Тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари, банк фойдасини шакллантириш - Экономика - Рефераты

Тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари, банк фойдасини шакллантириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

327.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Тижорат банкларнинг даромадлари ва уларнинг туркумланиши 2. Тижорат банкларининг фоизли ва фоизсиз даромадлари 3. Тижорат банкларининг харажатлари ва уларнинг таркиби 4. Фоизли ва фоизсиз харажатлар ҳисоби ва унинг таҳлили 5. Операцион харажатлар ҳисоби ва уни таҳлили 6. Тижорат банки фойдаси ва банк харажатларини камайтириш йўллари

www.arxiv.uz Тижорат банкларнинг даромадлари ва уларнинг туркумланиши Тижорат банкларнинг даромадлари ва уларнинг манбаларини банк фаолиятига қараб, яъни тижорат банклари амалга оширадиган операциялар нуқтаи назаридан классификация қилиш мумкин. Тижорат банкларининг даромади банк фаолиятининг кредит бериш, дисконт фаолияти, траст (ишонч) хизмати кўрсатиш, банкларнинг кафолатлаш фаолияти, қимматли қоғозлар билан операциялар, депозитларни қабул қилиш ва уларнинг ҳисобини юритиш билан боғлиқ фаолият, бошқа банклар билан вакиллик муносабатларига асосланган фаолият, ноанъанавий хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ фаолият ва бошқа фаолият турлари натижасида шаклланади. Ушбу фаолиятларнинг ҳар бир тури банк ушбу операцияларда қандай вазиятда қатнашишига қараб ажралиб туради. Юқоридаги фаолият турларининг баъзилари актив операцияларга кирса, баъзилари эса пассив операцияларга киради. Даромадлар ҳар бир фаолият туридан турлича келиши мумкин. Актив операциялардан келадиган даромад умумий даромадларнинг асосий салмоғини ташкил этади. Кредитлаш операциялари воситасида даромадларнинг шаклланишини икки таркибий элементга бўлиш мумкин:  мижозларга, яъни юридик ва жисмоний шахсларга кредит бериш;  бўш резерв маблағларини фоиз ҳисобига бошқа тижорат банкларига вақтинчалик фойдаланишга бериш. Кредит беришнинг иккинчи тури банклараро кредит ёки бошқа банкдаги муддатли депозит шаклида ҳам бўлиши мумкин. Кредит бериш фаолиятининг ривожланиши шарт - шароитлари бўлиб, кредит муассасалари орасида маълумот айирбошлашнинг яхши йўлга қўйилганлиги, воситаларнинг мавжудлиги, яъни банк бозорида ресурсларни қайта тақсимлаш билан шуғулланувчи воситачиларнинг борлиги ҳамда вакиллик ҳисобварақларини малакали бошқариш ҳисобланади. Ҳозирги кунда Республикамиз банк тизимида мижозларни ҳамда бошқа банкларни кредитлаш тижорат банклари даромадининг асосий қисмини ташкил этади. Кўпгина банклар қисқа, ўрта ва узоқ муддатларга мавжуд маблағларини

www.arxiv.uz кредитга бериб, турлича фоиз ставкалар ўрнатган ҳолда даромад оладилар. Ҳар бир банк фоиз ставкаларини ўз кредит сиёсатига мос равишда белгилайдилар ва бу ставкалар бир - биридан фарқланиши мумкин. Бироқ орадаги фарқ унчалик катта эмас, чунки барча банклар ўз фоиз ставкаларини Марказий банк белгилаб берган мажбурий резерв ставкасига мос ҳолда белгилайдилар. Жаҳондаги етакчи мамлакатлар банк тизимида кредитлашнинг кўпгина турлари мавжуд бўлиб, улар қай мақсадга йўналтирилганига қараб гуруҳланади. Хусусан, ипотека, ломбард, овердрафт, контокоррент, истеъмол ва бошқа кўпгина кредит турларини санаб ўтиш мумкин. Бироқ бизда одатдаги қисқа, ўрта ва узоқ муддатга кредитлаш кўп ҳолларда қўлланилади. Кўпгина кредит турларининг амалиётда йўқлиги ҳали иқтисодий тизимнинг мукаммал ривожланмаганлигидан, капитал айланишининг сустлиги, кредитлаш билан боғлиқ кўпгина рисклар мавжудлиги каби омилларнинг мавжудлигидадир. Дисконт - фаолиятнинг банк томонидан тўланмаган векселлар, чеклар ва талабномаларни маълум скидка - дисконт эвазига харид қилиши тушунилади. Дисконт - фаолиятнинг асосий турларидан бири бўлиб, банкнинг факторинг операциялари ҳисобланади. Факторинг операцияларининг ушбу тури икки хил бўлади:  регресс ҳуқуқи билан;  регресс ҳуқуқисиз. Биринчи ҳолатда банк тўловчи томонидан қопланмаган мажбуриятни мол етказиб берувчидан талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Иккинчи ҳолатда эса банкда бу ҳуқуқ йўқ, шу боис риск юқори ва шунга яраша фоиз ҳам юқори қўйилади. Банк томонидан факторинг операцияси учун оладиган фоизлар, яъни мукофот икки қисмдан ташкил топади, булар: 1. тўлов амалга оширилгунга қадар банк кредит ресурсларидан фойдаланганлик учун фоизлар; 2. факторинг операциясининг турига мос равишда бўладиган рисклар билан боғлиқ ўрнатиладиган комиссион мукофот бўлади.

www.arxiv.uz Даромад манбаининг ушбу тури фоизли даромадлар гуруҳига киради. Траст (ишончлилик) ва вакиллик операциялари бўйича банк фаолиятининг ушбу тури банкка даромадни мижоз мулкини (кўчмас мулк, қимматли қоғозлар, ҳисоб рақамдаги маблағлар) бошқариш ёки ушбу мулкка доир айрим махсус топшириқларни бажариш орқали комиссион тўловлар шаклида келтиради. Траст шартномаларида банк келишувга мувофиқ тарзда мижозга мулкларни бошқариш эвазига маълум фоиз ваъда қилади. Вакиллик, яъни агентлик хизмат турида банк ва мижоз орасида операциянинг аниқ тури белгилаб берилган бўлади. Траст операцияларида ҳам ўзига яраша мураккаблик мавжуд. Хусусан, жорий йилда мижоз мулкидан фойдаланиш эвазига келган даромад келишувга нисбатан паст бўлиши мумкин, бунда эса зарар банк томонидан қопланиши керак. Шу боис траст хизматлари учун комиссион тўловлар ҳам юқорироқ бўлади. Юқоридаги хусусиятга кўра, траст хизмати учун комиссион тўлов ҳам қуйидаги элементлардан ташкил топган:  мулкни бошқариш учун олинадиган ўзгарувчан тўлов;  траст иши бўйича натижаларга мос равишда банк оладиган фиксирланувчи комиссион мукофот. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан боғлиқ операциялари ҳам банкка маълум даромад келтиради. Фаолиятнинг ушбу тури икки қисмдан ташкил топади. Яъни, буларга: банкнинг ўзи томонидан қимматли қоғозлар чиқарилиши ва уларнинг бозорда сотилиши; бошқа эмитентлар қимматли қоғозлари билан боғлиқ иккиламчи бозордаги операциялар ҳамда корхона ва ташкилотларни хусусийлаштириш билан боғлиқ хизматлар киради. Банкнинг тижоратнинг ушбу турида оладиган даромади ўзи чиқарган ва бошқа эмитентларнинг акциялар курсидаги фарқланиш ва хусусийлаштириш учун оладиган хизмат тўловларидан ташкил топади. Чет эл банк тизимида қимматли қоғозлар билан бўладиган операциялар даромад манбалари орасида катта салмоққа эгадир. Бунга асосий сабаблардан бўлиб, сармоя бозорларининг мукаммал ва тўлиқ фаолият юритиши ҳамда капитал айланиш механизмларининг пухта ишлаб чиқилганлиги деб ҳам қараш мумкин. Афсуски,

www.arxiv.uz ўзимизда иккиламчи бозор амалда қарийб фаолият юритмайди. Эндигина ҚМДО ва баъзи қимматли қоғозларнинг турлари бўйича операциялар амалга оширила бошланди. Бироқ ҳали мукаммал фаолият кўрсатиш учун етарли даражага етишиш учун кўп вақт керак бўлади. Шуни таъкидлаш керакки, қимматли қоғозлар билан бўладиган операциялар ёрдамида банклар инвестицион фаолиятни амалга оширишлари мумкин бўлади. Бу эса банклар учун даромадларнинг янги манбаларини кашф этади. Ундан ташқари маблағларнинг қимматли қоғозлар орқали молиявий инвестиция эвазига ишлаб чиқаришга йўналтирилиши иқтисодиёт ўсишининг муҳим омилларидан бири бўлиб ҳисобланади. Қимматли қоғозлар билан боғлиқ операцияларнинг бизнинг мамлакатимизда яхши ривожланмаганлигига банклар ихтиёридаги маблағларнинг етарлича бўлмаслиги ва оқибатда акция, облигациялар сотиб олишга йўналтирилмаслиги ҳам сабаб бўлади. Маблағ мавжуд бўлганда ҳам акциялардан келадиган даромад жуда пастлиги ва кўпгина эмитентлар хўжалик фаолиятининг ишончсизлиги ҳам бу соҳанинг етарли ишламаслигига олиб келади. Банкнинг кафиллик фаолияти банкка пул шаклида даромад келтиради. Банк мижозларга кредитларини олиш учун ёки ҳисоб - китобларни амалга ошириш учун турли хил кафиллик ва кафолатномалар беради ва эвазига пул шаклида комиссион мукофот олади. Баъзи ҳолларда мижоз учун кафиллик банк томонидан обрўни ошириш каби мақсадлар учун ҳам берилади. Маблағларни депозитларга жалб қилиш ва уларнинг ҳисобини юритиш билан боғлиқ фаолият. Ушбу операциялар қуйидаги шаклларда даромад келтириш имконини беради: 1) комиссион тўловлар:  ҳисобрақам очиш учун  ҳисобрақам юритиш учун 2) маълум давр учун ўзгарувчан тўлов 3) оборотдан комиссион ҳақ(оборотдан % шаклида)  ҳисобрақамда бўлган операциялар ҳақида кўчирма  ҳисобрақамни ёпиш

www.arxiv.uz  нақд пул бериш ёки ҳисоб - китоб бўйича операцияларни амалга ошириш. Банкларнинг даромадлари юқоридаги фаолият турларининг барчасидан ёки бир қисмидан ташкил топиши мумкин. Республикамиз банк тизимида юридик ва жисмоний шахслар маблағларини банклар томонидан депозитларга жалб қилиш банк хизматалари орасида энг кўп тарқалган туридир. Ҳозир барча юридик шахслар ҳисобрақамлари банкларда талаб қилиб олингунча депозит шаклида бўлиб, банклар уларни юритиш билан даромад оладилар. Яъни ҳар бир операция эвазига банк фиксирланган фоизларни ушлаб қолади ва шундан даромад кўради. Банк ноанъанавий хизматларидан келадиган даромад лизинг операциялари, информацион, консультатив хизматларни кўрсатиш орқали келади. Демак, юқоридагилардан келиб чиқиб, банк даромадларини шаклига кўра қуйидаги уч гуруҳга ажратиш мумкин: 1. фоизли даромад; 2. кўрсатилган хизматлар учун комиссион тўлов; 3. бошқа даромадлар - валюта курсларидаги фарқлар, баланс ва бозор нархларининг фарқланиши ва бошқалар. Тижорат банкларининг янги қабул қилинган бухгалтерия режасини қараб чиқадиган бўлсак, бу ерда даромадлар қуйидагича таснифланади: Энди биз яна ҳам аниқроқ қилиб тижорат банкларининг даромадлари таркибини кўриб чиқамиз. Тижорат банкларининг фоизли ва фоизсиз даромадлари Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари "Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тўғрисида"ги ҳамда "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунларига ҳамда Марказий

www.arxiv.uz банк томонидан қабул қилинган "Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг даромадлари, харажатлари ҳисобини юритиш ва уларнинг даромад солиғини ҳисоблаш тўғрисида" Муваққат Низомида тижорат банкларининг фаолият қилиш тартиби белгиланган бўлиб, банклар бу меъёрий ҳужжатлар асосида ўз даромадлари ва харажатларини амалга оширадилар. Ҳар бир тижорат банклари ўз фаолиятларини олиб боришдан мақсади юқори даромад олишга қаратилган. Бу даромадларни кўпайтириш йўлларини тижорат банклари ўзлари мустақил равишда белгилайдилар. Фоизли даромадлар Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари асосий даромадларини бажарадиган операциялардан олади. Энг аввало, банк оладиган даромад бўлиб унинг кредит операцияси ҳисобланади. Тижорат банклари мижозларга маълум муддатга қатъий белгиланган фоизларда кредит беради. Банк бундан ташқари аҳолига кўрсатадиган хизматлар учун ҳақ олади. Фоизли даромадлар олдиндан шартнома асосида белгиланган фоиз ставка бўйича ҳисобланади. Булардан асосийлари кредит бўлиб банклар ўз капиталини тезроқ кўпайтириш мақсадида, жалб қилинган маблағлардан самарали фойдаланиш ва улардан фойдалганда кўпроқ фойда олиш учун, қисқа муддатли кредитга кўпроқ маблағ йўналтиради. Чунки бу қисқа муддатли кредит жуда оз фурсатда яна банкка қайтиб у бўйича ҳисобланган фоизлар ҳам банк даромадига келиб тушади. Банклар мижозларнинг ҳисобидан уларнинг топшириқларини бажариш билан боғлиқ комиссион операцияларни ҳам олиб борадилар. Бундай комиссион операциялар мамлакат ичида ёки бир мамлакатдан бошқа мамлакатга пул ўтказишда, банк ўз мижозларига уларнинг ҳисоб - китоб, жорий, валюта, қарз ва бошқа ҳисобварақларини очиш ҳамда юритиш бўйича кўрсатадиган хизматлар, нақд пул бериш (олиш) шунингдек ахборот, маслаҳат, экспертиза ҳамда бошқа хизматлар кўрсатишда юзага келади ва улардан олинадиган ҳақлар ҳам банк даромадини ташкил этади. Бундан ташқари банклар инвестиция бўйича, яъни қимматли қоғозларни сотиб олиш орқали ҳам юқори даромад оладилар.

www.arxiv.uz Тижорат банклари қимматли қоғозлар чиқариш ва жойлаштириш билан ҳам шуғулланиши мумкин. Яъни, банк қимматли қоғозлар чиқариш, харид қилиш, сотиш, ҳисобини юритиш ва уларни сақлаш, мижоз билан тузилган шартномага асосан қимматли қоғозларни бошқариш, қимматли қоғозлар билан бошқа операцияларни бажариш орқали даромад кўради. 1 - Жадвал Саноат қурилиш банкида фоизли даромадларнинг динамикаси 2000й. 2001й. 2002й. Ялпи даромад 100% 100% 100% Фоизли даромадлар 33,7% 45,2% 48,4% Саноат қурилиш банкида фоизли даромадлари таркиби 2000й. 2001й. 2002й. Ссудадан олинган фоизлар 94,1 98,2 91,2 Лизингдан олинган фойда ва дисконтлар 0,0 1,7 1,7 Қимматли қоғозлардан олинган даромад 5,9 0,1 6,7 Жами фоизли даромадлар 100 100 100 Тижорат банклари бажарадиган операцияларидан оладиган даромадлари таркибига яна банкнинг форфейтинг (векселлар ҳисобини юритиш), факторинг (қарзларни ундириш, товар ва хизматларни қайта сотиб, кейин улар учун тўловларни ундиришга доир ҳуқуқларни қабул қилиш), траст (ишончга асосланган) операциялари ҳам киритилади. Бу операцияларни тижорат банклари мижознинг топшириғига кўра амалга оширадилар ва операция ниҳоясида белгиланган тартибда даромад олади. Фоизсиз даромадлар. Тижорат банклариниг фоизсиз даромадларига қуйидагиларни киритиши мумкин:  Банкка тегишли мулкни ижарага беришдан тушадиган, жумладан лизинг операциялари ўтказишдан олинадиган даромадлар. Ушбу операцияларда

www.arxiv.uz тижорат банклари ижарага темир сейфларни мижоз билан келишилган шартномага биноан беради ва мижоздан ушбу ижара учун ҳақ олади. Банклар бундан ташқари мижозларга лизинг операцияларини ҳам кўрсатади. Лизингнинг оддий ижарадан асосий фарқи шундаки, лизингда ижарага берилган асбоб - ускуналар шартнома муддати тугагандан сўнг, уларнинг қолдиқ қиймати йиғиндисида сотиб олиш кўзда тутилади.  Қимматли қоғозлар билан амалга оширилган брокерлик операциялари бўйича даромадлар. Бунда тижорат банклари қимматли қоғозлар олди - сотдисида иштирок этади. Натижада курслар ўртасидаги (олиш нархи ва сотиш нархи ўртасидаги) фарқ ҳам банк даромадининг манбаси бўлиши мумкин.  Банкнинг қимматбаҳо металлар билан амалга оширган операциялари бўйича даромадлар.  Пул маблағлари, қимматли қоғозлар ва бошқа бойликлар, банк ҳужжатлари инкассация қилингани, ташилгани учун ҳақ. Бу бойликларни инкассаторлар махсус халтачаларда банкка олиб келиб топширадилар ва тижорат банклари мижозлардан ушбу хизматлар учун ҳақ оладилар. Бу мижозларнинг бойликларини ҳар хил йўллар билан йўқотишларини олдини олади;  Менежмент хизмати бўйича даромадлар;  Тижорат банклари чет эл валютасида олиб борадиган барча операциялардан, унинг олди - сотдисидан ҳам даромад олади. Бунда тижорат банки маълум бир курсда чет эл валютасини сотиб олади ва уни юқорироқ нархда сотади, яъни чет эл валютасидаги банк операциялари бўйича сотилмаган мусбат курс тафовутлари жумладан, очиқ валюта позицияси бўйича сотилган мусбат курс тафовутлари даромадлар сафига киритилади.  Кафолатлар ва кафилликлар бўйича операцияларни амалга оширишда кўрсатилган хизматлар учун олинган даромадлар;  банкнинг бошқа хусусий мулкларининг ижарасидан олинган даромадлар;

www.arxiv.uz  банк мулкларини сотиш ёки диспозиция қилишдан олинган фойда;  банк кассасидан чиққан ортиқча пуллар, жумладан, банк кассасида турган амалдаги маблағ қолдиғи билан ҳисоб ҳужжатларида кўрсатилган маълумотлар орасидаги мусбат тафовут;  қарздор зиммасига юкланган ёки у тан олган жарималар, пенялар, бурдсизлик тўловлари ҳамда шартнома шартларини бузганлик учун қўлланиладиган бошқа турдаги жазо чоралари, шунингдек банкка етказилган зарар қопламаси сифатидаги даромадлар ҳамда олинган бошқа жарима ва пенялар. Мижоз шартномада белгиланган тўловни тўлай олмаганида ҳар бир кечиккан кунига банкка пенялар, яъни жарима кўринишида тўлайдилар.  банк ходимлари уларнинг айби билан банк кўрган зарар ва чиқимлар ўрнини қоплаш учун тўлаган суммалар. Банк ходими бажарган операцияси натижасида зарарни қоплаш ҳам банкнинг фоизсиз даромадига мисол бўла олади;  банкнинг аввалги йилларда олинган, лекин ҳисобот йилида аниқланган фойдаси.  жорий йилдаги операцияларда тижорат банклари мижозларга белгиланган суммадан юқори тўласа банк камчиликларни топиб уни қайтариб ундириб олади. Аввалги йиллардаги бажарган операцияларга воситачилик ҳақи, банк фоизлари жорий йилда ундириб олинади. Бу маблағлар банкнинг фоизсиз даромадларига сафига киради.  мижозлар илгари банк кўрган зарар ҳисобига ўтказиб юборилган қарзларни қайтариши;  бошқа фоизсиз даромадлар; Тижорат банклари омонат бўйича тўлайдиган фоизни ўзлари тақдим этадиган ссудалар учун оладиган ссуда фоизидан пастроқ қилиб белгилайди. Олинган ва

www.arxiv.uz тўланган фоизларнинг суммалари ўртасидаги фарқ банкларнинг ялпи фойдасини ташкил этади. Унга бошқа ҳар хил операциялардан кўрилган даромадлар ҳам киради. Банк ялпи фойдасининг бир қисмини ўз харажатларини қоплашга ишлатади, қолган қисми эса соф фойдани ташкил қилади. Тижорат банкининг даромадлари манбалари ичида активлари асосий ўринни эгаллайди. Даромад келтиришига қараб банк активлари: даромад келтирувчи активлар ва даромад келтирмайдиган активларга бўлинади. Даромад келтирувчи активларга қуйидагилар киради: а) барча берилган кредитлар, жумладан, банклараро кредитлар; б) ўз инвестициялари; в) хазина векселлари; г) давлат облигациялари; д) қимматли қоғозлар. Даромад келтирмайдиган активларга эса: а) пул активлари гуруҳи; б) асосий воситалар; в) капитал харажатлар; г) барча моддий активлар ва бошқа активлар; д) номоддий активлар киради. Тижорат банклари фаолиятини таҳлил қилишда бир марта бўладиган даромадларни алоҳида ҳисобга олиш лозим. Бундай даромадлар нейтрал даромадлар деб аталиб, уларга қуйидагилар киради: бир марталик тушумлар; ўтган даврдаги фоизлар бўйича тушумлар; банк бизнесига ёт тушумлар (бошқа банкка ёрдам, Марказий банкдан тушум). 2 - Жадвал Тижорат банкининг фаолият натижалари (минг сўм.) Манбалар 2000й. 2002й. Даромадлар Берилган кредитлар бўйича фоиз тўловлар 106051 90408

www.arxiv.uz Қимматли қоғозлар ва валюта операцияларидан олинган даромадлар 3197 31879 Кўрсатилаётган хизматлар учун комиссион тўловлар 14365 144708 Бошқалар 32256 42478 Жами даромадлар 155869 309473 Харажатлар 128062 205192 Фойда 27807 104281 Юқоридаги 1 - жадвал рақамларидан кўринадики, Тижорат банкнинг ўтган бир йил давомидаги натижалари ижобий. Бу банк даромадлари бир неча баробар ошган. Бу эса мижозларнинг банкка бўлган ишончини орттиради. Банк даромадларини ҳисоблашнинг бир неча йўллари мавжуд. Яъни, ҳар бир операция бўйича даромад ўзига хос тарзда келади. Хусусан, кредит бериш операцияларида даромад қарзга берилган суммадан маълум фоизлар кўринишида келади. Фоизлар қандай тўланиши ва унинг қанча суммани ташкил этиши шартномада белгилаб берилади. Қимматли қоғозлар билан бўладиган операцияларда даромад ўзининг ва бошқа эмитентлар акция курсларининг ўсиши натижасида юзага келади. Бу ерда даромадни аниқлашда акциялар курсининг улар капитал қийматларидан қанча фарқ қилиши орқали, яъни реал курс қийматидан номинал қийматни айириш ёрдамида топилади. Умуман, ушбу турдаги даромад ҳақида гапирганда шуни айтиш керакки, бу ерда даромад активлар қийматининг ўсишида намоён бўлади. Яъни, нақд пул шаклидаги даромад келмасдан, балки банк эгалик қилаётган активлар қиймати ошади. Банкнинг бошқа кўпгина турдаги операцияларидан даромад комиссион тўловлар шаклида келади. Яъни, кўрсатилган хизмат учун мижоз банкка маълум суммани тўлайди. Даромад миқдорини ҳисоблаш учун мижоз билан банк орасида кўрсатилган хизматга шартномада белгиланган ҳақни олиш керак. Комиссион тўловлар суммаси кўрсатиладиган хизмат турига, хизмат кўрсатиш даврида бўлиши мумкин бўлган рискка эътибор қилган ҳолда белгиланади. Банклар

www.arxiv.uz комиссион тўловларни кўпинча пассив операцияларда оладилар. Банк тизимимизда комиссион тўловлар асосан юридик ва жисмоний шахслар ҳисобрақамларини юритиш орқали келади. Ҳозирда замонавий банк тизимида барқарор ва катта даромад келтирувчи баъзи хизматлар ўзимизда қўлланилмайди. Бу эса банк фаолиятини амалга оширишда ҳали фойдаланилмаётган резервлар борлигидан далолат беради. Тижорат банкларининг харажатлари ва уларнинг таркиби Банкнинг даромадлилиги, биринчи навбатда, ҳаражатларни камайтиришга боғлиқ. Банк иши технологиясидаги муваффақиятлар жорий харажатларни камайтиришга имкон беради. Одатда, банклар ўз зиммасига операция харажатлари, устама фоизларга кетган маблағлар, шунингдек, кредит риски билан боғлиқ бўлган йўқотишларни қоплаш учун ажратмаларни оладилар. Тижорат банки харажатларини қуйидагича таркибий қисмларга бўлиб, келтириш мумкин: 1 - чизма. Банк харажатларининг таснифланиши шакли бўйича 2 - чизма. Янги ҳисобварақлар режаси бўйича банк харажатлари таснифи Одатда, банк даромадларининг 2/3 қисми фоизли харажатларга, берилган ссудалар бўйича йўқотишларни қоплашга, солиқларни тўлашга, кутилаётган фойдага ва сармоянинг ўсишига сарфланади.

www.arxiv.uz Харажатларга ликвидлилик сингари ҳар қандай устама фоиз ўзгаришлари, пассивлар таркиби ва хусусий капитал ҳажми таъсир қилади. Ўз навбатида банк харажатлари таркибидаги ўзгаришлар активлар даромадлигига ҳам ўзгаришлар киритишни талаб қилади. Харажатларни тўғри ҳисоблаш банкларга муқобил консерватив ресурслар нархларини тақсимлаш ва банк активларини аниқ баҳолаш ҳамда харажатларни қоплаб, акциядорлар учун даромадларни тўғри тақсимлаш имконини беради. Харажатларни баҳолашга кредитлар устама фоизларини белгилашнинг асосий омили сифатида қараш керак. Фоизли харажатлар Фоизли харажатлар - барча мажбуриятлар бўйича тўпланган фоиз суммаси демакдир. Бизга маълумки тижорат банклари кредит ресурслари ташкил этишда талаб қилиб олингунча сақланадиган депозитлар ҳамда муддатли депозитлар қабул қилади. Ушбу депозитларга банклар маълум белгиланган фоизларда пул тўлайдилар. Тижорат банклари банк қарз мажбуриятлари бўйича тўланган фоизлар тўлайдилар, шу жумладан, қимматли қоғозларининг сотув нархи билан номинал қиймати орасидаги салбий тафовут бўлганида, баъзибиркелтирилган, лекин тўланмаган фоизларни тўлашда банкларда фоизли харажатлар юзага келади. Банклар фоизли харажатларининг яна бир кредит ва унга боғлиқ операциялардир. Банклар, энг аввало, Марказий банкдан, бошқа тижорат банкларидан, бюджетдан ташқари фондлардан, банк бўлмаган молиявий муассасалардан кредитлар олиши мумкин. Олган кредитлар учун тўланадиган қарз фоизли харажатларга киради. Банк аввалги йиллар (ҳисобот йилига нисбатан) ҳисобига тўлаган фоизлар ва воситачилик йиғимлари, ҳамда ўтган йилларда банкмижозлардан ортиқча ундирган фоизлар, ҳамда воситачилик йиғимларини қайтариши билан фоизли харажатлар қилади. Фоизсиз харажатлар. Фоизсиз харажатларга маошлар ва қўшимча тўловлар, ускуна ёки биноларни ижарага олиш, харид қилиш, шунингдек, бошқа операция харажатлари киради.

www.arxiv.uz Банклар Ўзбекистон Республикаси Пенсия фондига, Ўзбекистон Республикаси Аҳолини иш билан таъминлаш давлат фондига, Ўзбекистон Республикаси Ижтимоий суғурта фондига қонунларга мувофиқ ўтказиладиган мажбурий ажратмалар, жумладан банк ходимларига мукофот ҳамда кўп йил ишлаганлик учун ёзиладиган тўловларни амалга оширадилар. Банк нодавлат пенсия фондларига, ихтиёрий тиббий суғурта ва ихтиёрий суғуртанинг бошқа турлари учун ўтказган ажратмалари, қонунларга мувофиқ банк мулкини ва банк ходимларини давлат суғуртасидан ўтказиш бўйича тўловлар ҳам банкнинг фоизсиз харажатларига киради. Банк асосий фондларни, жумладан, уларнинг банк фаолиятини амалга оширишда фойдаланадиган алоҳида қисмларини, хусусан, тушумни инкассация қилиш учун автомобил транспортини ижарага олиш бўйича харажатлар қилади. Банк ходимлари ва банк ходимлари бўлмаган, яъни банк штатида бўлмаган ходимларга, улар билан фуқаролик - ҳуқуқий тусда тузилган шартномалар бўйича бажарилган ишлар учун иш ҳақи тўлаш харажатлари, амалдаги қонунларга мувофиқ, навбатдаги ва қўшимча таътиллар пулини, шунингдек, тиббий кўриклардан ўтиш, давлат мажбуриятларини бажаришлар учун сарфланган вақт эвазига ҳақ тўлаш каби харажатлар қилади. Бундан ташқари, банкларнинг фоизга даҳли йўқ харажатларига банк соҳасида малакали кадрлар тайёрлашда қиладиган харажатлари киради. Тижорат банклари олий ўқув юртлари билан келишилган шартномадаги маблағларни тўлаб банк соҳасига малакали кадрлар тайёрлаш, банк ходимлари малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш хизматлари учун ҳақ тўлайди. Бунда банклар номоддий актив шакллантиради ва бу келажакда ўз самарасини беради. Бизга маълумки, банкларни аудиторлик текширувидан ўтказиш банк учун, нафақат банк учун, балки барча тармоқлар, ташкилотлар фойда ёки зарар билан фаолият кўрсатишларини кўрсатиб бермадилар. Банклар аудиторлик фирмалари билан шарномада келишилган нархларда тўловни амалга оширадилар. Банкни бошқариш тизимида маркетинг ва шунга ўхшаш функционал хизматлар ёки шундай функционал вазифаларни бажариш зиммасига юклатилган мансабдор

www.arxiv.uz шахслар бўлмаган ҳолларда маркетинг ҳамда шунга ўхшаш бошқа хизматлар ҳақини тўлайдилар. Ҳозирги замонда ахборотлар ҳаётимизда энг муҳим ўрин эгаллайди. Бу ахборотларнинг барчаси банкларга яқин бўлган амалиётдир. Бу хизматларни барчасини банклар катта харажатларга амалга оширадилар. Кунлик операцияда банклар мижозларга бир қанча ҳужжатлар тақдим этадилар, бу ҳужжатлар, канцелярия қоғозларига ҳам фоизсиз харажатлар ҳисобидан амалга оширилади. Бундан ташқари, банклар махсус адабиётлар, меъёрий ва йўриқнома тусидаги ҳужжатлар сотиб олиш, шунингдек, банк фаолиятини амалга оширишда зарур бўладиган махсус нашрларга (рўзномалар, ойномалар ва бошқалар) обуна бўйича қилинадиган харажатлари мавжуд. Тижорат банки ноишлаб чиқариш соҳаси объектларини (уй - жой - коммунал хўжаликлар, ўқув марказлари, болалар мактабгача тарбия муассасалари, тиббий, соғломлаштириш ва бошқа муассасалар) сақлаш, жумладан, шундай объектларни барча турларда таъмирлашга қилинадиган, лекин улардан фойдаланиш орқали олинган даромадлар (квартира ҳақи, ота - оналар ўз даромадлари болалар барчасига қатнашгани учун тўланадиган бадаллар, йўлланмалар қиймати тўловлари ва бошқалар) билан қоплайдиган харажатлар, шунингдек, юқорида айтилган объектлардан ижара шартларида фойдалаганлик ҳолларда шу объектлар бўйича тўпланадиган ижара ҳақи каби харажатлари мавжуд. Банклар ўз ходимлари соғлиғини сақлаш ва улар дам олишини ташкил этиш тадбирлари (даволаниш ва дам олиш учун йўлланмалар, экскурсия ва саёхатлар йўлланмалари, спорт билан шуғулланиш, маданий ва спорт томоша тадбирларига бориш учун ҳақ, дам олиш хоналарини ташкил этиш ва сақлаш, газлаштирилган сув қуйиш ускуналарини ўрнатиш билан боғлиқ ва шунга ўхшаш бошқа харажатлар) учун харажатларни амалга оширади. 3 - жадвал Тижорат банкларининг харажатларини таркибий жиҳатдан чуқурроқ кўриб чиқишимиз мумкин. 2000й. 2001й. 2002й. I. Фоизли харажатлар жами 100 100 100

www.arxiv.uz 1. Депозитлар учун фоизлар 8,9 8,1 13,4 2. Банклараро кредитлар учун фоизлар 89,4 94,8 86,6 3. Қимматли қоғозларга тўланган фоизлар 0 0 0 4. Бошқа фоизли харажатлар 1,7 0,1 0 II. Фоизсиз харажатлар 100 100 100 1. Комиссион харажатлар 11,2 10,8 11,2 2. Хорижий валюта операцияларидан кўрилган зарар 0 0 0 3. Қимматли қоғозлардан 0 0 0 Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, банкнинг фоизли харажатлари ичида асосий ўринни банклараро кредитлар учун фоизлари эгаллайди. Фоизсиз харажатлар ичида асосий ўринни иш ҳақи харажатлари, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар эгаллайди. Юқоридагилардан келиб чиқиб‚ банк харажатларини янада кенгроқ таснифлайдиган бўлсак‚ уларни қуйидаги асосий қисмларга бўлиш мумкин: 1. Фоизли харажатлар; 2. Фоизсиз харажатлар; 3. Иш ҳақи ва ходимларга бошқа тўловлар; 4. Аренда ва хизматлар учун тўловлар; 5. Сафарнома ва транспорт харажатлари; 6. Маъмурий харажатлар; 7. Маданий оқартув тадбирлар ва хайрия ҳаражатлари; 8. Амортизация харажатлари; 9. Суғурта, солиқлар ва бошқа харажатлар. 1. Фоизли харажатлар ўз навбатида қуйидаги қисмларга бўлинади:  Талаб қилиб олгунча депозитлар бўйича фоизли харажатлар;  Жамғарма депозитлар бўйича фоизли харажатлар;

www.arxiv.uz  Муддатли депозитлар бўйича фоизли харажатлар;  Марказий Банк олдидаги тўловлар бўйича фоизли харажатлар;  Бошқа банклар олдидаги тўловлар бўйича фоизли харажатлар;  Банкнинг ёпилмаган акцептлари бўйича фоизли харажатлар;  Қисқа муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;  Ўрта муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;  Узоқ муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;  Чиқарилган қимматли қоғозлар бўйича фоизли харажатлар;  Бошқа фоизли харажатлар; 2. Фоизсиз харажатлар эса ўз ичига қуйидагиларни олади:  Барча комиссион харажатлар;  Чет эл валютасидаги зарар;  Тижорат операциялари бўйича харажатлар;  Инвестициялар бўйича зарарлар;  Бошқа фоизсиз харажатлар. 3. Иш ҳақи ва ходимларга бошқа тўловлар деганда қуйидагилар кўзда тутилади:  Иш ҳақи;  Ходимлар учун имтиёзлар;  Медицина билан боғлиқ харажатлар;  Ижтимоий - суғурта жамғармасига тўловлар;  Социал ҳимоя харажатлари;  Меҳнат биржаси, яъни бандлилик фонди ва бошқа фондларга взнослар;  Ходимларга бошқа харажатлар.

www.arxiv.uz 4. Аренда ва хизматлар учун (хўжалик) харажатларига қуйидагилар киради:  Аренда тўлови;  Сув учун тўлов;  Электро - энергия учун тўлов;  Таъмирлаш ва хўжалик харажатлари;  Қўриқлаш бўлимига тўлов. 5. Сафарнома ва транспорт харажатларига қуйидагиларни киритиш лозим:  Сафар харажатлари;  Уй - жой харажатлари;  ғқилғи харажатлари;  Транспорт учун қилинадиган бошқа харажатлар. 6. Маъмурий харажатларга қуйидагиларни киритиш мумкин:  Рекламалар;  Канцелярия ва офис учун олинадиган буюмларга харажатлар;  Почта, телефон, факс харажатлари;  Типография учун, китоб ва журналлар, газеталар сотиб олиш учун қилинадиган харажатлар. 7. Маданий тадбирлар ва хайрия харажатларига қуйидагилар киради:  Маданий тадбирлар учун харажатлар;  Аъзолик взнослари;  Хайрия харажатлари 8. Амортизация харажатларига қуйидагиларни киритиш мумкин:  Банк биносининг эскириши;  Банк биноси нархининг ўсиши;  Транспорт эскириши;

www.arxiv.uz  Мебель ва бошқа қўлланмаларнинг эскириши;  Номоддий активларнинг эскириши;  Арендага берилган асосий воситаларнинг эскириши;  Арендага бўлган ҳуқуқ ва арендага олинган объектни таъмирлашнинг эскириши. 9. Суғурта, солиқлар ва бошқа харажатларга қуйидаги харажатларни киритишимиз мумкин:  Юридик ва аудиторлик хизматлар учун тўловлар;  Консалтинг хизматлар учун тўловлар;  Суғурта харажатлари;  Солиқлар;  Жарима ва устамалар;  Бошқа операцион харажатлар;  Кўзда тутилган зарарлар қиймати;  Даромад солиғи. Юқорида санаб ўтилган харажатларнинг ҳар бири ҳам яна бир неча қисмларга бўлинади. Масалан, талаб қилиб олгунча депозитларга фоизли харажатларнинг ўзи қуйидагиларга бўлинади:  Ҳукумат депозитлари бўйича фоизли харажатлар;  Бюджет корхоналари бўйича фоизли харажатлар;  Жисмоний шахслар бўйича фоизли харажатлар;  Хусусий корхона ва корпорациялар бўйича фоизли харажатлар;  Давлат корхоналари бўйича фоизли харажатлар;  Қўшма корхоналар бўйича фоизли харажатлар;

www.arxiv.uz  Индивидуал тадбиркорлар бўйича фоизли харажатлар;  Банк бўлмаган молия муассасалари бўйича фоизли харажатлар;  Бошқа мижозлар бўйича фоизли харажатлар. Хўжалик юритувчи субьектларнинг шу 10 та тури бўйича жамғарма депозитлар бўйича фоизли тўловлар ва муддатли омонатлар бўйича фоизли харажатларни ҳам бўлиш мумкин.  Марказий банк олдидаги тўловлар бўйича фоизли тўловлар ўз навбатида 3 гуруҳга бўлинади:  Марказий банк вакиллик ҳисобварағи бўйича "Востро" тўловлари;  Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағи бўйича "Ностро, овердрафт" тўловлари.  Марказий банк депозитлари бўйича фоизли тўловлар.  Бошқа банклар ҳисобрақамлари бўйича фоизли тўловлар ўз ичига қуйидагиларни олади:  Бошқа банкларнинг вакиллик ҳисобрақамлари бўйича "Востро" тўловлари;  Бошқа банклардаги вакиллик ҳисобрақамлари бўйича "Ностро, овердрафт" тўловлар;  Бошқа банкларнинг депозитлари бўйича фоизли харажатлар.  Банкнинг ёпилмаган акцептлари бўйича фоизли харажатлари маҳаллий ва чет эллик мижозлар бўйича ёпилмаган акцептларга бўлинади. Қисқа, ўрта ва узоқ муддатли ссудалар бўйича фоизли тўловларни ҳар бирини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин. Булар:  Марказий банкка тўланадиган (қисқа, ўрта, узоқ) муддатли ссудалар бўйича фоизли тўловлар;  Бошқа банкларга тўланадиган (қисқа, ўрта, узоқ) муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;

www.arxiv.uz  Давлатга тўланадиган (қисқа, ўрта, узоқ) муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;  Индивидуал тадбиркорларга тўланадиган ссудалар бўйича фоизли тўловлар;  Жисмоний шахсларга тўланадиган (қисқа, ўрта, узоқ) муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;  Қўшма корхоналарга тўланадиган (қисқа, ўрта, узоқ) муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;  Давлат корхоналарига тўланадиган (қисқа, ўрта, узоқ) муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;  Хусусий корхоналарга тўланадиган (қисқа, ўрта, узоқ) муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар;  Бошқа кредиторларга тўланадиган (қисқа, ўрта, узоқ) муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар.  Чиқарилган қимматли қоғозлар бўйича фоизли харажатлар 3 га бўлинади:  Чиқарилган облигациялар бўйича фоизли харажатлар;  Чиқарилган жамғарма сертификатлар бўйича фоизли харажатлар;  Чиқарилган депозит сертификатлар бўйича фоизли харажатлар. Энди фоизсиз харажатларга ўтадиган бўлсак, фақат комиссион харажатларнинг ўзигина қуйидагиларга бўлинади:  ЎзРМБ хизматлари учун комиссион харажатлар;  Бошқа банклар хизматлари учун комиссион харажатлар;  Қимматли қоғозларни олди - сотди комиссион харажатлари;  Қимматбаҳо металларни олди - сотди комиссион харажатлари;  Векселлар сотиб олишдаги хизматлар учун харажатлар;

www.arxiv.uz  Инвестицияларни жойлаштиришдаги хизматлар учун харажатлар;  Аккредитив ва акцептлардаги хизматлар учун харажатлар;  Овердрафт бўйича харажатлар;  Ссудалар бўйича комиссион харажатлар;  Ссуда мажбуриятлари бўйича комиссион харажатлар;  Менежмент бўйича комиссион харажатлар;  Маҳаллий тўловлар учун комиссион харажатлар;  Чет эл тўловлари бўйича комиссион харажатлар;  Инкассо операциялари ўтказганлик учун комиссион харажатлар;  Гарантлар ва кафилликлар бўйича комиссион харажатлар;  Бошқа хизматлар учун комиссион харажатлар.  Чет эл валютасида зарар 2 га бўлинади:  "Спот"шартномалари бўйича зарар;  Форвард /опцион/ фьючерс бўйича зарар;  Тижорат операциялари бўйича зарар икки хил бўлади:  Қимматли қоғозлар билан операциялардан зарар;  Қимматбаҳо металлар билан операциялардан зарар; Бу харажатларнинг барчаси банк балансининг 5 - бўлимида, яъни "харажатлар" бўлимида акс этади ва барча харажат ҳисобрақамлари актив ҳисобрақам ҳисобланади. Фоизли ва фоизсиз харажатлар ҳисоби ва унинг таҳлили Тижорат банклари корхона ва ташкилотларнинг ҳисоб - китоб, касса ва ссуда бўйича операцияларини бажаради. Шунингдек, турли ва бошўа пулли хизматларни

www.arxiv.uz кўрсатади. Банклар ўз фаолияти давомида операцияларни бажаришда турли хил харажатлар ўилади. Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг даромадлари, харажатлари ҳисобини юритиш ва уларнинг даромад солиғини ҳисоблаш тўғрисидаги Низомга мувофиў банк харажатлари баланснинг 50000 ҳисобраўами билан юритилади. Банк фаолиятига оид харажатларга талаб ўилиб олунгунча саўланадиган депозитлар ҳамда муддатли депозитлар бўйича тўланган фоизлар ёзилган, лекин тўланмаган фоизлар банк мажбуриятлари бўйича тўланган фоизлар банклараро кредитлар, банк олган ўайта молиялаштириш кредитлари, муддати ўтган банклараро кредитлар бўйича тўланган фоизлар, воситачилик йиғимлари, чет эл валютасини харид ўилиш учун тўланган воситачилик йиғимлари ва бошўалар киради. Фоизсиз харажатлар турли - туман бўлади. Банкнинг харажатлари баланснинг ўайси ҳисобраўамлари бўйича юритилишини назарий ва амалий жиҳатдан таҳлил этамиз. Банкнинг фоизли харажатлари яъни, талаб ўилиб олгунча, жамғарма ва муддатли депозитлар бўйича харажатларнинг характери бир - бирига ўхшаш бўлиб, бу депозит мажбуриятлар учун ҳисобланган ва мижозга тўланган фоизлардир. Уларнинг баланс ҳисобраўамлари бўйича ёйилиши ўуйидагича бўлади: 50101 - давлат депозитлари, яъни талаб ўилиб олгунча фоизли харажатлар. 50104 - бюджет органларининг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50106 - жисмоний шахсларнинг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50108 - хусусий корхона ва корпорациялар бўйича фоизли харажатлар. 50111 - давлат корхоналарининг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50114 - ўўшма корхоналарнинг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50116 - талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар.

www.arxiv.uz 50118 - индивидуал тадбиркорларнинг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50121 - банк бўлмаган молия муассасаларининг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50126 - бошўа мижозларнинг талаб ўилиб олгунча депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50601 - давлат жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50604 - бюджет органларининг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50606 - жисмоний шахсларнинг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50608 - хусусий корхона ва корпорацияларнинг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50611 - давлат корхоналари жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлари. 50614 - ўўшма корхоналарнинг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50616 - жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 50621 - банк бўлмаган молия муассасаларининг жамғарма депозитлари бўйича фоизли харажатлар. 51100 - муддатли депозитлари бўйича фоизли харажатлар. Ушбу фоизли харажатлар таснифий жиҳатдан ўхшашдир. Юўоридаги ҳисобраўамлар бўйича тузилган шартномалар асосида фоизлар ҳисобланади. Бунинг бухгалтерия проводкаси ўуйидаги кўринишда бўлади: Дебет - 50100 (50600, 51100) Кредит - мижоз ҳисоб раўами ёки банкнинг мижоз олдидаги мажбуриятлари ҳисоб раўами. Ҳисобот йили охирида бу харажатлар даромад ҳисобидан ўопланади: Дебет - 31206 (соф фойда) Кредит - 50100 (50600, 51100). Марказий банкка тўланадиган фоизли харажатлар баланс ҳисобраўамини ўуйидагиларидан юритилади:

www.arxiv.uz 51601 - Марказий банкдаги вакиллик ҳисобраўами бўйича фоизли харажатлар - Востро. 51606 - Марказий банкдаги вакиллик ҳисобраўами бўйича фоизли харажатлар - Ностро, овердрафт. 51611 - Марказий банк депозитлари бўйича фоизли харажатлар. Бу ҳисобраўамлардан Марказий банк ҳисобраўами ёки депозитлари ўолдиў суммаларига ҳисобланган фоизлар харажат ўилиниб, бухгалтерия проводкаси ўуйидагича бўлади: Дебет - 51600 Кредит - Вакиллик ҳисобраўам ёки депозит ҳисобраўами. Бу харажатлар йил охирида фойда ҳисобидан ўопланади, бухгалтерия проводкаси ўуйидаги кўринишда бўлади: Дебет - 31206 Кредит - 51600 Бошўа банкларга тўланадиган фоизли харажатлар ҳам 3 та бўлиб, булар баланснинг ўуйидаги ҳисобраўамларида юритилади: 52101 - бошўа банкларни вакиллик ҳисобраўами бўйича фоизли харажатлар. 52106 - бошўа банклардаги вакиллик ҳисобраўами бўйича фоизли харажатлар. 52111 - бошўа банкларнинг депозитлари бўйича фоизли харажатлар. Бу ҳисобраўамлардан бошўа банклар вакиллик ва депозит ҳисобраўамлари ўолдиўларига ҳисобланган фоизлар харажат ўилиниб, йил охирида банк фойдасидан ўопланади. Бунинг бухгалтерия проводкаси ўуйидагича: Дебет - 52100 Кредит - депозит ёки вакиллик ҳисобраўами. Харажатни ёпиш: Дебет - 31206 Кредит - 52100 ғпилмаган акцептлар бўйича фоизли харажатлар баланснинг 52606 - ҳисобраўамида акс эттирилади. Қисўа муддатли ссудалар бўйича харажатлар - 53100 ҳисобраўамида, ўрта муддатли ссудалар бўйича харажатлар - 53600

www.arxiv.uz ҳисобраўамда, узоў муддатли фоизли харажатлар - 54100 ҳисобраўамда юритилади. Ссудалар бўйича фоизли харажатларнинг таснифи ўхшаш бўлиб, улар мижозлар ёки банклардан олинган олинган ссудаларга шартнома асосида ҳисобланган фоизларни тўлаш учун ишлатилади. Бу ҳолда бухгалтерия проводкаси ўуйидагича: Дебет - 53100 (54100, 53600) Кредит - мижозларнинг даромад ҳисобраўами. Қимматли ўоғозлар бўйича фоизли харажатлар - 54200 ҳисобраўамида юритилади. Бошўа фоизли харажатлар - 54902 баланс раўамида юритилади. Бу ҳисобраўамидан харажат ўилинса, йил охирида у ҳам фойда ҳисобидан, яъни 31206 ҳисоб раўамидан ёпилади. Бунинг бухгалтерия проводкаси ўуйидагича бўлади: Дебет - 31206 Кредит - 54902 Банклар фаолиятида фоизли харажатлар турли - туман бўлишида ва балансда ўайси ҳисобраўамларда юритилишини ва уларни фойда ҳисобидан ўоплашни бухгалтерия проводкаларини назарий жиҳатдан акс эттирдик. Бундан ташўари тижорат банклари маркетинг, функционал хизматлар ҳаўини тўлаш, ўўриўлаш, ёнғиндан саўлаш ва алоўа воситаларини ўрнатиш бўйича ўилинадиган барча ишлар фоизли харажатларни ташкил этади. Акционерлик тижорат банкининг вилоят филиали мисолида фоизли харажатларининг туркумланишини жадвал кўринишида таҳлил этамиз. 1 - жадвал. Акционерлик тижорат банкининг вилоят филиалини фоизли харажатларининг таҳлили. (30. 04. 2002 - 30. 04. 2003 йиллар ҳолати, минг сўмда) № Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши (+,-) 1. Депозитлар бўйича фоизли харажатлар 48951 10463 -38488

www.arxiv.uz 2. Ссуда бўйича тўланадиган фоизли харажатлар 159157 74785 -84372 3. Чиўарилган ўимматли ўоғозлар бўйича фоизли харажатлар 51 0 -51 Жами фоизли харажатлар 208159 85248 -122911 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банкнинг фоизли харажатлари 30. 04. 2003 й. ҳолатида 208159 минг сўмни ташкил этган бўлса, 20. 04. 2003 йилга келиб бу кўрсаткич 85248 минг сўмга тенг бўлган. Яъни ўтган йилга нисбатан банкнинг фоизли харажатлари 122911 минг сўмга камайган. Банкнинг фоизли харажатларини асосий ўисми ссуда бўйича тўланадиган фоизлар ўтган йилга нисбатан 84372 минг сўмга камайган. Шунингдек, банк бўлимида депозитлар бўйича фоизли харажатлар ҳам ўтган йилга нисбатан 38488 минг сўмга камайган. Банкнинг харажатларини кенгроў ҳолда ўуйидаги жадвалдан кўришимиз мумкин. 2 - жадвал Фойда ва зарарлар тўғрисида" ги ҳисоботга мувофиў равишдаги банк харажатлари таҳлили Харажатлар Сўмдаги харажатлар Жами, минг сўмМинг сўм улуши% Жалб ўилинган кредитларга фоизлар 8763 8,64 8763 1. Олинган кредитлар (муддатли)га тўланадиган фоизлар 8707 8,58 8707 2. Муддати узайтирилган кредитлар бўйича тўланган фоизлар 41 0,04 41 3. Тўланган муддати музайтирилган фоизлар 15 0,02 15 Жалб ўилинган маблағлар бўйича юридик шахсларга тўланган фоизлар 17016 16,78 17016 1. Банк мижозларининг очиў ҳисобвараўлари бўйича 1657 1,63 1657

www.arxiv.uz тўланган фоизлар 2. Депозитлар бўйича тўланган фоизлар 15236 15,03 15,03 3. Бошўа жалб ўилинган маблағлар бўйича тўланган фоизлар 123 0,12 123 Депозитлар бўйича жисмоний шахсларга тўланган фоизлар 17135 16,89 17135 Қимматли ўоғозлар билан операциялар бўйича харажатлар 16067 15,84 16067 1. Қимматли ўоғозлар чиўариш бўйича харажатлар 4671 4,61 4671 2. Қимматли ўоғозлар билан операциялар бўйича бошўа харажатлар 11396 11,23 11396 Хорижий валюталар ва бошўа валюта ўимматликлари билан операциялар бўйича харажатлар 1853 1,83 1853 1. Хорижий валюталар билан операциялар бўйича харажатлар 1853 1,83 1853 2. Хорижий валютадаги ҳисобвараўларни ўайта баҳолашдан кўрилган зарар - - - Бошўарув аппаратига харажатлар 6132 6,05 6132 1. Бошўарув аппаратига харажатлар 6132 6,05 6132 2. Ижтимоий - маиший харажатлар - - - Банкнинг ташкилий харажатлари - - - Тўланган жарима ва пенялар 277 0,27 277 Бошўа харажатлар 34190 33,70 34190 1. Фондларга ўтказмалар ва заҳиралар 21263 20,96 21263 2. Тўланган комиссион тўловлар 15 0,01 15 3. Бошўа операцион харажатлар 7327 7,22 7327 4. Бошўа ишлаб чиўариш харажатлари 5585 5,51 5585 Жами харажатлар 101433 100,00 101433 Жадвал маълумотларидан шуни кўриш мумкинки, банкнинг ҳисобот даврида сарфлаган жами харажатлари 101433 минг сўмга тенг бўлиб, фондларга ўтказмалар

www.arxiv.uz ва заҳираларнинг жами харажатларда тутган улуши энг юўоридир. (20,96%), яъни 21263 минг сўм. Банкнинг фоизли харажатлари бухгалтерия балансининг 50100 - ҳисобраўамидан то 54902 - ҳисобраўамгача бўлган моддалардан иборат. Банкнинг фаолиятида фоизсиз харажатлар ҳам мавжуд. Фоизсиз харажатлар ўуйидаги ҳисоб раўамларида акс эттирилади. 55100 - кўрсатилган хизматлар учун комиссион харажатлар. Бу фоизсиз харажатлар 55102 - ҳисобраўамидан то 55195 - ҳисобраўамларига тегишлидир. Комиссион харажатлар - банк операциялар учун кўрсатилган хизмати доирасида тўланадиган фоизсиз харажатлардир. Бу тўловларда бухгалтерия проводкаси ўуйидагича бўлади: Дебет - 55100 Кредит - хизмат кўрсатган хўжалик юритувчи субъект даромад ҳисобраўами. Йил охирида бу фоизсиз харажатлар ҳам банкнинг фойдаси ҳисобидан тўланади. Унинг проводкаси ўуйидагича: Дебет - 31206 Кредит - 55100 Чет эл валютасида зарар 2 кўринишда акс эттирилиши мумкин. 55302 - "Спот" шартномаси бўйича зарар. 55306 - "Форвард" /Опцион/ Фьючерс шартномалари бўйича зарар. Бу ҳисобраўамлар орўали спот, форвард, опцион, фьючерс шартномаларидан кўрилган зарарлар ҳисоби юритилади. Бу зарарлар йил охирида банкнинг фойдаси ҳисобидан ҳисоб - китоб ўилинади. 55600 - Қимматли ўоғозлар ва ўимматбаҳо металлар билан операциялардан зарар. 55800 - Инвестициялардан зарар. Бошўа фоизсиз харажатлар ўуйидаги ҳисобраўамларида акс эттирилади: 55902 - банк мол - мулкини сотишдан зарар. 55910 - банк активларини сотишдан зарар. 55995 - бошўа фоизсиз харажатлар.

www.arxiv.uz Бу зарарлар ҳам йил охирида фойда ҳисобидан ўопланади. Юўорида таъкидлаб ўтилган фоизсиз харажатларни ўуйидаги жадвалда таҳлил ўиламиз. 3 - жадвал. Акционерлик тижорат банкининг вилоят филиалининг фоизсиз харажатларини таҳлили (30.04.2002 - 30.04.2003 йиллар ҳолати, минг сўмда) № Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши (+,-) 1. Комиссион ва хизматлар учун харажатлар 15053 9478 -5575 2. Чет эл валютасидаги зарарлар 322,6 36,8 -285,8 3. Бошўа фоизсиз харажатлар 21742 12544,5 -9197,5 Жами фоизсиз харажатлар 37117,6 22059,3 15058,3 Жадвал маълумотларидан шуни хулоса ўилиб айтишимиз мумкинки, банкнинг фоизсиз харажатлари 2002 йилда 37117,6 минг сўм бўлган бўлса, бу харажатлар 2003 йилда 22059,3 минг сўмни ташкил ўилиб, ўтган йилга нисбатан 15058,3 минг сўмга камайган. Комиссион ва хизматлар учун харажатлар ўтган йилга нисбатан 5575 минг сўмга камайган. Шунингдек, чет эл валютасидаги зарар ва бошўа фоизсиз харажатлар 9483,3 минг сўмга камайган. Демак, фоизсиз харажатлар банк фаолиятида ўтган йилга нисбатан камайган бўлиб, молиявий натижаларни фойда билан тугашига ижобий таъсир кўрсатади. Операцион харажатлар ҳисоби ва уни таҳлили Банклар ўз операцион харажатларини уларнинг бош банки томонидан бир йил учун тасдиқланган ва хабар қилинган смета маблағ ажратмалари доирасида амалга оширадилар. Банкнинг операцион харажатлари сметаси бўйича кредитларни банк раҳбари тасарруф этади. Банкнинг операцион харажатлари учун ажратилган смета маблағлари ҳисобот йилининг 31 декабригача амал қилади. Тугаган йилда амалда қилинган барча харажатлар 31 декабргача ўтказилиши лозим.

www.arxiv.uz Банкнинг операцион харажатлари ҳисоби банклар томонидан балансда қуйидаги тегишли ҳисобварақлар юритилади:  "Иш ҳақи ва ходимлар учун бошқа харажатлар";  "Ижара ва сақлаш";  "Хизмат сафари ва транспорт харажатлари";  "Маъмурий харажатлар" ва шу кабилар. Бу ҳисобварақларга фақат ҳужжатлар билан тасдиқланган ва амалда қилинган харажатлар киритилади. Келгуси йиллар сметалари ҳисобидан банкнинг операцион харажатлари учун қилинадиган харажатлар ҳисоби - "Пули олдиндан тўланган харажатлар" ҳисобварағида юритилади. Бу ҳисобвараққа охирида таътилга кетаётган ходимларга тўланган иш ҳақи хусусан келаси йилга тааллуқли тўловлар, келаси йил учун газеталарга обуна бўлиш харажатлари, келгуси йиллар сметалари ҳисобидан ўрни қопланиши керак бўлган ижарага олинган биноларни капитал таъмирлаш харажатлари суммаси ва шу кабилар ўтказилади. Янги йилнинг дастлабки кунларида шу йилга тааллуқли харажатлар. Олдиндан тўланган харажатлар номли 19925 - ҳисобварақдан Марказий банкдаги қуйидаги тегишли иккинчи тартиб ҳисобварақларига "Иш ҳақи" номли 56102, "Даврий нашрлар, китоблар, газеталар" номли 56418, "Ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаш" номли 56216 - ҳисобварақларга ва тижорат банкларидаги бошқа тегишли ҳисобварақларга ўтказилади. Суммалари ҳисобидан ижтимоий суғуртага ажратмалар қилинмайдиган, ишдан бўшаганда тўланадиган нафақаларни давлат ижтимоий суғуртасига доир бадаллар бўйича ҳисоб-китоб қайдномаларини ажратиб кўрсатиш учун бу нафақа тўловлари ҳисобини алоҳида шахсий ҳисобварақларда юритиш тавсия этилади. Операцион харажатларни расмийлаштиришда бухгалтер 29802 - ҳисобварақдаги бўлакларни ҳисобга олган ҳолда смета маблағнинг қолдиғи ушбу чиқимни тўлаш учун етарли эканлигини текширади. "Иш ҳақи ва ходимлар учун сарфланган бошқа харажатлар - 56102", "Хизмат сафари йўл харажатлари - 56302" ва "хизмат сафари вақтидаги кундалик

www.arxiv.uz харажатлар" ҳисоби юритиладиган шахсий ҳисобварақлар махсус шаклда банк ходимлари шахсий ҳисобварақлари юритилади. Иш ҳақи банк ходимларига фақат ишланган вақт учун ва белгиланган муддатларда, ойига икки марта: ойнинг биринчи ва иккинчи ярми учун тўланиши лозим. Ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган иш ҳақининг барча турлари иш ҳақи фондига киритилади. Банк ходимларини мукофотлаш тўғрисидаги низомларга мувофиқ уларга бериладиган мукофотлар 56106 - "Банк хизматчилари учун имтиёзлар" ҳисобварағида ҳисобга олинади. Бу харажатларнинг барчаси ходимларни моддий рағбатлантириш учун қилинади ва йил охирида фойдадан қопланади ва қуйидагича берилади: Дебет - 31206 Кредит - 56102, 56106, 56195 ва бошқалар. 56200 - Ижара ва хўжалик харажатлари турли-туман бўлади, улар йил охирида банкнинг фойдаси ҳисобидан ёпилади, яъни 56300 - Сафар ва транспорт харажатлари. Бу харажатлар ҳам банк фаолияти асосий харажатларидан бири ҳисобланиб, йил охирида фойда ҳисобидан ёпилади. Дебет - 31206 Кредит - 56300 ҳ.в. бўлади. 56400 - Маъмурият харажатлари. Бу харажатлар банк фаолиятини реклама қилиш, концелярия, офис, почта, телефон, факс хизматларидан фойдаланиш, газета, журналларга обуна бўлиш, банк учун зарур бланкаларни типографиядан чиқариш билан боғлиқ харажатлардан иборат бўлади. Бу харажатлар ҳам йил охирида банк фойдаси ҳисобидан ёпилади. 56500 - Презентация ва солиқлар. 56600 - Амортизация (эскириш) харажатлари. 56700 - Суғурта ва солиқлар. 56800 - Эҳтимолли зарарларни баҳолаш. 56900 - Даромад солиғини баҳолаш.

www.arxiv.uz Юқорида ёзиб ўтилган банкнинг операцион харажатларини барчаси йил охирида фойдадан ёпилади. Юқоридаги ҳисобварақлар бўйича харажатлар бош банк белгилаган сметалар чегарасида амалга оширилади. Демак, операцион харажатлар банк фаолиятининг харажатларини асосий қисми бўлиб ҳисобланади. Ушбу операцион харажатларни АТ банкининг вилоят филиалини молиявий натижаларидан фойдаланиб жадвал кўринишида таҳлил этамиз. 4 - жадвал АТ банкининг операцион харажатлари таҳлили (30.04.2002 - 30.04.2003 йиллар ҳолати, минг сўмда) № Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши (+,-) 1. Иш ҳақи ва ходимлар учун бошқа харажатлар 41956.9 32542.5 -9414.4 2. Ижара ва сақлаш харажатлари 11070.7 6021.9 -5048.8 3. Хизмат сафари ва транспорт харажатлари 859.9 356.1 -503.8 4. Маъмурий харажатлар 7941.6 7744.8 -196.8 5. Презентация ва кўнгил олувчи тадбирлар учун харажатлар 7774.6 1061.2 -6713.4 6. Эскириш харажатлари 15932 14517 -1415 7. Суғурта, солиқлар ва бошқа харажатлар 13581.9 8383.2 -5198.7 Операцион харажатларнинг жами 99117,6 70626,7 -28490,9

www.arxiv.uz Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банкнинг операцион харажатлари ўтган йилга нисбатан 28490.9 минг сўмга камайган. Операцион харажатларда иш ҳақи ва ходимлар учун бошқа харажатларнинг салмоғи ўтган йилга нисбатан 9414.4 минг сўмга камайган. Бундан ташқари презентация ҳамда суғурта, солиқлар ва бошқа харажатлар ҳам ўтган йилга нисбатан 11912.1 минг сўмга камайган. Бундай тарзда банк харажатларини камайиши ижобий ҳолат деб баҳолаймиз. Банк бўлими операцион харажатлари мақсадга мувофиқ камайган. Умумий банк харажатларини ягона жадвал кўринишида таҳлил этсак, қайси турдаги банк харажатларини улушини кўпроқ қайси харажатларга тааллуқли эканлигини таҳлил этамиз. 5 - жадвал Акционерлик тижорат банки харажатларининг таҳлили (30.04.2002 - 30.04.2003 йиллар ҳолати, минг сўмда) № Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши (+,-) Сумма % Сумма % Сумма % 1. Фоизли харажатлар 208159.2 60.4 85248.8 47.9 - 122910.4 -12.5 2. Фоизсиз харажатлар 37117.6 10.8 22059.3 12.4 -15058.3 +1.6 3. Операцион харажатлар 99117.6 28.8 70626.7 39.7 -28490.9 +10.9 Жами банк харажатлари 344394.4 100 177934.8 100 - 166459.6 - Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банкнинг умумий харажатлари ўтган йилга нисбатан 166459.6 минг сўмга камайган. Банк моддалари бўйича ўзгаришлар турлича кўринишга эга. Умумий ҳолда банк харажатларини барча турлари бўйича харажатлар суммада камайган, аммо фоизлар бўйича салмоғи кўпайган.

www.arxiv.uz Ўтган йилга нисбатан умумий банк харажатлари салмоғида фоизли харажатлар12.5 пункт камайган. Банкнинг бошқа харажатларининг салмоғи, яъни фоизсиз харажатлар 1.6 пунктга, операцион харажатлар 10.9 пунктга кўпайган. Демак, банкнинг умумий харажатларида харажатлар суммаси камайган, аммо уларнинг умумий фоиз сифатида салмоғи 12.5 фоизга кўпайган. Яъни банк харажатларида операцион харажатлар салмоғи фоизларга нисбатан 10.9 пунктга кўпайган. Тижорат банклари ўз фаолиятида банк харажатларини ҳисоботи тузилган шартнома тартиблари асосида акс эттирилади. Бундан ташқари банклар томонидан белгиланган тартибда рўйхат қилиб берилади. Бу ҳисобот турли хил бўлади:  кунлик ҳисоботлар;  ойлик ҳисоботлар;  чоракда тузиладиган ҳисоботлар;  йиллик ҳисоботлар. Демак, йил охирида барча ҳисоботлар умумлаштирилади ва йиллик ҳисобот шаклида тақдим этилади. Ушбу ҳисоботлар ёрдамида банкнинг реал харажатлари акс эттирилади. Ушбу ҳисоботлар юқори банк муассасаларига топширилади. Шундан сўнг юқори банкларга келиб тушган бухгалтерия ҳисоботи текширилади, таҳлил қилинади ва унинг асосида зарур бошқарув қарорлари қабул қилинади. Ҳисобот маълумотларида номувофиқлик борлиги аниқланса, бунинг сабаблари қисқа муддатда аниқланиши ва тартибга солиниши лозим. Тижорат банки фойдаси ва банк харажатларини камайтириш йўллари Бозор муносабатлари шароитида тижорат банклари молиявий натижаларини якуний ҳолати фойда ёки зарар билан тугалланади. Умуман олганда барча тижорат банклари ўз иш фаолиятининг якунларини фойда билан тугатишга ҳаракат қиладилар. Банк муассасаларининг молиявий натижаларини якунида асосий кўрсаткич фойда ҳисобланади.

www.arxiv.uz Банк муассасаларининг асосий иш принципи камроқ харажат қилиб, кўпроқ даромад олиш ҳамда молиявий натижалар якунида максимал фойда олиш ҳисобланади. Банк тизимини эркинлаштириш муносабати билан банклар давлат тасарруфидан чиқарилиши сабабли харажатларни минималлаштиришга қаратилишини тақозо этмоқда. Банк фаолияти натижасини таҳлил қилишда олинган барча даромадлардан қилинган харажатлар чегириб ташлаш орқали охирги натижа фойда ёки зарар аниқланади. Банк фаолияти асосан 2 та асосий молиявий ҳисоботлар, яъни бухгалтерия баланси ҳамда фойда ва зарарлар тўғрисидаги молиявий ҳисоботларни таҳлил қилиш орқали якунланади. Банкнинг даромадлилиги, биринчи навбатда харажатларни камайтиришга боғлиқ. Банк иши технологиясидаги муваффақиятлар, бошқалар бир хил шароитда ишласада, жорий харажатларни камайтириш имконини беради. Одатда, банклар ўз зиммасига операция харажатлари, устама фоизларга кетган маблағлар, шунингдек, кредит риски билан боғлиқ бўлган йўқотишларни қоплаш учун ажратмаларни оладилар. Банк операция харажатларини аниқлаш осон эмас. Чунки, улар банк маҳсулининг кенг турларини акс эттиради. Демак, молиявий натижаларда банк харажатларини салмоғини жадвал кўринишида таҳлил этсак мақсадга мувофиқ бўлади. 6 - жадвал. 1 Акционерлик тижорат банкининг фойда ва зарарлари таҳлили. (30.04.2002 - 30.04.2003 йиллар ҳолати, минг сўмда) № Кўрсаткичлар номи 30.04.2002 30.04.2003 Ўзгариши (+, -) 1. Фоизли даромадлар 176854,4 226859,2 50004,8 2. Фоизли харажатлар 208159,2 85248,8 -122910,4 3. Фоизсиз даромадлар 286229,7 53698,3 -232531,4 4. Фоизсиз харажатлар 37117,7 22059,3 -15058,4 5. Операцион 99117,7 70626,8 -28490,9

www.arxiv.uz харажатлар 6. Ссудалар ва бўнаклар бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарлар 28584,1 24859,3 -3724,8 7. Даромад солиғи 13033,2 25911,7 12878,5 8. Ҳисобот давридаги соф фойда (зарар) (1-2+3-4-5-6-7=8) 77072,2 51851,6 -25220,6 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банкнинг якуний натижаси фойда билан тугалланган. Аммо шуни таъкидлаш лозимки ўтган йилда банк соф фойдаси 77072,2 минг сўм бўлган бўлса, жорий йилда фойда 51851,6 минг сўмни ташкил этган. Демак, жорий даврда банк фойдаси ўтган йилга нисбатан 25220,6 минг сўмга камайган. Банклар ўз фаолиятида 2 та вазифани бажаради. Булар:  воситачилик,яъни кредит бериш ва олиш;  мижозларга хизмат кўрсатиш, ахборотлар таҳлили, маркетинг ва бошқалар. Банк пассивларини ва ўз маблағларини даромад активларига трансформациялаш нуқтаи назаридан, банкнинг биринчи вазифасини ҳам ишлаб чиқариш жараёни сифатида кўриб чиқиш мумкин. Фоизли даромадлар анъанавий тарзда ўз ичига барча активлар бўйича олинган устама фоизлар ва комиссион тўловларни олса, фоизли харажатлар - барча мажбуриятлар бўйича тўланган фоизлар суммаси акс эттирилади. Фоизлар тўлови бўйича умумий харажатлар барча маблағлар манбалари, яъни омонат ҳисобларидан тортиб то векселлар ҳамда акциядорлик облигацияларига сарфланадиган фоизли сарф - харажатларгача ўз ичига олади. Резервга ажратмалар келгусида ссудалар бўйича йўқотишларни қоплаш учун мўлжаллаб қўйилади. Сўнгги пайтларда анчагина аҳамияти ортиб бораётган фоизли даромадларга турли банк хизматлари учун ажратиладиган комиссиялар (ҳисобварақлари бўйича

www.arxiv.uz операциялар, траст операциялар ва ҳоказолар) ёки бир вақтнинг ўзида имзоланадиган битимлардан келадиган даромадлар (филиалларни сотиш ва ҳоказолар) кирса, фоизсиз харажатларга маошлар ва қўшимча тўловлар, ускуна ёки биноларни ижарага олиш, харид қилиш, шунингдек, бошқа операция харажатлари киради. Молиявий жиҳатдан барқарор банклардаги харажатлар таркиби қуйидаги кўринишда бўлади: иш ҳақи ва мукофотлар - 20 фоиз, бино ва ускуналар учун харажатлар - 5 фоиз, бошқа харажатлар - 10 фоиз. Одатда, банк даромадларининг 2/3 қисми фоизли харажатларга, берилган ссудалар бўйича йўқотишларни қоплашга, солиқларни тўлашга, кутилаётган фойдага ва сармоянинг ўсишига сарфланади. Банкнинг соф фоизли фойдаси унинг воситачилик фаолиятини акс эттирса, соф фоизсиз фойдаси унинг ишлаб чиқариш ролини намоён этади. Соф фоизли фойдадан ссудалар бўйича йўқотишларни қопловчи маблағларни ажратган ҳолда, биз ссудалардаги йўқотиш харажатларидан ташқари ҳисобланган соф фойдага эга бўламиз. Бундан келиб чиқиб шуни таъкидлаш жоизки, банк харажатлари ҳисоба тизимида 3 та умумий операциялар харажатлари кўриниши мавжуд: булар - фоизлар тўлови бўйича харажатлар, ссудалардан йўқотишларни қоплаш учун резерв харажатлар ва фоизсиз харажатлар. Юқоридаги харажатлар билан боғлиқ тарзда 3 хил рисклар мавжуд, яъни фоизлар, кредит ва операцияларнинг самарадорлик рискларидир. Фоизлар бўйича рискларни назорат қилиш қобилияти банклардаги юқори иш самарадорлигининг энг муҳим томони ҳисобланади. Агар пассивлардаги депозитлар улуши, ташқи омиллар билан белгиланадиган кредитлар сифати ва фоиз ставкалари аниқ бўлса, биз фоизсиз харажатлар таркиби ҳамда уларнинг банк фаолиятига таъсирини ҳам аниқлашимиз мумкин бўлади. Банк иши самарадорлиги узвий боғлиқ бўлган харажатларни назорат қилишнинг ёки камайтиришнинг уч асосий йўналиши мавжуд:  асосий капиталга инвестицияларни камайтириш;  ортиқча (қўшимча) чиқимлар ва бошқа белгиланмаган харажатларни ("бошқа харажатлар");

www.arxiv.uz  шунингдек, ходимларга кетадиган харажатларни назорат қилиш. Дастлабки икки йўналиш бино, ускуналар ва ҳоказолар бўйича харажатларни камайтиришни кўзда тутади. Учинчи йўналиш жиддий ҳолатларда қўлланилиб, бўлимларни ёпиш, хизматчиларни қисқартириш чоралари кўрилади. Лекин бунда меҳнатга ҳақ даражаси сақланиб қолади. Юқорида таъкидлаганимиздек, банк харажатларининг асосий кўринишлари бўлган:  фоизли харажатлар, улар фоизлар цикли ва пассивлар таркиби билан боғлиқ;  кредитлар бўйича йўқотишларни қоплаш, иқтисодий шароитлар билан боғлиқ, ўз зиммасига олган таваккалчилик ҳамда портфел диверсификацияси бўйича харажатлар;  операциялар фаолияти самарадорлиги билан боғлиқ фоизсиз харажатлар салмоғининг камлиги банкларнинг фойдасини оширишнинг муҳим омилларидан ҳисобланади. Банклар учун консолидация қилинган ресурслар бўйича харажатларни узлуксиз назорат қилиб бориш жуда муҳимдир. Харажатларга ликвидлилик сингари ҳар қандай устама фоиз ўзгаришлари, пассивлар таркиби ва хусусий капитал ҳажми таъсир қилади. Ўз навбатида, банк харажатлари таркибидаги ўзгаришлар активлар даромадлилигига ҳам ўзгаришлар киритишни талаб қилади. Бундай ўзгаришларни сони ва ҳажми кучли рақобат шароитида ўсиб бормоқда. Пассивларни бошқариш ҳар доим тижорат банклари учун мураккаб иш ҳисобланади. Банклар ўртасида мижозлар учун доимий рақобат кураши бўлишига қарамай, улар ҳар доим қонун - қоида чегарасидан четга чиқмайдилар. Ғарбда банкларни бошқариш принципини ҳазил тариқасида "3 - 6 - 3" дейишади: бу 3 фоиз депозитлар бўйича тўловлар, 6 фоиз кредитлар ажратиш учун олинадиган ва кундузги соат 3 да гольф ўйнаш демакдир. Лекин банк фаолияти оддий иш эмас.

www.arxiv.uz Харажатларни тўғри ҳисоблаш банкларга муқобил консерватив ресурслар нархларини таққослаш ва банк активларини аниқ баҳолаш ҳамда харажатларни қоплаб, акциядорлар учун даромадларни тўғри тақсимлаш имконини беради. Харажатларни баҳолашга кредитлар устама фоизларини белгилашнинг асосий омили сифатида қараш керак. Жами портфел бўйича ўртача фоизлар ҳажми умумий сарф суммасини тўланмаган пассивлар ўртача суммасининг фоизлар тўловига тақсимланиб, бир сўм қарздорлик харажатларининг ўртача фоиз кўрсаткичларини акс эттиради. Маълум муддат ичидаги ресурслар бирлиги учун ўртача нархлар шу вақт мобайнидаги харажатлар суммасининг қарздорликни қоплаш учун сарфланган харажатларга нисбати тарзида ҳисобланиши мумкин. Кўплаб банклар маълум муддат ичидаги ўртача харажатлардан фоиз сиёсатида нотўғри фойдаланишади: улар фоиз харажатларини фоизсиз харажатларга қўшиб, уни инвестициялаш фонди суммасига тақсимлаб активлардан келадиган фойдани ҳисоблашади. Шундай қилиб, ҳар қандай даромад чакана устама нарх сифатида белгиланади. Бунда келажакда харажатларнинг кўпайиши ёки камайишини тахмин қилиш асосий қийинчилик ҳисобланади. Масалан, бозордаги фоизлар миқдорининг ошиши иш фаолиятига қандай таъсир кўрсатадиё Янги мажбуриятлар бўйича ҳақиқий харажатлар камаяди: "ўртача тарихий" харажаталарга асосланган, активлар бўйича даромадларнинг белгиланган даражаси харажатларни қоплаш ва фойда олиш учун етарли эмас. Фоиз ставкалари камайганда акс ҳолат юз беради. "Ўртача тарихий" харажатлар янги қарздорлик бўйича ҳақиқий фоиз харажатларини камайтириб кўрсатади. Шу сабабли, белгиланган ставкалар бўйича ссудалар рақобатбардош бўлиши учун жуда юқори ҳисобланиши мумкин. Бундай харажатлардан фойдаланиш фоиз ставкалари белгиланган тарихий муддат давомида бир хил даражада сақланиб қолиши кўзда тутилади. Нархлар бўйича қарорлар харажатларнинг якуний, аниқ ҳажмига (аниқ даромадларга нисбатан) асосланган бўлиши лозим. Айтайлик, банк 1 йил муддатга 12 фоизлик янги ссуда ажратиши мумкин. Банкнинг ўртача харажатлари 8 фоизга тенг. Агар банк янги ссуда бўйича ставкани (устама фоиз) ўртача харажатлар билан таққосласа, унда спрэд 4 фоизни ташкил қилишини

www.arxiv.uz аниқлайди. Демак, ссудани бериш мумкин. Энди тахмин қилайлик, банк депозит сертификати билан боғлиқ ссудани 1 йилга 13 фоиз ҳажмида бериши керак. Бу янги фоиздаги ресурслар бирлиги учун чекланган фоиз ставкасини акс эттиради. Агар ссуда бўйича чекланган фоиз ставкасини сертификат бўйича чекланган ставка билан таққослашса, спрэд манфий бўлиб, у 1 фоизни ташкил этади, демак ссудани бериш фойдали эмас. Тижорат банкларининг кўзлаган мақсадини якуний натижаси фойда ҳисобланади. Шунинг учун банклар молиявий натижаларини доимо кузатиб бориши, уларнинг даражасини, ўсиш суръатларини кузатиб, уларни холисона баҳолаб бориши зарур. Тижорат банкларининг молиявий натижаларини рентабеллик кўрсаткичлари орқали баҳолаш мумкин. 7 - жадвал. 2 Айрим тижорат банкларининг молиявий натижаларининг таҳлили. (Минг сўм) № Банкларнинг номи Банк даромадлар и Банк харажатлар и Банк фойдаси 1. Саноат - қурилиш банки 7914769 5264469 2650300 2. Пахта банки 7833658 5186042 2647643 3. Турон банк 345055 136860 208195 4. ЎТ - банк 111640 37823 73817 5. Уйжойжамғарма банки 111562 56845 54717 6. Ипак йўли банки 107331 85708 21623 7. Траст банк 25816 7858 17958 Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, банклар молиявий натижаларни фойда билан тугаллаган. Сармоя ёрдамида олинадиган - фойда меъёри сифатида ҳисобланадиган тижорат банки рентабеллиги

www.arxiv.uz (7 - жадвал) банк фаолияти натижадорлигининг (К1) асосий умумлаштирувчи кўрсаткичидир. К1 кўрсаткичи тижорат банкининг ўз сармояси фойдалилиги нуқтаи назаридан банк қандай ишлаётганини кўрсатади. Банкнинг ўз сармояси қанчалик фойда келтириши шу тижорат банки акциядорларининг ҳаммасини қизиқтиради. Зеро сармоя фойдалилиги аосида банк акциялари фойдалилиги ҳақида хулоса чиқариши мумкин. К1 - универсал кўрсаткич бўлиб, у икки ўлчамни ўзида бирлаштиради. Булар:  активлар фойдалилиги (К2);  сармоя етарлилиги коэффициенти (К3);  Мазкур ўлчамлар банк ички сиёсатини ҳамда унинг аппарати касб - маҳоратини акс эттиради: К1 = фойда/сармоя; К2 = фойда/активлар; К3 = сармоя/активлар; К4 = фойда/даромад; К5 = даромад/активлар. 8 - жадвал. 3 Айрим тижорат банкларининг рентабеллик кўрсаткичларини таҳлили. № Тижорат банкларнинг номи К1 (%) К2 (%) К3 (%) К4 (%) К5 (%) 1. Саноат - қурилиш банки 78,7 9,5 12 - - 2. Пахта банки 112 11 9,7 33,8 31,9 3. Турон банк 95 16 17 60,3 26,8 4. ЎТ - банк 62 7,7 12,5 66,1 11,7 5. Уйжойжамғарма банки 54 10,9 20,1 49 22 6. Ипак йўли банки 49 6 11,3 20,2 27,4 Жадвал маълумотларига қараб шуни таъкидлаш мумкинки, К1 коэффициенти бир қанча банкларда анча юқори. Булар, хусусан, Пахта банк (112 %), Турон банк (95 %) ва Саноат - қурилиш банки (78.7 %).

www.arxiv.uz Бу банклар чиқарган акциялари фойдалилиги бошқа банкларникига нисбатан айниқса юқоридир. К1 кўрсаткичи маълумотларига қараганда, юқорида айтилган 3 банк акциялари потенциал инвесторлар ўз маблағларини қўйишлари учун энг мақбули ҳисобланади. Лекин бошқа томондан олганда, Пахта банкка К3 кўрсаткичи паст. Бу эса К1 кўрсаткичи баланд бўлишига активлар фойдалилиги ҳисобидан эмас, балки сармоя етарлилиги кўрсаткичи пастлиги эвазига эришилганидан далолат беради. К4 кўрсаткичи банкнинг ўз чиқимларини назорат қилиш қобилиятини акс эттиради. Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банкининг чиқим моддаларини назорат қилиш банк фаолиятининг муҳим томонларидан бирига айланмоқда. Банк раҳбарияти эса банк харажатларини оқилоналаштиришга интилмоғи керак. Банкнинг қарз маблағлари камайиши, шу билан бирга, фоизга доир чиқимлар камайиши, К4 кўрсаткичини ошириш йўлларидан биридир. Бироқ шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, хизматчи ходимларни сақлаш харажатлари қисқартирилиши мақсадга мувофиқ эмас. Зеро, бунинг оқибатида кўрсатилаётган хизматлар сифати ёмонлашиб, энг малакали ходимлар кетиб қолади. К4 кўрсаткичи энг юқори бўлган банклар сифатида Траст банк (69.6 %), шунингдек, ЎТ - банк (66.1 %) кабиларни мисол келтиришимиз мумкин. Бу эса мазкур банклар чиқим моддаларини назорат қила бориб, ўз даромадларидан максимал фойда олаётганларини билдиради. Агар Ипак Йўли банкининг К4 кўрсткичини кўриб чиқсак, банк бутун даромадларининг 80 % харажат қилинаётганини аён бўлади, яъни банкнинг қарз маблағлари жуда кўп бўлиб, у шу қарздан фойдалангани учун фоизлар тўлаяпти, ёхуд ўз хизматчиларига жуда катта иш ҳақи тўлаяпти. Энди банклар даромад ҳамда харажатларининг пул ифодасидаги ҳажмини назарда тутган ҳолда улар фаолиятини таҳлил қиламиз. Банк даромадлари ёки фойдаси ҳажми банклар ўз акциялари бўйича катта дивидендлар тўлаяпти, дейишга асос бермайди. Масалан, агар банк катта фойда олса, иккинчи томондан эса унинг акциядорлари кўп бўлса, у ҳолда ҳар бир акция бўйича тўланадиган дивидендлар унчалик катта бўлиб чиқмаслиги кўзга ташланиб қолади. Даромадлари ҳажми унча катта бўлмаган банк эса ўз акциядорлари камлиги туфайли кўпроқ дивидент тўлашга қодир бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz К5 коэффициентининг энг яхши кўрсаткичи қуйидагича: Пахта Банк - 31.9 %, Ипак Йўли банки - 27.4 %, Турон банк - 26.8 %. К5 кўрсаткичини К4 кўрсаткичи билан биргаликда таҳлил қилиб айтиш мумкинки,юқорида санаб ўтилган 3 банк чиқим моддаларини оқилона бошқарса, ўз фойдасини кўпайтириш учун энг кўп имкониятга эгадир. К1, К2, К3, К4 ва К5 кўрсаткичлари ҳисоб - китоби эълон қилинаётган баланслар асосида тижорат банклари фаолиятини муфассал таҳлил қилиш имконини беради.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон.

Похожие

Тижорат банкларининг кредит сиёсати

Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари

Тижорат банкларининг тўловга лаёқатлилиги ва ликвидлилиги

Когозлар бозорида тижорат банкларининг фаолияти

Ахоли пул даромадлари ва харажатлари баланси