Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг баҳолари, уларнинг такомиллаштирилиши - Экономика - Рефераты

Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг баҳолари, уларнинг такомиллаштирилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118.5 KB

www.arxiv.uz Р ежа : 1. Б аҳонинг иқтисодий мазмуни, аҳамияти, функциялари 2. Қишлоқ хўжалигида баҳолар тизими, уларнинг даражаси ва динамикаси 3. Бозор иқтисодиёти шароитида баҳоларни такомиллаштириш масалалари

www.arxiv.uz Б аҳонинг иқтисодий мазмуни, аҳамияти, функциялари Бозор иқтисоди эркин пул-товар муносабатларига асосланган. Бу муносабатлар эса баҳолар ёрдамида амалга оширилади. Баҳо товар қийматининг пулда ифодаланганлигини исботловчи восита, яъни механизмдир. Унинг абсолют миқдори бозор иқтисоди шароитида самарали, чекланган харажатларга асосланади, яъни улар баҳонинг иқтисодий асосини ташкил этади. Ҳар қандай харажатлар ҳам самарали ҳисобланмайди. Шунинг учун маълум бир миқдоргача бўлган, яъни мақсадга мувофиқ сарфланган харажатларгина эътиборга олинади. Бозор иқтисоди шароитида юқоридаги ҳолатлар билан биргаликда талаб ва таклиф асосида иқтисодий жиҳатдан асосланган реал мувозанатли баҳо ў рнатилади. Рақобатли бозорда талаб ва таклифнинг ў згариши баҳолар даражаси ў згаришига бевосита таъсир этади. Шунинг учун корхоналар бозор талабини ҳамда таклифини чуқур ў рганган ҳолда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришлари лозим. Бунда улар имконият доирасида ишлаб чиқариш харажатларини тежашга алоҳида эътибор беришлари керак. Бунинг учун маҳсулот етиштириш жараёнларини механизациялаштиришга, илғор технологияларни жорий этишга ҳамда мавжуд бўлган барча табиий ва иқтисодий ресурслардан йил давомида оқилона ва самарали фойдаланишга алоҳида эътибор беришлари лозим. Демак, қишлоқ хўжалик корхоналари бозор иқтисодиётига хос бўлган ҳолл а рни, яъни кимга, қандай маҳсулотларни қанча миқдорда, қандай қилиб етиштиришни билишлари зарур. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган талаб эса ҳозирги даврда қуйидаги омилларга боғлиқ: истеъмолчил а рнинг даромади, диди, ў риндош товарларнинг нархи, харидорлар миқдорига ва бошқаларга. Маҳсулотларга бўлган талабни ў рганишда халқимизнинг миллий урф- одатл а рини, албатта, эътиборга олиш керак. Жумладан, халқимизнинг нонни, ун маҳсулотларини, гуручни, қўй ва мол гўштини кўпроқ истеъмол этишга мойил дир. Қишлоқ хўжалик корхоналари ў з маҳсулотларини талабни

www.arxiv.uz эътиборга олган ҳолда таклиф этишлари мумкин. Бунда улар қуйидаги омилларга асосланишлари лозим: етиштириладиган маҳсулотларнинг баҳосига, ишлатиладиган ресурслар баҳосига, қўлланилаётган технологиялар даражасига, самарасига, солиқ ставкасига, дотация миқдорига, ишлаб чиқарувчил а рнинг сонига ва бошқаларга. Юқоридаги ҳолатларга асосланган ҳолда қишлоқ хўжалиги тармоғида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг, иш ва хизматларнинг баҳоларини 1 5 - чизмадаги тартибда шакллантиришга эътибор қаратилади. Шакллантириладиган баҳолар эса бир қанча вазифалар бажарилишини таъминлаши зарур. Демак, талаб ва таклиф омиллари ҳамда корхоналарнинг мақсадлўрини эътиборга олган ҳолдагина мувозанатлашган баҳо шаклланади. Мувозанатли баҳо эса иқтисодий жиҳатдан асосланган ҳисобланади. Иқтисодий жиҳатдан асосланган мувозанатли баҳо 16 -чизмада қўйд этилган функциял а рни, вазифаларни бажариши лозим.

www.arxiv.uz 15-чизма Қишлоқ хўжалик корхоналарида баҳонинг шаклланиши ҳамда вазифалари Маҳсулотга бўлган бозор талабини ҳамда баҳонинг шаклланишини эътиборга олган ҳолда белгиланган мувозанатли баҳолар хўжалик нуқтаи назаридан қуйидаги вазифаларни бажариши лозим: - хўжаликларнинг мақсадга мувофиқ, самарли ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини қоплаш; - корхонанинг давр ва молявий харажатларини қоплаш; - хўжаликка келажакда ривожланишини таъминлайдиган оптимал миқдорда фойда келтириш. Мувозанатли баҳолар истеъмолчилар ҳамда маҳсулот ишлаб чиқарувчил а рнинг харажатларини, даромадларини, фойдал а рини тўғри тақсимлаб, уларнинг иқтисодиётини барқарорлаштириш ва ривожлантиришга самарали таъсир кўрсатиши мумкин. Лекин маҳсулот ишлаб чиқарувчилар монополист, сотиб олувчилар олигополист бўлган ҳолда маҳсулот баҳоларининг мутлақ даражаси кескин ў згариши, бу истеъмолчилар ҳамда ишлаб чиқарувчилар иқтисодиётига турлича таъсир Шаклланиш таркиби Қ ишло қ х ў жалик корхоналарида фойдаланиладиган саноат ма ҳ сулотларини сотиб олиш ба ҳ олари ва уларни олиб келиш, са қ лаш харажатлари Қ ишло қ х ў жалик корхоналарининг ма ҳ сулот етиштириш, сотиш билан бо ғ ли қ б ў лган барча харажатлари Қ ишло қ х ў жалик корхоналарининг ма ҳ сулот етиштириб, сотиш натижасида олиши режалаштирилган фойда Давлат ва ма ҳ аллий бюджетни т ў лдиришга ў тказиладиган мабла ғ лар

www.arxiv.uz кўрсатиши мумкин. 2001 йили сув танқислиги оқибатида шоли ҳосили кескин камайди, бу ҳол 2002 йилнинг дастлабки ойларида бозорларда гуручнинг баҳосини 2-3 мартага ошиб кетишига олиб келди. Натижада ишлаб чиқарувчиларнинг даромадлари ортади, истеъмолчилар -нинг даромадлари эса аксинча камаяди. Бундай ҳол уларнинг турмуш даражаси нисбатан пасайишига олиб келди. Пахта хомашёсини етиштир- ишда эса харажатлар вилоятлар, туманлар доирасида бир-биридан анча фарқ қилади. Сабаби – ерларнинг мелиоратив ҳолати ёмонроқ бўлган Хоразм воҳасида, Мирзачўлда кўпроқ харажат талаб этилади. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш, уларни олиб бориш билан боғлиқ бўлган харажатлар ҳам узоқ ҳудудларда жойлашган хўжаликларда кўпроқ бўлади. Сабаби – масофа сарф-харажатларнинг ортишига таъсир этади Лекин давлат пахта хомашёсини сотиб олиш бўйича ўрнатган харид баҳоларининг мутлақ миқдори республика ҳудудларида бир хил. Бундай ҳол юқоридаги ҳолатлар мавжуд бўлган хўжаликларнинг иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатади. Чунки сўнгги йилларда етиштирилган пахта хомашёси тўлиқ давлатга давлат буюртмалари ҳамда шартномалар асосида сотилган. Шундай экан, иқтисодий жиҳатдан асосланган мувозанатли баҳоларни шакллантиришда қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган талаб ва таклифни эътиборга олиш лозим. Бунда давлатнинг ҳам роли бўлиши керак. 16 -чизма

www.arxiv.uz Бозор шароитида баҳонинг функциялари, вазифалари 12.2. Қишлоқ хўжалигида баҳолар тизими, уларнинг даражаси ва динамикаси Қишлоқ хўжалиигда барча талабларни қондириш мақсадида турли хилдаги ў симликчилик ва чорвачилик маҳсулотлари етиштирилади, ишлар ҳамда хизматлар бажарилади. Уларни истеъмолчиларга етказиб беришда, сотишда турли хилдаги баҳолардан фойдаланилади. Баҳолар маҳсулот (иш, хизмат)л а рни айрибошлаш масканига, мақсадига, вазифасига кўра, бир қанча турлардан ташкил топади. ( 17 -чизма) Қишлоқ хўжалик корхоналарида етиштирилаётган пахта хомашёси ва буғдойнинг 30 фоизи «Ўзпахтасаноатсотиш» уюшмаси ва «Ўздонмаҳсулот» корпорацияси корхоналарига шартномалар асосида давлат буюртмал а рини бажаришБа ҳ о ў лчов бирлиги вазифасини бажариши. У ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш учун сарфланган ижтимоий зарурий ме ҳ натни ифодалайди. Ме ҳ нат эса қ ийматни яратади. Демак, бащо товар қ ийматини маълум бир пул бирлигида ифодаловчи воситадир. Ба ҳ о та қ симлаш вазифасини бажариши. У бозор и қ тисодиёти шароитида тармо қ лар, корхоналар ва ишчи-хизматчилар ў ртасида даромадларни, фойдаларни та қ симловчи, қ айта та қ симловчи воситадир. Ба ҳ онинг ошиши ёки пасайиши уларнинг даромадлари о қ илона ёки самарасиз та қ симланишини таъминлайди. Ба ҳ о бош қ ариш вазифасини бажариши. У бозор и қ тисодиёти шароитида талаб ва таклифни мувозанатлаштирувчи восита сифатида қ атнашади. У ма ҳ сулот ишлаб чи қ арувчилар ҳ амда уларни истеъмол қ илувчиларнинг пул ми қ дорига б ў лган талабини шакллантирувчи воситадир. Ба ҳ онинг ра ғ батлантирувчилик функцияси. Ба ҳ олар товар ишлаб чи қ арувчиларни ма ҳ сулот ҳ ажмини к ў пайтиришга ҳ амда фойда суммасини оширишга ра ғ батлантиради. Ба ҳ онинг назорат функцияси. Ба ҳ олар ма ҳ сулот ишлаб чи қ аришда моддий, табиий ресурслар харажатини назорат этади. Ба ҳ онинг ижтимоий вазифаси. Унинг ў згариши а ҳ оли ва оила бюджети қ айта та қ симланишига, турмуш даражаси ў згаришига таъсир этади.

www.arxiv.uz мақсадида давлат ҳарид баҳоларида сотилмоқда. Уларнинг мутлақ миқдори талаб ва таклиф эътиборга олинган ҳолда ў згариб бормоқда ( 12 -жадвал). 12 -жадвал Давлатнинг харид нархлари (цент/сўм) Йиллар 2002 йилда 1995 йилдагига нисбатан, марта 1995 2000 2001 2002 Пахта хомашёси 800 5200 8000 10460 13,1 Бошоқли дон 250 2181 3360 5295 21,2 17 - чизма Қ ишло қ х ў жалигида фойдаланиладиган ба ҳ олар тизимиҚ ишло қ х ў жалигида фойдаланиладиган ба ҳ олар тизими Эркин ба ҳ олар Жа ҳ он ба ҳ олари Чакана ба ҳ олар Бартер ба ҳ олари Тариф ба ҳ олари Харид ба ҳ олар Таннарх ба ҳ олари Қ иёсий ба ҳ олар Смета ба ҳ олари Гаров ба ҳ олари Трансферт ба ҳ олар

www.arxiv.uz Давлатнинг харид баҳолари 1995-2002 йилларда пахта хомашёси бўйича 13,1 марта, бошоқли дон маҳсулотлариники эса 21,2 марта ошган. Пахта хомашёси харид нархлари унинг саноат навлари, синфлари ҳамда толасининг типлари бўйича ҳам белгиланади. Жумладан, ў рта толали пахта нави ҳам ашёсининг 1-нави 2 синфга тааллуқли бўлиб, толасининг типи IV бўлганда харид нархи VII типдагига нисбатан 23,5 фоизга юқори. Пахта толасининг IV типи I саноат навл а рининг харид баҳоси IV типга нисбатан 2,1 марта юқори ў рнатилган. Демак, сифатни эътиборга олган ҳолда баҳоларнинг мутлақ миқдори бир-биридан анчага фарқ қилади. Бошоқли донл а рнинг ҳам харид нархлари уларнинг сифатларига қараб ў рнатилган , я ъни маҳсулот сифати юқори бўлса, харид баҳолари ҳам юқори. Баҳолар рағбатлантирувчи вазифани бажариши лозим. Республика ҳукумати бу масалага алоҳида эътибор бермоқда. Бу яхши натижалар бермоқда. Жумладан, давлатнинг хўжаликларни рағбатлантириш мақсадида ў з буюртмаси учун буғдойнинг харид нархларини йил сайин ошириши унинг ялпи ҳосили ошишига ижобий таъсир этмоқда. Бу ҳол, баҳо ва ялпи ҳосил ў ртасида ў заро боғлиқлик, яъни эластиклик мавжуд эканлигидан далолат беради . Давлат ў з буюртмаси бўйича сотиб олаётган ҳар тонна буғдой харид нархларини сўнгги йилларда нисбатан юқори суръатлар билан ошириши унинг ялпи ҳосили ошишига олиб келди. Бунга харид нархлари шундай суръатларда ошишидан ишлаб чиқарувчилар манфаатдор бўлганлиги туфайли эришилди. Ҳозиргача республикада буғдойнинг баҳоси билан унинг ялпи ҳосили ў сиши ў ртасидаги корреляция коэффициенти R -0,9321 га тенг. Бу давлатнинг дон маҳсулотлари баҳолари борасида олиб бораётган иқтисодий сиёсати тўғрилигидан далолат беради.

www.arxiv.uz Корхоналар давлат буюрмасидан ташқари барча маҳсулотларини эркин ва бошқа турдаги баҳоларда сотмоқдалар. Эркин баҳо бозорда маҳсулот сотувчи ва уни сотиб олувчилар ў ртасида, уларнинг иқтисодий манфаатлари ҳамда бозор талаби ва таклифи асосида шаклланади, яъни белгиланади. У тармоқларнинг маҳсулот олди-сотди муносабати бўйича тузилган шартномаларида ў з аксини топади. Шунинг учун эркин баҳоларни шартнома баҳолари деб ҳам аташади. Унинг абсолют миқдори маҳсулот сотиш даврига, унга бўлган талабга ҳамда маҳсулот сифатига боғлиқ. Тармоқдаги эркин (шартнома) баҳоларнинг мутлақ (абсолют) миқдори қишлоқ хўжалигида фойдаланилаётган ишлаб чиқариш воситалари баҳоларининг ў сиши, маҳсулотларга нисбатан талабнинг ошиши натижасида сўнгги йилларда ў згариб бормоқда ( 13 -жадвал) Давлат харид ҳамда эркин (шартнома) баҳоларида маҳсулотлар истеъмолчиларга улгуржи ҳолда, яъни кўп миқдорда, катта партияларда ҳам сотилади. Шунинг учун уларни улгуржи баҳоларга ҳам тенглаштириш мумкин. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари жаҳон баҳоларида ҳам сотилмоқда. Унинг мутлақ (абсолют) миқдори жаҳондаги ихтисослашган йирик биржаларда белгиланиб, маҳсулот экспорти ва импорти шартномаларида акс эттирилади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотари даражасига жаҳондаги йирик товар ишлаб чиқарувчилар ҳамда уларни сотиб олувчилар ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Шу билан бирга уларнинг барқарорлигига дунё миқёсидаги тинчлик, иқтисодий барқарорлик ҳам таъсир этади.

www.arxiv.uz 13-жадвал Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ўртача эркин баҳолари * Маҳсулот турлари 1 ц. сотиш баҳоси, сўм 2001 й 2002 й 2003 й 2004 й 200 5 й Бошоқли дон 1123 1503 2381 2983 4608 Шу жумладан, буғдой 1018 1332 2106 2845 4482 Картошка 1463 1748 2908 4086 6263 Пахта 1986 2408 3539 5670 8510 Сабзавот 451 725 874 1591 2250 Полиз 265 374 536 887 1242 Мева 647 915 1545 2175 3337 Узум 936 1346 2195 2598 3519 Сут 1419 1884 2691 4801 7629 Гўшт (тирик в а знда) 6409 10260 15500 24988 38092 Жун 2160 2542 4593 10759 16169 Асал 15380 18693 30720 66398 92523 Пилла 7117 14709 8757 32300 46018 * Республика Қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлиги маълумотлари асосида тузилган. Жумладан, 2001 йил сентябрь ойидаги воқеалар ва кейинги ҳолатлар таъсирида жаҳон миқёсида нефтнинг баҳоси ў згариб турган ҳолда, пахта толасининг баҳоси пасайиб бормоқда, гуруч ва буғдойнинг баҳолари эса ў згариб турибди ( 14 -жадвал). 14-жадвал

www.arxiv.uz Айрим қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг жаҳон бозоридаги баҳоси, 1990 йил баҳосида, Ўртача тонна/доллар* Товарлар Йиллар 2001й.да 1990й.дагига нисбатан,фоиз1990 1997 1998 1999 2000 2001 Пахта толаси 1819 1613 1387 1131 1232 1163,5 » 64,0 Буғдой 135,5 147,2 121,1 108,2 114,9 119,9 88,5 Гуруч 270,9 280,0 291,9 239,9 244,9 248,2 91,6 * Global Commodity Markets. A Comprehensive Review and Price Forecast. January 2000. Number 1-Washington, D.C. The World Bank, 2001 p.98. Пахта толасининг ў ртача жаҳон баҳоси асосан Нью - Йорк ҳамда Ливерпул хомашё товар биржаларидаги савдода белгиланади . 1990-2002 йилларда пахта толасининг жаҳон бозоридаги баҳоси салкам 40 фоизга , бу ғ дой билан гуручнинг баҳоси эса 8-12 фоизга пасайган . Бундай ҳол шунинг учун р ў й бердики , талабни ў риндошлик маҳсулотлари толасига талаб мавжудлиги билан қ ондириш анча мараккаб , лекин пахта толасининг ў рнини бош қ а маҳсулотлар билан қ ондириш имконияти анча ю қ ори . Қ ишло қ хўжалик корхоналари Ўз ишлаб чи қ аришини ривожлантириш ма қ садида етиштирилган маҳсулотларининг маълум бир қ исмини қайта ишлайдилар ( уру ғ лик , ем , ов қ атланишга …). Бу жараёнда қ атнашадиган маҳсулотлар ички муносабатларни ҳисобга олган ҳолда таннархлари бўйича берилади . Шунинг учун бундай баҳолар таннарх баҳолари ҳам дейилади . Хўжаликлар маълум ми қ дордаги орти қ ча маҳсулотларини фу қ ароларга чакана баҳоларда сотишлари мумкин . Ҳар бир фу қ аро ў зи хоҳлаган ми қ дордаги маҳсулотларни эркин бозорлардан , д ў конлардан сотиб олиши мумкин . Бу жараёнда фойдаланилган баҳолар чакана баҳолар ҳисобланади . Чакана баҳолар – савдо жараёнида сотилатган товарларнинг баҳосидир . Чакана баҳолар орасида улгуржи ҳамда чакан савдо корхонаси сотиб олган

www.arxiv.uz товарлар баҳоси ётади . Савдо корхоналари улгуржи баҳоларга савдо устамасини қ ў ядилар , шунинг ҳисобидан қилинган харажатлар қопланади ва фойда олинади . Савдо устамаси миқдорини савдо корхоналари ў злари белгилайдилар , лекин маълум чегарадан ў тмайдилар . Шунингдек , савдо устамасига қўшимча қиймат солиғи ва махсус солиқ ҳам қ ў шилади . Қишлоқ хўжалиги корхоналари томонидан қурилиш, транспорт хизматлари, маиший хизмат кўрсатилади. Бу хизматларнинг қиймати смета ҳамда тариф баҳоларида ҳисоб-китоб қилинади. Трансферт баҳолар – бир бирлашма ёки корпорация ичидаги ў заро ҳисоб-китобда қўлланиладиган баҳолардир. Уларнинг мутлақ (абсолют) миқдори бозор иқтисодига ў тиш даврида талаб ва таклифдан, фан-техника тараққиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда ў згариб болрмоқда. Буни пахта хомашёси учун ў рнатиладиган давлат харид баҳолари ҳам исботлаши мумкин. Бозор иқтисодиёти шароитида баҳоларни такомиллаштириш масалалари Фан-техника тараққиёти шароитида талаб ва таклиф ў згаришини эътиборга олган ҳолда баҳоларнинг мутлақ (абсолют) миқдорини ў згартириш, такомиллаштириш, яъни либераллаштириш лозим. Бу ниҳоятда мураккаб масала. Унинг ижобий ҳал этилиши жуда кўп томонларга, ҳолатларга боғлиқ. Республика миқёсида бу масалани ҳал этишда ў тиш даврининг ҳозирги босқичида давлатнинг роли анча улкан. Шунинг учун бу жараёнда агросаноат мажмуасини ривожлантиришда қўлланилаётган нарх ва молия-кредит сиёсати қуйидаги вазифаларни ечишга йўналтирилган бўлиши керак:  давлатнинг истеъмол моллари билан ў зини- ў зи таъминлашини тезлаштириш;  қишлоқ хўжалиги ва саноат маҳсулотлари ў ртасидаги эквивалентлик муносабатларини таъминлашга эришиш;

www.arxiv.uz  қишлоқ товар ишлаб чиқарувчил а рининг даромадларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни таъминлайдиган даражада рағбатлантириш;  фан-техника тараққиёти ютуқл а рини жорий қилишда к ў мак бериш;  давлат ичида ягона иқтисодий режани ташкил қилиш, яқин ҳамда узоқ хорижга чиқиш ва бошқалар. Бозор иқтисодиётида баҳо муносабатлари қуйидаги тамойилларга асосланиши керак:  эркин баҳоларни давлат томонидан бошқариладиган баҳолар билан уйғунлаштириш;  таклиф қилинаётган маҳслотл а рнинг баҳоларини ҳисоблашда норматив усуллардан фойдаланиш;  товар ишлаб чиқарувчил а рнинг даромад олишларини таъминлаш;  ишлаб чиқариш харажатларини пасайтириш ва самарадорликни ошириш;  нарх ва молия-кредит муносабатларининг ў заро алоқасини оптималлаштириш;  талаб ва таклиф таъсири натижасида мувозанатли баҳоларни шакллантириш;  фан-техника тараққиётини, илғор технологияларни рағбатлантириш ва бошқалар. Улар барча тамойиллар, далиллар ёдамида исботланиши лозим. Қишлоқ хўжалик маҳсул о тл а рининг баҳоларини белгилашда монополия, олигополиянинг мавжудлиги, эркин рақобатнинг нисбатан камлиги, инфляциянинг мавжудлигини, қишлоқ хўжалик маҳсулот ла рини сотиб олишдаги монополия маълум даражада юз бераётганлигини ҳам эътиборга олиш зарур.

www.arxiv.uz Маълумки, қишлоқ хўжалик корхоналарида етиштирилган пахта хомашёсининг асосий қисмини «Ўзпахтасаноат» уюшмаси сотиб олмоқда. Бу ҳол маълум даражада эркин бозор, яъни рақобат мавжуд эмаслигидан далолат беради.

Похожие

Жаҳон бозорида қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг халкаро савдоси

Кишлок хужалик махсулотларининг бахолари, уларнинг такомиллаштирилиши

Қишлоқ хўжалик корхоналарини бошқариш

Бозор иқтисодига ўтишда қишлоқ хўжалигига давлат раҳбарлиги ва амалга оширилаётган аграр-иқтисодий ислоҳотлар

Қишлоқ хўжалик корхоналарида меҳнатни меъёрлаш ва меҳнатга ҳақ тўлаш