларнинг сабаб ва оқибатларини аниқлаш ётади. Бу молиявий мустаҳкамлик трендини тадқиқ қилиш учун банк молиявий ҳолатининг бир неча йиллик кўрсаткичларини таққослаш лозимлигини билдиради. Бу ретроспектив таҳлил билан биргаликда перспектив таҳлилни амалга ошириш мумкинлиги ва зарурлигини, жумладан, молиявий ҳолатнинг кейинги даврдаги прогноз қилишни ва молиявий мустаҳкамлик ривожининг умумий трендини аниқлаш лозимлигини юзага келтирди. Банкларнинг молиявий мустаҳкамлигини ўрганишдаги бошланёич жиҳат Марказий банкнинг тижорат банклари фаолиятига қўядиган тартибга солувчи талабларидир. Банкларнинг молиявий мустаҳкамлигини оширишга йўналтирилган ушбу талабларнинг самарадорлиги мазкур мамлакат иқтисодиёти, ишлаб чиқариш ва 5

www.arxiv.uz хизмат соҳасининг, жумладан, банк инфратузилмасининг ривожланган мамлакатларда шаклланган тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилиш тартибларини ўрганиш, Ўзбекистонда тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш тартибини такомиллаштиришда жуда муҳим аҳамиятга эга. Банкнинг молиявий барқарорлигини таҳлил қилиш қуйидаги асосий йўналишларда олиб борилади: Ретроспектив таҳлил. Таҳлилнинг ушбу йўналишида Марказий банк томонидан банклар учун ўрнатилган иқтисодий нормативларга тижорат банклари томонидан риоя қилинишини назорат қилишга асосланган молиявий барқарорликнинг асосий кўрсаткичлари ва белгиларини таҳлил қилишни ўз ичига олади. Молиявий барқарорликни таҳлил қилишнинг ушбу йўналиши қуйидаги соҳалар: ликвидлилик, фойдалилик, активлар сифати, капиталнинг етарлилиги ва бошқаришнинг сифати таҳлилларидан иборат. Перспектив таҳлил. Молиявий барқарорликни перспектив таҳлил қилишнинг мақсади тижорат банки фаолияти самарадорлигини прогноз қилиш ҳисобланади. Тижорат банки молиявий барқарорлигини баҳолаш молиявий ресурсларнинг шаклланиши, тақсимланиши ва улардан фойдаланиш жараёнида намоён бўлувчи молиявий ҳолатни таҳлил қилишдан бошланади. Шунга мувофиқ, молиявий таҳлилнинг кетма - кетлиги, барча жараёнларни босқичма-босқич кўриб чиқишни, жумладан, молиявий ресурсларнинг мавжудлиги, уларнинг шаклланиши, тақсимланиши ва улардан фойдаланишни таҳлил қилишни ўз ичига олади. Тўловга қобилиятликни нафақат ташқи кўриниш, балки маълум бир вақтда ва молиявий мустаҳкамликнинг барча омиллари таъсирида ҳосил бўлган маълум молиявий ҳолатнинг натижаси деб қараш лозим. Ликвидлик кенг маънода қарздорнинг кредитор олдидаги мажбуриятларини ўз вақтида бажара олиши ҳисобланади. Ликвидлик иқтисодиётнинг барча соҳалари учун характерли бўлиб, шу билан бирга ўзига хос банк муаммоси ҳисобланади. Чунки, пул бир вақтнинг ўзида банкнинг ҳам айланма капитали, ҳам фаолияти маҳсули бўлиб, корхоналар активи эса асосан натурал буюм шаклида мавжуд бўлади. 6

www.arxiv.uz Банк ликвидлиги бу банкнинг ўз олдида турган мажбуриятларини бажара олиши, мижозларнинг кредитга бўлган эҳтиёжларини қондириши ва омонатчиларнинг депозитларни қайтариб олиш бўйича талабларини қондира олиш қобилиятидир. Бундан ташқари ликвидлик банкнинг бозорда хавфсизлиги ва қарзларини ўз вақтида қайтара олишга қодирлигини ошкор қилади, банкка активларни фойдасиз сотиш ёки банклараро бозорда маблаёларни жалб қилиш билан боёлиқ бўлган фойдани йўқотиш хавфидан қутулиш имконини беради. Банк ликвидлигининг асосий шароитларидан бири, унинг активлари ликвидлигидир. Ликвид активлар - уларнинг яхши маълум бўлган бозор нархининг шаклланишини таъминлайдиган доимий равишда сотилувчи ва сотиб олинувчи активларнинг алоҳида тури бўлиб, банклар уларни қисқа муддат ичида сотиб олишга тайёр бўлган харидорни топиши мумкин. Бундай активлар қаторига нақд пуллар, давлат қисқа муддатли облигациялари, қисқа муддатли (етти кунгача) банклараро кредитлар киради. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (ОЭСР) давлатлари ҳукуматлари ҳамда фонд бозори ривожланган давлатларининг машҳур трансмиллий компанияларининг қимматли қоғозлари ҳам юқори ликвидликка эгадир. Ноликвид активлар деб, бозор нархини котировка бўйича аниқлаш мумкин бўлмаган ва бу турдаги активларнинг харид нархи сотувчи ва харидор ўртасидаги келишув натижасида хусусий тарзда аниқланадиган активларга айтилади. Бундай активларнинг қиймати катта миқдордаги ўзгаришларга учраб туриши таққослашни қийинлаштиради. Бу турдаги активларга, масалан, кредитлар, қимматли қоғозлар бозорида котировкага эга бўлмаган ёки котировкаси қийин бўлган қимматли қоғозлар, асосий воситалар ва бошқалар киради. Тезда нақд пул миқдорини ошириш учун ноликвид активларни сотиш зарур бўлганда банк уларни зарар кўргани ҳолда сотиши мумкин. Банк ликвидлигининг яна бир жиҳати банкнинг тўловга қобилиятлилиги бўлиб, унинг асосий белгиси банкнинг ўз олдида турган мажбуриятларини ўз вақтида қондира олиш қобилиятидир. 7

www.arxiv.uz "Ликвидлик" ва "тўловга қобилиятлилик" мазмуни, омиллари ва уни таъминловчи сабабларга кўра бир-бирига яқин тушунчалардир. Ликвидлик муаммоси ташқи жиҳатдан тўлов мажбуриятларини бажариш жараёнида вужудга келади ва ликвид маблаёлар йўқлиги билан боёлиқ қийинчиликлар туёилганда намоён бўлади. Ликвидлик нафақат тўловларни ўз вақтида амалга оширишни назарда тутади, балки ўзининг тижорат манфаатлари билан бирга омонатчилар томонидан ишонч билдирилган маблаёларнинг сақланишини таъминлайди. Банкнинг тўловга қобилиятлилиги банкка қўйилган тўловлар бўйича талаблар айни вақтда қондира олиш қобилиятини билдиради. Тўловга қобилиятлиликни маълум молиявий ҳолатнинг натижаси сифатида қаралиши мумкин. Шу билан бирга, тўловга қобилиятлилик ликвидликка нисбатан иккиламчидир. Чунки, банкда тўловга қобилиятлилик муаммоси содир бўлиши мумкин, аммо унинг ликвид баланси, банкнинг мажбуриятларини ўз вақтида бажара олишини таъминловчи қобилиятини тиклаш имкониятини беради. Банк ликвидлиги кўпроқ банк балансининг ликвидлиги билан белгиланади ва унинг мазмуни, моҳияти актив ва пассив операцияларнинг муддати бўйича мос келишидан иборат. Банк балансининг ликвидлиги ссуда ва фонд операцияларига йўналтирилган маблаёларнинг хатарлилик даражаси, пул бозорининг ривожланиш даражаси ва бошқа омилларга боёлиқ бўлади. Бундан ташқари, пассивларнинг қисқа муддатлилиги узоқ муддатли қўйилмаларга ҳам сарфланиши имкониятларини чеклаб қўймайди. Банкнинг ҳар доим ўз тасарруфида маълум миқдорда "бегона" пуллари бўлади. Омонатларнинг банкка доимий оқиб келиши билан бирга уларнинг қайтарилиб олиниши ҳам доимо содир бўлиб туради ва бунда банк ҳисобварақаларида доимий туриб қоладиган қарз маблаёлари миқдори барқарор ҳисобланади. Тижорат банки ликвидлигини сақлаб туриш муаммосини ҳал қилиш учун пассивлар оқими ҳаракатчанлиги ва муддатига кўра активлар оқимига мос келиши лозим. 8

www.arxiv.uz Шундай қилиб, тижорат банки ликвидлиги банкнинг маълум вақтдаги тўловга қобилиятлилигини таъминловчи ва банк ликвидлигининг асосий омили бўлган банк активлари ва пассивларининг нисбати билан белгиланади. Банк ликвидлигини таъминловчи омиллардан бири банк пассивларининг сифатидир. Ўзлик ва жалб қилинган маблаёлар нисбати банкнинг ишончлилиги ва фаолияти ривожланишининг истиқболини характерлаб беради. Жалб қилинган маблаёлар оқимининг барқарорлиги ликвидлик муаммосини ҳосил қилмасдан туриб, қисқа муддатли ресурсларни узоқ муддатли қўйилмаларга йўналтириш имкониятини беради. Депозитлар бўйича ижро муддатининг аниқлиги баланснинг ликвидлигини бошқариш ва ликвид воситаларга бўлган эҳтиёжни прогноз қилиш имкониятини беради. Бу эса банк барқарорлигини таъминлаш имкониятини беради. Банк ликвидлигини таъминловчи омиллардан бири банк томонидан қарз олиш, ўз активларини сотиш йўли билан ёки ўз мажбуриятларини бажариш учун маблаё топа олиш имконини берадиган пул бозорининг мавжудлигидир. Асримизнинг 60- йилларида бу омилнинг роли ниҳоятда ортди. Бунга сабаб, эркин муомалада бўлган федерал депозит сертификатлари, федерал фондларнинг қисқа ва узоқ муддатли қимматбаҳо қоёозлари, РЕПО битимларининг кенг қўлланилиши ва бунинг натижасида балансда фойда келтирмайдиган ва кам даромадли активларнинг тўпланиши билан боёлиқ бўлган фойда йўқотилишини минималлаштириш имкониятига эга бўлинганлигидир. Тижорат банки молиявий барқарорлигининг яна бир компоненти банк фаолиятининг фойдалигидир. Банк фойдасининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, агар ишлаб чиқариш соҳасида харажатлар ўзгарувчан капитал ва қисман қўшимча қиймат ҳисобидан қопланса, банкларда эса муомала харажатлари тўла, фақатгина қўшимча қиймат қисмидан қопланади. Фойда олиш - банк фаолияти кўламини кенгайтириш манбаларидан биридир. Агар, банк ишида капиталга даромад бошқа тижорат ташкилотларига нисбатан паст бўлса, капитал қўллаш фойдалироқ бўлган бошқа соҳаларга йўналтирилади. 9

www.arxiv.uz Бундан ташқари, фойда раҳбарият фаолиятини раёбатлантиради, чунки улар операциялар ҳажмини ошириш ва такомиллаштириш, харажатларни камайтириш ва хизматлар сифатини оширганликлари учун фойданинг бир қисмини мукофот шаклида олишлари мумкин. Банк фойдасининг энг муҳим функцияларидан бири кўзда тутилмаган йўқотишлар ҳолати учун заҳиралар шакллантиришдир. Тижорат банкининг зарарсиз фаолияти унинг молиявий асосини мустаҳкамлайди ва аксинча узоқ муддат мобайнида зарар билан фаолият кўрсатиш банкни банкротликка олиб бориши мумкин. Банклар муомала соҳаси корхонаси сифатида ўз фойдасини банк операцияларининг натижаси бўлган банк маҳсулотини сотиш асосида шакллантиради. Банк фаолиятининг фойдалилик даражаси банк фаолияти характери, ихтисослашуви, унинг капиталининг катталиги, структураси ва филиалларининг мавжудлиги ҳамда мустақиллик даражасига боёлиқ. Банк фаолиятининг фойдалилиги рентабелликнинг муҳим кўрсаткичлари мажмуи билан аниқланади. Бу кўрсаткичларга: капиталга фойда меъёри, ялпи активларнинг даромадлилиги ва фойдалилиги, соф фоиз маржа, фоизсиз юк, активлар тизими ва "ишловчи" активлар салмоёи, пассивлар тизими ва тўпланадиган пассивлар салмоёи, ишловчи активларнинг даромадлилиги, фоизли ташланма киради. Ички таҳлил нуқтаи-назаридан фаолиятнинг молиявий ишончлилиги ва рентабеллик таҳлили жуда муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон иқтисодиётида мавжуд бўлиб турган маълум даражадаги инфляция шароитида фойдалилик таҳлилининг долзарблиги янада ошади. Фойдани камайтиришга сабаб бўлувчи омилларга қуйидагилар: баланснинг ноликвидлиги, бунда ликвидлик камомадини тўлдириш учун қўшимча кредит ресурсларини жалб қилиш зарурати туёилади; депозитларнинг барқарор эмаслиги; инфляциянинг ўсиши ва бу орқали тартибга солувчи талаблар, жумладан, юқори мажбурий захиралар талаби таъсири остида бўлган фоиз маржасининг пастлиги; даромад келтирувчи активларнинг ноқулай структураси, жумладан, кам даромад келтирувчи кам баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар, фоизсиз ссудалар салмоёининг 10

www.arxiv.uz юқорилиги ва тўловли пассивлар. Масалан, ресурслар таркибида баҳоси юқорироқ бўлган кам баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар салмоёининг юқорилиги; фоизсиз даромадлар ва фоизсиз харажатларнинг салбий нисбати; маъмурий-хўжалик харажатларининг мақсадга мувофиқ бўлмаган юқори даражаси; кредит портфелида муддати ўтган кредитлар салмоёининг юқорилиги ва берилган кредитларнинг фойдаланиш ҳамда қайтарилиш муддатларини узайтириш билан боёлиқ йўқотишлар; қимматбаҳо қоёозлар қийматининг тушиши; солиқлар даражасининг юқорилиги; мувозанатлаштирилмаган фоиз сиёсати; ҳажми ва миқдори жиҳатидан ўз капитали миқдорини чегараловчи асосланмаган юқори даражада хатарли бўлган банк фаолиятини юритиш киради. Тижорат банкларининг депозит ва нодепозит операциялари Тижорат банклари томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг пул маблағларини банкга жалб қилиш билан боғлиқ операциялар депозит операциялари дейилади. Депозит операциялари ёрдамида тижорат бойликларининг 90 фоиздан ортиқ пассивлари ташкил қилиниши мумкин. Депозит операцияларини тижорат банклари ўзларининг депозит сиёсатлари асосида олиб борадилар. Тижорат банкининг депозит сиёсати унинг кредит сиёсати, фоиз сиёсати ва бошқа фаолият турлари билан чамбарчарс боғлиқ бўлиб, банкларнинг ресурс базасини мустаҳкамлаш ва унинг барқарорлигини таъминлашга қаратилгандир. Депозит операцияларини амалга оширишда бу операция турининг объект ва субъектини аниқлаш лозим. Депозит операцияларнинг субьектлари бўлиб бир томондан тижорат банклари қатнашса, иккинчи томондан:  давлат корхона ва ташкилотлари;  молия, суғурта, инвестицион ва траст компаниялар;  хусусий корхона ва ташкилотлар;  акционер компаниялар;  банклар ва бошқа кредит муассасалари; 11

www.arxiv.uz  қўшма корхоналар, кооперативлар;  жамоа ташкилотлари ва фондлар;  алоҳида жисмоний шахслар ёки уларнинг бирлашмалари қатнашадилар. Депозит операцияларининг обьекти бўлиб эҳтиёждан ортиқча пул маблағлари (қўйилмалар) ҳисобланади. Депозит операцияларини ташкил қилишнинг асоси бўлиб, баланс ликвидлилиги, мижозларнинг молиявий аҳволининг барқарорлиги ҳисобланади. Депозит операциялари тижорат банкларининг депозит сиёсатини амалга ошириш орқали таъминланади, яъни:  депозит операциялари банк даромадининг ошишга ёки келажакда даромад олишга шароит яратиши керак;  банк балансининг ликвидлилигини сақлаш мақсадида депозит сиёсатини амалга ошириш керак;  депозит операцияларини амалга оширишда муддатли қўйилмаларга эътибор қаратиш лозим;  депозитларни жалб қилиш ва уларни вақтида қайтариб бериш билан боғлиқ банк хизматларини ривожлантириш чораларини кўриш зарур ва бошқалар. Пул қўювчилар тоифасидан келиб чиққан ҳолда депозитлар қуйидагиларга бўлинади:  юридик шахслар (корхоналар, ташкилотлар) қўйилмалари;  жисмоний шахслар қўйилмалари. Маблағларни олиш шаклига кўра депозитлар қуйидагиларга бўлинади:  муддатли депозит маблағлар;  талаб қилиб олингунга қадар депозит маблағлар;  аҳолининг жамғарма қўйилмалари. Ўз навбатида бу гуруҳларнинг ҳар бири турли белгиларига қараб таснифланади. Муддатли депозит маблағлар уларнинг муддатидан келиб чиқиб: 12

www.arxiv.uz  3 ой муддатгача депозитлар;  3 ойдан 6 ойгача депозитлар;  6 ойдан 9 ойгача депозитлар;  9 ойдан 12 ойгача депозитлар;  12 ойдан юқори бўлган депозит маблағларига таснифланади. Биз 2 - бўлимда банк депозитларининг турларини кенг кўриб чиққанлигимиз боис бу параграфда депозитларнинг кўпайиш жараёнига эътибор қаратмоқчимиз. Банклар орасидаги ресурсларни жалб қилиш учун рақобатли курашда муҳим восита бўлиб турлича фоиз сиёсати ҳисобланади, чунки қўйилган маблағларга даромад олиш мижозларнинг қўйилма қўйишга ундовчи муҳим омил ҳисобланади. Депозит фоиз ставкалари даражасини ҳар бир тижорат банки Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ҳисоб ставкаси, пул бозори ҳолати ва ўзининг депозит сиёсатидан келиб чиқиб, мустақил равишда белгилайди. Депозит счетларининг алоҳида кўринишлари бўйича даромад ҳажми қўйилма муддати, суммаси, ҳисобварағини амал қилиш хусусияти, хизматлар ҳажми ва характери ва, ниҳоят, мижознинг қўйилма шартномаси шартларига амал қилишига боғлиқ. Талаб қилингунгача бўлган депозитлар бўйича ҳисобварақалари эгалари томонидан жорий операцияларни амалга ошириш учун ишлатилади ва улар қолдиқнинг номунтазамлиги билан характерланади. Шунинг учун бундай счетлар гуруҳи даромадлик даражаси билан ажралиб туради. Юридик шахсларга очилган талаб қилингунча ҳисобварақаларидаги маблағлар қолдиғи бўйича фоизлар умуман тўланмаслиги мумкин. Бундай фойда, одатда, мижозларни ҳисоб касса хизматлари учун тўлов маблағларини талаб қилингунча ҳисобварақаларда маблағларни минималлаштириш ва ортиқча суммаларни қўйилмаларнинг даромадлироқ шаклларига жойлаштиришга ундайди. Жисмоний шахслар учун очилган талаб қилингунча варақалар бўйича фоизлар деярли мажбурий тартибда ўрнатилади, аммо у бўйича даромад ҳамиша муддатли қўйилмаларга қараганда пастроқ бўлади. Муддатли қўйилмалар бўйича фоиз 13

www.arxiv.uz ставкаси ҳажмини ўрнатишдаги муҳим омил бўлиб, маблағлар жойлаштирилган муддат ҳисобланади. Марказий банк эмиссия маркази сифатида макроиқтисодий даражадаги пул айланиши ҳамда банк тизимининг ликвидлилиги нуқтаи назаридан тижорат банкларининг улар томонидан жалб қилинган маблағлардан фойдаланиш имкониятларини доимий равишда тартибга солиб туради. Назарий жиҳатдан замонавий банк тизимида нақд пулсиз айланишларнинг ривожаланиши натижасида дастлабки шакллантирилган депозитларни (дастлабки ёки реал депозитлар Марказий банк томонидан чиқарилган нақд пуллар асосида шаклланганликни тақозо қилади) чекланмаган тарзда бир банкдан иккинчи банкка ўтказиш, шу билан бирга, тижорат банклари томонидан берилаётган кредитларни чексиз ошириш имконияти мавжуд. Хорижий назарияда бу жараён депозит мультипликацияси (яъни маблағларнинг бир банкдан бошқасига занжирсимон шаклда ўтказилиши) ва кредит экспанцияси деб ном олган. Марказий банк томонидан ўрнатилган мажбурий захира талаблари банк тизимида депозит ва кредитларни оширишнинг бевосита чекловчиси бўлиб хизмат қилади. 12 - жадвал Мультипликация жараёни ва уни мажбурий заҳира томонидан чекланиши қуйидаги кўринишга эга Банклар Депозит Кредит (2 - 4) Заҳира (2*20/100) Банк А 1000 800 200 Банк Б 800 640 160 Банк В 640 512 128 Банк С 512 409,6 102,4 ЖАМИ: 5000 4000 1000 А банкдаги дастлабки депозит 1000 бирликнинг 20%и (200 бирлик) мажбурий захира сифатида Марказий банкка ўтказилгандан кейин тижорат банкининг кредит бериш имконияти 800 бирликни ташкил қилади. Бу кредит мижозга берилгандан кейин бошқа банкда депозитга айланиши мумкин. Масалан, ушбу берилган кредит 14

www.arxiv.uz суммаси Б банкининг мижози бўлган маҳсулот етказиб берувчининг ҳисобварағига сотувдан тушум шаклида келиб тушади. А банкнинг кредити Б банкда депозитни вужудга келтиради. Б банк бу депозитдан кредит берадиган бўлса, мажбурий заҳирани ҳисобга олган ҳолда (800*20/100) унинг миқдори 640 (800 - 160) бирликка тенг бўлади. Ушбу жараённи охиригача (яъни депозит ва кредитларнинг тўлиқ ишлатилишигача) тасаввур қиладиган бўлсак, 1000 бирликда шакллантирилган дастлабки депозит миқдори, мажбурий заҳира даражаси 20% бўлганда барча банклар бўйича 5000 бирликкача, 800 бирликка тенг бўлган дастлабки кредит миқдори эса 4000 бирликка ўсиши мумкин. Агар мажбурий захира йўқ деб тахмин қилинса назарий жиҳатдан депозит мультипликацияси ва кредит экспанцияси чексизликка тенг ва тескариси, мажбурий заҳира 100% бўлган тақдирда депозит мультипликацияси 0га тенг бўлади. Депозит (ёки кредит) мультипликациясининг максимал миқдори ёки чегарасини ҳисоблаш учун қуйидаги математик формуладан фойдаланилади. Бунда: Д - банк тизимида шакллантирилиш мумкин бўлган депозитнинг максимал миқдори; Д 0 - дастлабки депозит; R - депозит бирлигига тенг келадиган ликвидлилик заҳираси. Юқорида келтирган мисолимизда депозит мультипликацияси коэффиценти 5 ёки 5000 бирликка (Д = 1000*(1/2)), кредит мультипликацияси коэффиценти эса 4 ёки 4000 бирлик (Кқ = 800*(1/0,2))ка тенг. Мультипликация даражаси мажбурий заҳира даражасига тескари мутаносиб равишда ўзгаради, демак мажбурий заҳира даражаси ошса, банк тизимининг кредит салоҳияти имкониятлари ҳам камаяди. Депозит мультиликацияси ва кредит экспанцияси ғояси қуйидаги иқтисодий заруриятни келтириб чиқаради: ҳар қандай тижорат банки депозитларни қабул қила туриб, ўз мижозлари олдидаги мажбуриятларни бажаришлари учун унинг маълум бир қисмини ликвидлилик захираси сифатида сақлашлари лозим. Шу боис тижорат 15

www.arxiv.uz банкларининг кредит бериш салоҳияти миқдори банк томонидан жалб қилинган молиявий ресурслар, мажбурий захира ва ликвидлилик захираси ҳажмига боғлиқ. Кредит потенциали (салоҳияти) миқдори (Кс)ни қисқача ҳолда қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин. Бу ерда: Д - жалб қилинган маблағлар; Мз - мажбурий захира миқдори; Лз - ликвидлиликни таъминлаш бўйича заҳиралар. Шундай қилиб тижорат банкларининг кредит салоҳиятига:  банкка жалб қилинган маблағларнинг умумий миқдори;  Марказий банк томонидан ўрнатилган мажбурий захира даражаси;  Жорий ликвидлиликни сақлаш мақсадида ташкил қилинган заҳира ва ундан фойдаланиш тартиби;  Кредит салоҳияти манбаларининг таркиби ва барқарорлиги;  Банк мажбуриятларининг таркиби ва умумий миқдори каби омиллар таъсир кўрсатади. Тижорат банкларининг нодепозит операциялари деб, тижорат банкларининг йирик пул бозорларидан пул маблағларини жалб қилиш, қимматли қоғозлар, векселларни, облигациялар воситасини муомалага қўйиш йўли билан маблағларни жалб қилиш соҳасидаги операцияларига айтилади. Жаҳон банки амалиётида тижорат банкларига маблағларни жалб қилишнинг кенг тарқалган нодепозит шакллари ҳам мавжуд бўлиб, уларга қуйидагилар киради:  банклараро бозордан қарз олиш;  қимматли қоғозларни қайтиб сотиб олиш шарти билан сотиш;  банк акцептларини сотиш;  тижорат қоғозларини чиқариш; 16

www.arxiv.uz  евро - долларлар бозоридан қарз олиш;  капитал ноталар ва облигациялар чиқариш ва бошқалар. Одатда тижорат банклари фаолиятини ривожлантиришда ресурсларнинг нодепозит манбаларидан ҳам фойдаланишга катта эътибор берилади. Улар бозорда рақобатчилик асосида воситачилар (брокерлар) орқали сотиб олинади. Бу ерда, биринчидан, маблағларни сотиб олиш ғояси банкнинг ўзига тегишли, иккинчидан, бу ғоя банкнинг бирор - бир мижози билан боғлиқ эмас. Нодепозит манбалардан асосан молиявий марказларда жойлашган ҳамда молия бозори механизмидан эркин фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган йирик банклар кенг фойланадилар. Нодепозит маблағлар йирик миқдорда сотиб олинади. Қўйилмаларга маблағларни жалб қилиш учун тижорат банклари қўшимча равишда чет эл тажрибасидан фойдаланиши мумкин, хусусан:  аҳоли маблағларини жалб қилиш бўйича турли дастурларни ишлаб чиқиш;  мижозлар - пул қўювчиларга турли - туман, жумладан, нобанк хизматларни ҳам кўрсатиш;  қўйилма муддати тугаши билан мукофот бериш билан инвестицион характердаги қўйилмалардан юқори фоиз ставкасини қўллаш;  доимий пул қўювчиларга "банкка садоқати" учун мукофот тўлаш;  мижоз ва банк иқтисодий қизиқишларини оптималлаштирадиган аралаш характерда амал қилувчи НАУ ва САПС типидаги ҳисобварақларни қўллашни амалга оширишлари мумкин. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 21 мартдаги Фармонига асосан тижорат банклари аҳолининг бўш пул маблағларини муддатли депозитларга жалб қилишни оширишга қараб банклар даромади имтиёзли солиққа тортилиш ва фоиз миқдорларини ошириш мумкинлиги таъкидланган. Тижорат банклари ликвидлилигини бошқариш 17

www.arxiv.uz Юқорида айтилганидек, ликвидликни бошқаришни бажариш масаласи, талаб этиладиган даражаси ушлаб турилиши учун тижорат банки мустақил равишда ўзининг фаолияти ва талабларига амал қилиши ҳамма тармоқлардаги иқтисодий асосланган сиёсатни ўтказиши лозим. Бу мақсадларда тижорат банки доимо ўз капиталини ошириб бориши бошқа корхоналар ва ташкилотлардан жалб этилган маблағ ва ўз маблағлари ўртасидан оптимал нисбатни таъминлаши, банкнинг оборотида бўлган узоқ муддатли "ишончли" ва "арзон" кредит ресурсларини шакллантиришга интилиши керак. Кредит сиёсатини тўғри ишлаб чиқиш, кредит ресурсларини фойда келтирадиган соҳаларга қўйиши, ресурсларини жалб этишда кредит қўйилмалар ҳажми ва уларни муддатига этибор бериш, ликвид активларнинг ҳажмини ошириш билан банк активларининг оптимал структурани шакллантиришига эришиш лозим. Шунингдек, ҳиссадорларнинг қонуний талабларини бажаришга тайёр бўлиши учун шу маблағларнинг керагидан ортиқча харажат қилишига йўл қўймаслиги орқали, банкнинг даромад ва фойдасини оширишига интилиш зарур. Банк ликвидлилигини бошқариш назариялари тижорат банкларини ташкил этилиши билан бир вақтда пайдо бўлди. ҳозирги кунда 4та асосий назариялар фарқланади: 1. Тижорат ссудалари назарияси; 2. Жойдан - жойга (активларни) кўчириш назарияси; 3. Кутиладиган даромад назарияси; 4. Пассивларни бошқариш назарияси. Биринчи учта назария бевосита активларни бошқариш назарияси билан боғлиқ. Банк амалиётида юқоридаги назарияларнинг барчаси қўлланилади, лекин ҳар хил банкларда уларнинг қайсигадир кўпроқ эътибор қаратилади. Ликвидлик ҳолатини бошқаришда 2 та йўналишни ажратишимиз мумкин: Биринчиси, резервларни доимий назорат қилиш сиёсати. Бу шуни англатадики, банкда даромад келтирмайдиган активларни ошишига йўл қўймаслик керак. 18

www.arxiv.uz Иккинчиси, резервларни бир даражада сақлаб туришни қўллаб - қувватлаш сиёсати, яъни мажбурий резерв нормалари, жалб қилинган депозитларга резервлар ва ҳ.з. Ликвид маблағларга бўлган талабни режалаштиришда нақд пулларни бошқариш, яъни мижозларнинг талабини қондириш мақсадида мажбурий резервларни бир маромда сақлаш лозимдир. Шуларни инобатга олган ҳолда банк кассасидаги пуллар кун давомида, яъни пул тушум ва чиқим битимларини амалга ошириш натижасида ўзгариб боради. Банк амалиёти шуни кўрсатадики, ликвидлиликнинг етарли даражасини таъминланмаслиги банк фаолиятидаги жиддий камчиликларни келтириб чиқаради. Бундай ҳолатнинг юзага келиши одатда банкдаги депозитларнинг йўқотилишига, бу эса нақд пул маблағларининг камайишига ва банк активларидага ўта ликвид қимматли қоғозларнинг сотилишига сабаб бўлади. Банк ликвидлилигини бошқа банклардан олинган кредитлар ҳисобига ҳам қондириш мумкин. Аммо, бошқа банклар юқори фоиз ставкада кредитлар тақдим этади ёки берилаётган кредитларга қўшимча таъминот қўйишни талаб этишади. Бу эса, банк оладиган даромаднинг камайишига сабаб бўлади. Банкларнинг ликвидлилик муаммосини ҳал қилиш учун ликвидлиликни бошқаришни бир қанча стратегиялари мавжуддир. Булар: 1. Активлар ҳисобига ликвидлиликни таъминлаш стратегияси (активларни бошқариш орқали ликвидлиликни бошқариш). Бу стратегияга мувофиқ банк активларни тез сотиладиган қимматли қоғозларга жойлаштиришни назарда тутади. Агар, ликвид маблағларга талаб юзага келадиган бўлса банк нақд пулларга бўлган талабни қондиргунча ўз активларини сотади. Одатда ликвидлиликни бошқаришнинг ушбу стратегияси активларнинг трансформацияси деб аталади, чунки пул кўринишида бўлмаган активлар нақд пулга айланиши ҳисобига ликвид маблағлар юзага келади. Ликвид активлар учта ҳусусиятга эга бўлиши лозим:  тез пулга айланиши учун ўз бозорига эга бўлиши лозим; 19

www.arxiv.uz  бозорларда барқарор баҳога эга бўлиши ;  сотувчи минимал риск орқали бирламчи инвестицияни қоплай олиш имкониятининг бўлиши. Активларни бошқариш орқали ликвидлиликни бошқариш стратегияси одатда майда банклар фаолиятида қўлланилади, чунки ушбу ликвидлиликни бошқариш методи қарз ликвид маблағлари орқали активларни трансформациялаш стратегияси ликвидлиликни бошқаришнинг арзон йўли ҳисобланмайди. Активларни сотилиши банкнинг келгуси даромадларини йўқолишига сабаб бўлади. Шунингдек, кўп активларнинг сотилиши қимматли қоғозлар билан бўладиган операцияларда брокерларга тўланадиган комиссион харажатлар билан боғлиқдир. Бундан ташқари, нақд пул маблағларига эга бўлиш мақсадида активларнинг сотилиши банк балансининг ёмонлашувига олиб келади, аммо бу активлар (мисол учун давлат қисқа муддатли облигациялари)ни мавжуд бўлиши банкнинг молиявий фаолияти барқарорлигидан далолат беради. Активларнинг сотилиши лозим бўлган пайтда бозорда қимматли қоғозларнинг баҳоси тушаётган даврга тўғри келиши банк капиталининг йўқолишига сабаб бўлиши мумкин. Банк бошқарувчилари келгуси давр даромадларини муқобил қийматини минималлаштириш учун, биринчи навбатда минимал фойда потенциалига эга бўлган активлар сотилишини таъминлаб бериши керак. Хуллас ликвид активларнинг салмоғи ошиб борган сари банкнинг даромадларини қисқаришига олиб келади. 2. Пул маблағларига талабни қондириш учун ликвид қарз маблағларидан фойдаланиш стратегияси (пассивларни бошқариш) Кўпгина йирик банклар ликвид маблағларнинг манбаси сифатида кўпроқ пул бозоридаги қарз маблағларидан фойдаланишади. Одатда бу стратегияни пассивларни бошқариш деб аталади. Бунда тижорат банклари ўзларининг ликвид маблағларга бўлган талабларини йирик микдордаги депозит сертификатларини ва бошқа банклардан олинган кредит маблағлари орқали таъминлашади. Пассивларни бошқариш стратегияси орқали маълум бир муддат учун қарз маблағлари ҳисобига ликвидлилик таъминланади. Бу стратегияни йирик банклар амалга оширишининг асосий сабаби шундаки, 20

www.arxiv.uz банкларнинг ўз маблағларига нисбатан мажбуриятларининг ортиши ва банк балансида тез пулга айлана оладиган активларнинг етарли даражада бўлмаслиги, банкнинг тўловга лаёқатсиз бўлиш риски юзага келиши мумкин ҳамда банк ликвид маблағларга бўлган талабини қондира олмай қолиши мумкин. 3. Актив ва пассивларни бошқариш қарз ликвид маблағларини бошқариш стратегиясининг рисклилигини ва активларда ликвид маблағларнинг юқори баҳосини ҳисобга олган ҳолда, банклар ликвидлиликни бошқаришнинг актив ва пассивларини бошқариш стратегиясини танлайдилар. Бу стратегига мувофиқ ликвид маблағларга кутилаётган талабнинг бир қисми тез сотиладиган қимматли қоғозлар ва бошқа банклардаги депозит кўринишларида сақланади, шу пайтда ликвид маблағларга бўлган бошқа талаблар банк корреспондентлар билан очилган кредит линиялари ва бошқа маблағлар орқали қондирилади. Кутилмаганда юзага келадиган ликвид маблағларга талаблар қисқа муддатли кредитлар орқали қопланади.  тижорат банклари ликвидлилигини самарали бошқаришда банк ва унинг атрофидаги муҳитнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олувчи, аниқ ифодаланган ва ҳужжатлаштирилган ликвидликни бошқариш сиёсатининг мавжудлиги;  банкнинг турли бўлинмаларининг мувофиқлаштирилганлиги;  банк ликвидлик ҳолатининг мониторинги вазифалари юкланган бўлинманинг мавжудлиги;  маълумотлар базасини шакллантириш ҳамда банкнинг актив ва пассив ҳолатларини таҳлил қилиш учун ахборот тизимининг мавжудлиги етакчи омилларидан ҳисобланади. Ликвидлиликни бошқаришда банк ликвидлиликни бошқариш сиёсатини ишлаб чиқиш, ликвидликни бошқариш бўйича қарорлар банк кенгашида доимо муҳокама қилиб борилиши ва зарур чора - тадбирлар ишлаб чиқилиши ҳамда амалга оширилиши лозим. Тижорат банкларининг таркибий бўлинмалари:  банк ликвидлик ҳолатининг ҳар кунлик кузатуви; 21

www.arxiv.uz  раҳбариятга банкнинг ликвидликка муносабати тўғрисида кундалик ҳисоботларни тайёрлаш, бунда ликвидликни қисқа муддатли режалаштириш ҳам ҳисобга олиниши керак;  барча банк бўлимларидан керакли бўлган ахборотларни олиш ваколатига эга бўлиши лозим. Кундалик ҳисоботлар етти кунлик давр ичида ликвидликнинг қисқа муддатли камайишини ёки ортиқчалигани акс эттириш учун етарли даражада батафсил бўлиши ҳамда маблағларни жалб этиш ва инвестициялаш бўйича талаб қилинган тавсияномалар билан таъминлаши лозим. Ушбу бўлинма маьлум давр ичида (ой, чорак, йил якунлари бўйича) банк Бошқаруви Кенгашига банкнинг ликвидлик позицияси ҳолати тўғрисида умумлашган ҳисоботлар тақдим этиши керак. Ликвидлик ҳолати тўғрисидаги кундалик ҳисобот 10 - иловада келтирилган. Тижорат банклари ликвидлилигини баҳолашда банкнинг жорий ликвидлилик ҳолати ва маблағларга келажакда бўладиган эҳтиёжини етарли даражада баҳолаш учун  молиявий ресурсларнинг энг йирик манбалари, тармоқ ва географик ҳудуд бўйича ресурслар манбаларининг жамланганлиги;  асосий номувофиқликларни аниқлаш учун активлар ва пассивларни тўлаш жадвали;  ликвид активлар ва депозитларнинг олдинги трендлари (динамикасини акс эттирувчи жадваллар);  балансдан ташқари мажбуриятлар,  берилиши кутилаётган кредитлар,  активларнинг даромадлилиги ва жалб қилинган ресурсларнинг қиймати;  иқтисодиётнинг аҳволи, шу жумладан, асосий иқтисодий индикаторлар ва фоиз ставкаларининг ўзгариши тахминлари. 22

www.arxiv.uz Тўлиқ ахборот ва маълумотлар берилиши лозим. Банк ликвидлилигини бошқаришнинг самарали усули актив ва пассивларни бошқаришни ўз ичига олади. Баланснинг актив қисмида банк ликвидлигини бошқариш учун сотилиши осон бўлган акцияларни, яъни ДЎО ни харид қилиш ёки уларга эгалик қилиш ёхуд захираларни кўпроқ ташкил қилиш ва сотилиши қийинчилик туғдирмайдиган пул маблағларига айлантириш кўп вақтни олмайдиган қисқа муддатли қўйилмаларни амалга ошириш йўли билан эришиш мумкин. Банкларнинг ликвидлилигини бошқаришда:  жорий ликвидлик ҳолати;  ресурсларга бўлган талабнинг даврий ўзгариб туриши;  ресурсларга бўлган талабларнинг мўлжалланаётган  ўзгаришлари;  ресурслар манбалари. Раҳбарият банклараро бозорда активларни сотиш ва харид қилишни ёки бошқа манбаларни танлаши лозим;  ресурсларнинг қиймати;  активларнинг сифати каби омилларни инобатга олиш лозим. Банк активларининг сифати ҳам банк ликвидлилигига таъсир кўрсатади. Чунки, банкда муаммоли кредитлар, муддати ўтган, фойда келтирмайдиган кредитлар салмоғининг юқорилиги, пул маблағлари ҳаракатининг камлиги банк ликвидлигининг тушиб кетишига олиб келади. Банк фаолиятининг барқарор ва ликвид бўлиши унинг ресурсларининг манбалари ва ҳажмига, ресурсларни ташкил қилишда диверсификация усулидан фойдаланганлигига ҳам боғлиқ. Агар, тижорат банки ресурсларининг асосий қисмини саноқли йирик корхоналар маблағлари ёки давлатнинг маблағлари ҳисобидан ташкил қиладиган бўлса, банкнинг шу субъектлар депозитларига қарамлигини кўрсатади ва субъектлар томонидан турли хил бюджет тўловларини 23

www.arxiv.uz амалга ошириш, иш ҳақи тўлаш бўйича депозитдан маблағлар олиши банкнинг ликвидлилик риски шунча юқори бўлишига олиб келади. Ундан ташқари, банк ликвидлилиги банкнинг капитали ва фойдалилигини ҳисобга олган ҳолда банкнинг умумий молиявий ҳолати ҳам таъсир кўрсатади. Банкнинг молиявий ҳолати ёмон бўлса талаб қилинаётган воситаларни юқори нархда олиш ёки банклараро бозорга кира олмаслиги мумкин. Балансдан ташқари мажбуриятлар ва шартномалар, жумладан, ишламаётган кредит линиялар, аккредитивлар, қимматли қоғозлар ва валюта сотиб олиш учун тузилган келишувларнинг мавжудлиги ҳам банк ликвидлилигига таъсир кўрсатиши мумкин. Тижорат банкларининг ликвидлигини бошқаришда банклараро кредитларнинг муддати 1 кундан бир неча ойгача давом этиши мумкин. Фоиз ставкалари контрагент банклар ўртасидаги битим асосида Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкаси ёки ДҚО лари бўйича ставкаларни асос қилиб олган ҳолда белгиланиши керак. Таъминотга эга бўлмаган банклараро кредит битимларини тузганда бир қарз олувчига бериладиган қарз меъёрларига амал қилиш керак. Фақатгина овернайт операциялари бундан мустасно, улар бўйича лимит чегараси банк капиталининг 25 фоизи атрофида ўрнатилади. Банклараро кредитларнинг таъминоги сифатида ДҚО лари каби юқори ликвидли ва осон сотилувчи қимматли қоғозлар қабул қилиниши мумкин. Таъминот сифатида топширилган қимматли қоғозлар учинчи шахснинг (тижорат банки ёки Марказий банкда) эскроу ҳисобварағида жойлаштирилиши ёки Марказий банк дафтарларида уларнинг гаровга олинганлиги белгиланиши керак. Репо операцияларида қўлланилувчи қимматли қоғозлар осон сотилувчи ва ликвид воситалар, яъни ДҚО лари кўринишида бўлиши керак. Агар банклар бошқа қимматли қоғозларни афзал деб билса, у ҳолда қарз берувчи томон уларнинг юқори ликвидлик талабларига жавоб беришига ишонч ҳосил қилиши ва уларни ўзларида сақланишини таъминлаши керак. Бундан ташқари, томонлар қимматли қоғозларни учинчи томонда сақлаш ҳақида келишиб олиши мумкин. 24

www.arxiv.uz Репо операциялари Марказий банк талабларига риоя қилган ҳолда амалга оширилиши лозим. Келишувда ҳар бир томоннинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари кўрсатилган бўлиши керак. Кредит берувчи томон қимматли қоғозларнинг тўлов муддатига қараб гаров қийматининг кредит қийматидан камида 10 фоизга юқори бўлишини таъминлаши керак. Тўлов муддати қанча яқин бўлса, маржа шунчалик катта бўлиши зарур. Таъминот сифатида ДҚО ларидан фойдаланилган ҳолда гаров қийматини, жорий дисконт асосида аниқлаш тўғрироқ бўлади. Купонли қимматли қоғозлар қиймати уларнинг бозор нархи ҳамда ҳисобланган фоизлар миқдорида аниқланади. Ҳозирги вақтда гаров тури бўйича маълум чекловлар ўрнатилмаган бўлсада, банклар бозорда котировка қилинмайдиган қимматли қоюзлар ва асосий воситалар каби гаровнинг ноликвид шаклларини қўллашда ўзларининг зиммаларидаги хатарни англашлари лозим. қимматли қоғозлар бозори ривожланишининг чекланганлиги ва ликвидлиги корхоналар акцияларини гаров сифатида қўлланилишига имкон бермайди. Шу туфайли, давлат қимматли қоғозлардан ташқари бошқа қимматли қоғозлар гарови асосида берилган кредит "таъминланган" битим деб ҳисобланмайди. Тижорат банкларининг актив ва пассивларини бошқаришнинг банк ликвидлилигига таъсири Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банкларининг фаолияти фойда олишга йўналтирилган бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида банк фойдасининг иқтисодий моҳияти янгича ижтимоий - иқтисодий тус олиб бормоқда. Чунки, тижорат банкларининг фойдаси банк капитали тўпланишининг ва банк ривожланишининг асосий манбасидир. Банк фойдасининг ўсиб боришига бир неча хил омиллар мавжуд бўлиб, булар: банкнинг рентабеллиги, вақтинча бўш маблағларнинг самарали ишлатилиши, турли хил пулли хизматлар кўрсатиш доирасини кенгайтириш, фойда келтирмайдиган активларни камайтириш, фойда келтирувчи активларни кўпайтириш ва бошқа омиллар ҳисобланади. 25

www.arxiv.uz Иқтисодий ривожланиш босқичида тижорат банкларининг асосий иш тамойилларидан бири - юқори даражада фойда олишга йўналтирилган, қаратилган бўлади. Бироқ, буларнинг фаолияти доимо фойда кўриш билан боғлиқ бўлмасдан, улар фойлиятида зарар кўриш эҳтимоли ҳам учраб туриши мумкин. Банклар фаолияти ижобий бўлган ҳолларда, уларнинг фойда олиш ва салбий фаолият натижасида банкларнинг зарар кўриш эҳтимоли юқори даражада бўлади. Юқорида айтилган фойда келтирувчи резервларни амалда тадбиқ қилиш жараёнида банкнинг иш фаолияти иқтисодий жиҳатдан риск билан боғлиқ бўлади. Активларни бошқариш деганда ўз ва жалб қилинган маблағларни жойлаштириш тартиби ва йўллари тушунилади. Тижорат банкларига қўлланилса - бу нақд пуллар, инвестициялар, ссудалар ва бошқа активларга тақсимлашдир. Маблағларни жойлаштиришда асосий диққат қимматли қоғозларга, инвестициялар ва ссуда операцияларига қаратилади. Маблағларнинг аниқ ечими шундай активларни "сотиб олиш" керакки, у банкка энг кўп даромад олиб келсин. Бироқ, тижорат банкларида фондларни бошқариш қатор омиллар орқали қийинлашмоқда. Банк томонидан жалб қилинган маблағларнинг кўпчилик қисми мижозларнинг биринчи талаби билан тўланиши керак ёки огоҳлантириш муддати жуда қисқа бўлади. Шунинг учун банкни оқилона бошқаришни биринчи даражали шартларидан бири бу жамғармачилар талабларини қондириш хусусиятини таъминлаш ҳисобланади. Иккинчи шарт - банк мижозларининг кредитга бўлган талабини қондира оладиган етарли маблағларга эга бўлиш. Бундай кредит бера олиш банк тижорат фаолиятининг асосий туридир. Мижозларнинг кредитга бўлган талабларини қондира олмаслик банк томонидан фойдали операцияларни йўқотишига, пировардида эса синиш эҳтимолига олиб келади. Банкларнинг мамлакатнинг асосий пул массасини етказиб берувчи сифатидаги роли уларга жамият олдида катта масъулият юклайди. Жамиятнинг банк системасининг тўловга лаёқатлилиги, ликвидлилиги ва барқарорлиги тўғрисида ишончсизликка сабаби бўлмаслиги керак, жамғармачилар эса исталган банк ишончли эканлигига имони комил бўлиши керак, Банк жамғармачилари ва унинг акция ушловчилари мақсадларини бир - бирига таққослаб бўлмайди. Шунинг учун 26

www.arxiv.uz банк ўз маблағларини жойлаштираётганида ҳал этадиган асосий масалалардан бири бу ликвидлилик ва фойдалилик ўртасидаги муносабатдир. Бир томондан банк бошқарув маблағларни қимматли қоғозларга жойлаштириш орқали юқори даромад олишга кўз тутаётган акциядорларнинг босимини ҳис этса, иккинчи томондан банк бошқаруви бундай фаолият банк ликвидлилигини сезиларли даражада ёмонлаштиришини, бу эса жамғармачиларга ўз маблағларини ололмаслигини ва эски мижозларнинг кредитга бўлган талабини қондира ололмаслигини аниқ билади. Банк маблағларини турли активларга жойлаштириш юқори ликвидлилик даражасини ушлаб туриш ва маълум юқори даромад олиш эҳтиёжини белгилаб берувчи мавжуд қонун ва тартибга солувчи актлардан келиб чиқади. "Ликвидлик - даромадлилик" диллеммасини ечишга уринишлари активларни бошқаришда 3 усулни келтириб чиқарди. Бу методлардан бирортасини ҳам етук деб ҳисоблаб бўлмайди, чунки уларнинг ҳар бирининг диққатга сазовор ва камчилик томонлари мавжуд. Ҳар бир методда алоҳида тижорат банкининг аниқ муаммоларини ечиш учун қўллаш мумкин бўлган элементлар мавжуд. Қўлланиш нуқтаи - назаридан содда бўлган метод - бу умумий фонд маблағлари методидир. (рооl - of-funds approach). Бу методни кўпгина банклар маблағлар кўп бўлган даврда қўллайдилар. Тижорат банк бошқарувчиси жойлаштирилиши учун жавобгар бўлган маблағлар турли манбалардан: талаб қилиб олингунча қўйилмалар, жамғарма, муддатли қўйилмалар, шунингдек банк ўз капиталидан келиб тушади. Кўриб чиқилаётган метод асосида бу ресурсларни бирлаштириш ғояси ётади. Сўнгра маблағлар тўплами мос ҳисобланган активлар турлари (ссудалар, давлат қимматли қоғозлари, кассадаги нақд пул ва ҳоказо) ўртасида тақсимланади. Умумий фонд маблағлари методида маълум актив операцияни амалга оширишда маблағлар қайси манбадан келиб тушганлиги аҳамият касб этмайди, агарда уларнинг жойлаштирилиши банк ўз олдига қўйган мақсадларга эришишга ёрдам берса. Бу метод схематик равишда 1 - расмда кўрсатилган. Бу метод банк бошқарувидан ликвидлилик ва даромадлилик принципларини тенг амал қилишини талаб этади. Шунинг учун маблағлар шу принципга мос келадиган актив операциялар турларига жойлаштирилади. 27

www.arxiv.uz Маблағлар манбаси Маблағларни жойлаштириш 1 - расм. Умумий фонд маблағлари модели ёрдамида активларни бошқариш. Маблағларни жойлаштириш орқали оператив бўлим бошлиқларига ликвидлилик ва даромадлилик нисбатлари муаммоларини ҳал этишга кўмак берувчи маълум приоритетлар асосида амалга оширилади. Бу приоритетлар банк ихтиёридаги маблағнинг қайси қисми даромад келтириш учун биринчи ёки иккинчи галдаги резервларга жойлаштирилиш, ссуда ёки қимматли қоғозлар сотиб олишга ишлатилишини кўрсатиб беради. Маблағларни ер участкаларига, иморат ва кўчмас мулкка инвестициялаш одатда алоҳида кўриб чиқилади. Иккинчи методнинг вужудга келиши - активларни тақсимлаш ёки маблағларни конверсиялаш (asset allocation or consersion of funds approach) - биринчи метод баъзи камчиликларни бартараф этиш билан боғлиқ. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, умумий фонд маблағлари позициясидан маблағларни жойлаштиришда ҳаддан зиёд диққат ликвидликка берилиб, талаб қилингунча қўйилмалар ва асосий капитал бўйича ликвидликка бўлган талаб ҳисобга олинмайди. Кўпгина намоёндалар фикрлари бўйича, бу камчилик Америка тижорат банкларининг фойда нормаси қисқаришининг ўсиб боришига сабаб бўлди. Бу вақт ичида талаб қилингунча қўйилмаларга нисбатан камроқ ликвидлиликни талаб этувчи муддатли ва жамғарма қўйилмалар юқори темплар билан ўсиб борди. Активларни тақсимлаш методи умумий фонд маблағлари методи камчилигини енгиш имконини берди. Бу метод банкка зарур бўлган ликвид маблағлар 28

www.arxiv.uz миқдори фондларни жалб қилиш манбаларига боғлиқлигини белгилаб берди. Схематик равишда бу 2 - расмда кўрсатилган. Маблағлар манбаси ("ликвидлилик - даромадлилик марказлари") "Ликвидлилик - даромадлилик марказлари" орқали маблағларни жойлаштириш 2 - расм. Активларни тақсимлаш модели ёрдамида активларни бошқариш. Бу метод орқали маблағлар манбаларини мажбурий резервлар ва уларнинг айланиш тезлиги нормаларига мос чегаралашга ҳаракат қилинади. Бу методнинг асосий устун тарафи бу ликвид маблағлар ва ссудалар ҳамда инвестицияларга қўшимча маблағлар қўйиш қисмининг қисқартирилиши ва бу натижада фойда нормасининг кўтарилишига олиб келишидир. Активларни тақсимлаш методи - нинг тарафдорлари фойда нормасининг ошиши ошиқча ликвид активларни бартараф этиш ҳисобига амалга оширилади. Лекин, бу метод ҳам унинг самарадорлигини пасайишига олиб келадиган камчиликларга эга. Унинг камчиликларидан бири, бу метод маблағлар манбалари уларни қайси йўлда қўллашдан қатъий назар мстақил деб тахминлайди, амалда эса бундай эмас. Масалан, банкир амалиётчилар ишчан фирмалардан кўп қўйилма жалб қилишга ҳаракат қиладилар. Чунки, бу фирмалар одатда шу банкдан қарз оладилар. Бундан шу келиб чиқадики, янги қўйилмаларни жалб қилиш билан биргаликда банк 29

www.arxiv.uz янги қўйилмачилар томонидан бўлган кредит заявкаларининг бир қисмини қониқтириш мажбуриятини олади. Бу эса, янги қўйилмаларнинг бир қисми шу қўйилма эгаларини кредитлаш учун йўналтирилиши кераклигини англатади. Кўриб чиқилган 2 метод бир мунча соддалаштирилгандир. Уларнинг қарор қабул қилишда асос бўлиб хизмат қилувчи норматив йўриқномалар комплекси сифатида эмас, балки активларни бошқариш билан боғлиқ муаммоларни ечиш усулларини аниқлашда банк бошқарувига ёрдам берувчи умумий схема чегарасида қараш керак. Кўриб чиқилган 2 метод актив ва пассивлар турли моддалари ўртасидаги боғлиқликни анализ қилишнинг илмий бошқариш содда усулларига тўғри келади. Бошқариш ва таҳлил қилишнинг 3 усули илмий метод, шунингдек ЭҲМни қўллаш билан боғлиқ. Бу метод нисбатан мураккаб математик методлар ва ЭҲМ орқали бошқариш муаммоларига ёндашишни касб этади. Энди тижорат банкини активлари ва пассивларини аниқ мисолда кўриб чиқамиз. Тижорат банклари активларини 4 категорияга бўлиш мумкин: кассадаги нақд пул ва унга тенглаштирилган маблағлар, қимматли қоғозларга инвестициялар; ссудалар, иморат ва ускуналар. Буни 1 - жадвалдан кўришимиз мумкин. 1 - жадвал. Акционерлик тижорат банки активлари таркиби. (01.01.2000 йил млн. АҚШ долларида) Активлар моддаси Сумма Умумий активга нисбатан, % да Касса ва унга тенглаштирилган маблағлар 628 17,4 Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидаги резерв маблағлар 326 8,9 Банклараро операциялар 456 12,6 Ссуда ва заёмлар 1884 51,9 Кўчмас мулк ва асосий воситалар 210 5,8 30

www.arxiv.uz Бошқа активлар 125 3,4 Жами активлар 3629 100 Юқорида келтирилган жадвалдан кўриниб турибдики, банк балансининг активида асосий ўринни берилган ссуда ва заёмлар эгаллаб турибди (51,9%). Чунки, банкнинг асосий даромад манбаи шу модда ҳисобланади. Кейинги ўринда эса, ликвидлилик нуқтаи назаридан энг ликвид ҳисобланган актив моддаси: "Касса ва унга тенглаштирилган маблағлар" (17,4 %) турибди ва ҳоказо. Агар, активлар таркибини банк фаолиятидаги асосий турлари бўйича гуруҳлаштирсак, у ҳолда қуйидаги хулосалар чиқариш мумкин: Банк активлар операцияларида асосий ўринни кредит операциялари эгаллайди. Уларнинг улуши 19,9% дан 83,25% гача ташкил этади. Банк активларида иккинчи ўринни қимматли қоғозларга қилинган инвестициялар эгаллайди (2,15% дан 23,87% гача) Учинчи ўринда - касса активлари (0,2% дан 12,94% гача) Бошқа активлар улуши ҳисоб - китоб хусусиятларидан келиб чиқиб банк операцияларида жуда ҳам кенг спектрни эгаллайди (2% дан 78% гача). Энди тижорат банкларини пассив операцияларини кўриб чиқамиз. Пассив операциялар тижорат банклари учун муҳим роль ўйнайдилар. Улар ёрдамидагина банклар пул бозорларида кредит ресурсларига эга бўладилар: Тижорат банклари пассив операцияларининг асосан тўртта шакли мавжуд:  Қимматбаҳо қоғозларни муомалага чиқариш йўли билан ресурсларни йиғиш;  Фойда ҳисобидан ҳар хил фондлар ташкил қилиш ёки фондлар суммасини ошириш;  Бошқа кредиторларнинг маблағларини жалб қилиш;  Депозит операцияларни амалга ошириш. Тижорат банкларининг ресурслари банкнинг ўз маблағлари, жалб қилинган маблағлари ва эмитентлашган маблағлар ҳисобидан шаклланади. Юқорида келтирилган пассив операцияларнинг биринчи ва иккинчи шаклларида банкларнинг ўз маблағлари юзага келади. 31

www.arxiv.uz Банкларнинг ўз маблағларига банкнинг устав капитали, резерв капитали, махсус фондлар, моддий рағбатлантириш фонди, бошқа ҳар хил ташкил қилинган фондлар ва тақсимланмаган фойдаси киради. Банкнинг устав капитали суммаси банк уставида кўрсатилади ва банк ишини бошлашнинг бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Банкларни ташкил қилишнинг шаклларига қараб банкнинг устав капитали ҳам ҳар хил ташкил топади. Агар, банк акциядорлик жамияти тариқасида ташкил қилинадиган бўлса, устав капитали ёки фонди акциялар чиқариш ва жойлаштириш йўли орқали ташкил топади. Банкларнинг устав капитали суммаси қонун йўли билан чегараланмайди. Жалб қилинган маблағлар тижорат банкларининг кредит ресурсларининг асосий қисмини ташкил этади. Уларнинг асосийси талаб қилиб олингунча депозитлар, муддатли ва жамғарма қўйилмаларга бўлинувчи депозитлардир. Муддатли депозит счётлар қатъий ўрнатган муддатга эга бўлиб, у бўйича эгаларига ўрнатилган фоиз тўланади. Муддатли депозит счётларида сақланувчи пул маблағларига талаб қилингунча депозитларга нисбатан мажбурий резервларга пастроқ норма белгиланади. Мижозлар учун муддатли депозит счётларининг яхши томони улар бўйича юқори фоиз олинишидир, банк учун эса - ликвидлиликни кам резерв билан ушлаб туриш мумкинлиги. Муддатли депозитларнинг мижозлар учун камчилиги, унинг паст ликвидлилиги ва муддатли депозит счётларидаги маблағларни ҳисоб - китоб ва жорий тўловларга ишлатиб бўлмаслигидир. Талаб қилиб олингунча депозитлар счётларида сақланувчи маблағлар характеридан келиб чиқиб таснифланади: турли мулк шаклидаги корхоналар ва ташкилотларнинг ҳисоб - китоб, жорий, бюджет счётларидаги маблағлар; турли фондларни сақлаш бўйича махсус счётлардаги маблағлар, капитал қўйилмалар учун мўлжалланган корхоналарнинг ўз маблағлари; бошқа банклар билан ҳисоблашиш бўйича корреспондентлик счётларидаги маблағлар, маҳаллий бюджет маблағлари. Жамғарма қўйилмалар уларнинг ҳисоблаш хусусиятларидан келиб чиқиб қуйидагиларга бўлинади: муддатли, қўшимча қўйиш билан муддатли, ютуқли, пул буюм ютуқли; шартли; жамғарма сертификатлар ва бошқалар. Энди тижорат банкининг пассиви таркибини кўриб чиқамиз. 32

www.arxiv.uz 2 - жадвал. Акционерлик тижорат банкининг пассиви таркиби. (01.01.2000 йил млн. АҚШ долларида) Мажбуриятлар ва акционерлик капитали Сумма Умумий активга нисбатан, % да Давлат ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки депозитлари 965 26,6 Мижозлар депозитлари 623 17,2 Банклар ва бошқа кредит муассасалари депозитлари 342 9,4 Давлатлараро кредитлар 1075 29,6 Бошқа мажбуриятлар 53 1,5 Акциядорлик капитали 3058 84,3 Номинал акциядорлик капитали 364 10,0 Қўшимча капитал 20 0,5 Тақсимланмаган фойда 187 5,2 Жами акционерлик капитали 571 15,7 Жами мажбуриятлар ва акционерлик капитали 3629 100,0 Юқорида келтирилган (2 - жадвалга қаранг) тижорат банкининг пассивлари структурасида давлат ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки депозитлари асосий ўринни эгаллаб турибди (26,6 %). Иккинчи ва учинчи ўринларда эса мос равишда давлатлараро кредитлар (29,6 %) ва мижозлар депозитлари (17,2 %) эгаллаб турибди ва ҳоказо. Банк активларининг қийматини тўғри ҳисоблаш ва улардан келадиган даромадларни тўғри ҳисоб - китоб қилиб режалаштириш банк фаолиятининг самарадорлигига олиб келиши мумкин. Ҳозирги кунга келиб банклар маблағларни шакллантириш ва даромадни ортишининг янги манбаларига мурожаат қилмоқдалар, яъни активларни 33

www.arxiv.uz секъюритизациялаш ва кафолатли кредит хатларини чиқаришдир. Банклар бундай даромад ва резервлар манбаларига асосан улар банклар фаолиятини тартибга солиш ва жаҳон молия бозоридаги инвесторлар муомаласини ўзгартиришга ёрдам берганлиги учун мурожаат қиладилар. Бундай тартибга солишнинг янги нормалари узоқ муддатли капиталининг позициясини мустаҳкамлашни талаб этади. Кўпгина банкирлар шуни англадиларки, "капитал - активлар" муносабатини самарали яхшилаш воситаси бўлиб балансдан ташқари активларни сотиш ҳамда активларни қимматли қоғозлар чиқариш орқали пакетлаштириш ва активларни ўзини резервда сақлаш ҳисобланади. 34

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни 35

www.arxiv.uz ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 9. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI асрга бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: Ўзбекистон, 1997. 36

Похожие

Тижорат банкларининг кредит сиёсати

Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари

Когозлар бозорида тижорат банкларининг фаолияти

Тижорат банкларининг активлари, уларнинг таркиби ва сифати

Тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари, банк фойдасини шакллантириш