Бозор иқтисодига ўтишда қишлоқ хўжалигига давлат раҳбарлиги ва амалга оширилаётган аграр-иқтисодий ислоҳотлар - Экономика - Рефераты

Бозор иқтисодига ўтишда қишлоқ хўжалигига давлат раҳбарлиги ва амалга оширилаётган аграр-иқтисодий ислоҳотлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB

Б озор иқтисодига ўтишда қишлоқ хўжалигига давлат раҳбарлиги ва амалга оширилаётган аграр-иқтисодий ислоҳотлар Режа: 1. Ўтиш даврида қишлоқ хўжалигига давлат раҳбарлиги 2. Ер ислоҳоти, унинг амалга оширилиши 3. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш 4. Молия, кредит, солиқ ва баҳолар ислоҳоти

1. Ўтиш даврида қишлоқ хўжалигига давлат раҳбарлиги Қишлоқ хўжалиги миллий иқтисодиётнинг энг муҳим ва йирик тармоғидир. Шунинг учун ҳам бу тармоқда ў тиш даврида бозор иқтисоди талабларига жавоб берадиган муносабатлар тизимини барпо этиш объектив зарурият ҳисобланади. Чунки маъмурий-буйруқбозлик асосида марказдан режали бошқарилган иқтисодиёт шароитидаги қишлоқ хўжалигидаги давлат якка ҳокимлиги (қанча майдонга қандай экинлар экилиши, қандай маҳсулотларни, қанча миқдорда ишлаб чиқариш зарурлиги, уларни қатъий белгиланган баҳоларда сотиб олиш, ишлаб чиқариш воситалари билан таъминлаш, даромадни тақсимлаш, мулкий муносабатларда ва бошқаларда) тармоқда бозор иқтисоди муносабатларини талаб даражасида шакллантириш имкониятини бермайди. Дарҳақиқат, бозор иқтисоди аввалги иқтисоддан тубдан, шаклан ва мазмунан фарқ қилади. Бозор иқтисодига ў тишда, шунингдек, бозор иқтисоди шароитида қишлоқ хўжалигида маълум муносабатларни қонунлар доирасида ҳал этишда давлатнинг раҳбарлиги бўлиши лозим. Лекин у қишлоқ хўжалигидаги корхоналарнинг тўлиқ эркинлиги билан боғлиқ ҳолда амалга оширилиши зарур. Қишлоқ хўжалигига давлат раҳбарлигини асосан давлат бош ислоҳотчи сифатида муттасил амалга ошириши мақсадга мувофиқдир. «Аграр секторни тубдан ислоҳ қилиш ва жадал ривожлантириш муаммолари ислоҳотларнинг дастлабки босқичида ҳамда Ўзбекистоннинг бозорга ў тиш стратегиясида ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Биз қишлоқнинг устун даражада ривожланишини таъминлашни, қишлоқ хўжалигини сифат жиҳатидан янги асосларда қ а йта тиклашни ў з олдимизга вазифа қилиб қўйдик.» 1 деб таъкидлаган Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.К а римов. Шунга асосланган ҳолда давлат қишлоқ хўжалигида бозор иқтисоди муносабатларини барпо этиш мақсадида ислоҳотлар мажмуасини ишлаб чиқди ва уларнинг ҳуқуқий асосл а рини ҳам яратмоқда. Бунга республика Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган 1 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент, 1995 йил, 59-60- бетлар.

қуйидаги қонунлар, Президентнинг фармонлари ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари яққол мисол бўлади: Ўзбекистон Республикасининг: «Корхоналар тўғрисида»ги , «Мулк тўғрисида»ги , «Ижара тўғрисида»ги , «Тадбиркорлик тўғрисида»ги, «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги, «Инвестициялар тўғрисида»ги, «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги, «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги, «Ер кодекси», «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги, «Меҳнат кодекси», «Қишлоқ хўжалик корхоналарини санация қилиш тўғрисида»ги, «Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкатлар) тўғрисида»ги, «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги, «Қишлоқ хўжалиги корхоналарини санация қилиш тўғрисида»ги қонунлари, Вазирлар Маҳкамасининг «Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари контрактация шартномаларини тузиш ва бажариш тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш тўғрисида»ги қарори, Республика Президентининг «Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва бошқа фармонлари шулар жумласидандир. Мамлакатимизда давлат раҳбарлигида қишлоқ хўжалигини молиялаштириш, кредитлаш ҳамда солиқлар тизимлари ишлаб чиқилиб, улар ҳаётга босқичма-босқич татбиқ қилинмоқда. Давлат, шунингдек, фан, техника, илғор ва самарали технологиялар тизимларини тармоқ миқёсида ишлаб чиқишга ҳам, қишлоқ аҳолисини ижтимоий- иқтисодий ҳимоя қилишга ҳам раҳбарликни амалга оширмоқда. Қишлоқ хўжалигида давлатнинг бевосита раҳбарлигида аграр ислоҳотларнинг негизи ҳисобланган ер ва мулк ислоҳотлари амалга оширилмоқда, давлат ва жамоа хўжаликлари негизида шаклланган ва мазмунан янги жамоа, ширкат, фермер, деҳқон хўжаликлари, қўшма корхоналар ташкил этилмоқда. Қишлоқ хўжалигидаги давлат корхоналарига давлатнинг раҳбарлик кўлами нодавлат хўжаликларга нисбатан кўпроқ. Шу билан биргаликда ўтиш даврида давлат талабини эътиборга олган ҳолда жамоа ва ширкат, фермер хўжаликларига ҳам қанча пахта, ғалла ва шоли

маҳсулотлари етиштириш давлат буюртмаси шаклида белгилаб берилмоқда. Бу ҳол кейинчалик камайиб, уни эркин бозор қонунлари асосида шартномалар бўйича амалга ошириш таъминланади. Демак, келажакда қишлоқ хўжалигига давлатнинг раҳбарлиги янада такомиллаштирилади. Бунинг учун давлатнинг узоқ муддатга мўлжалланган дастурлари ишлаб чиқилади. Уларда томонларнинг манфаатларига алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир. Дарҳақиқат, ишлаб чиқаришнинг равнақини фақат манфаат таъминлайди. У моддий, маънавий ва бошқа шаклларда амалга оширилади. Натижада шу тармоқларда бозор муносабатларини эркин амалга ошириш имкониятига эга бўлган турли шаклдаги мустақил корхоналар, бирлашмалар, уюшмалар ташкил этилди. Уларнинг серқиррали фаолиятларини самарали бошқаришни таъминлаш қобилиятига эга бўлган тармоқ ташкилотлари ҳам давлатнинг бевосита раҳбарлигида ташкил этилиб, такомиллаштирилмоқда. Чунончи, Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Мелиорация ва сув хўжалиги вазирлиги билан уйғунлаштирилиб, ягона Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигига айлантирилди. Унга 2001 йилда Ўрмон хўжалиги давлат қўмитаси ҳам қўшилди.2003 йилда шу Вазирлик таркибига «Ўзгўштсутсаноати», «Ўзпаррандасаноат» акционерлик тармоқлари ҳам қўшиб юборилди.Натижада бу йирик Вазирликнинг мақсади ва вазифаси тубдан ўзгартирилди. У ҳозирги даврда қишлоқ, сув ҳамда ўрмон хўжаликларида иқтисодий ислоҳотларнинг самарали тизимларини ишлаб чиқиш ва уларни амалиётга татбиқ этиш билан шуғулланмоқда. Шу билан биргаликда «Ўзпахтасаноатсотиш» уюшмаси, «Ўздонмаҳсулот» давлат-акциядорлик корпорацияси, «Ўзқишлоқхўжаликтаъминоттузатиш» давлат кооператив қўмитаси, «Ўзмевасабзавотузумсаноат» холдинг компанияси, «Ўзқишлоқхўжаликкимё» давлат акциядорлик жамияти, Ер ресурслари қўмитаси, «Ўзагромашсервис» уюшмаси, «Ўзагросуғурта» давлат акциядорлик компанияси, «Ўзқишлоқхўжаликлизинг» акционерлик компанияси, Ўзбекистон деҳқон ва

фермер хўжаликлари уюшмаси ташкил этилди. Ислоҳотлар фақат тармоқларда янги Вазирликлар, концернлар, компаниялар ташкил этишгагина эмас, бўлки қишлоқ хўжалиги ва у билан боғлиқ бўлган хўжаликлар ва тармоқларнинг бошқарув тизимини бозор иқтисоди талабларига мослаштиришга қаратилмоқда. Давлат раҳбарлигида амалга оширилаётган ислоҳотлар тармоққа ички ҳамда чет эл инвестицияларини жалб этиш учун қулай шароитлар яратмоқда. Булар пировард натижада қишлоқ хўжалигининг янада ривожланишини, самарадорлиги ошишини таъминлайди. 3.2. Ер ислоҳоти, унинг амалга оширилиши Ер ислоҳотини ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг «Ер Кодекси»га Олий Мажлиснинг 2004 йилнинг 28-29 августида бўлиб ўтган сессиясида талайгина ўзгартиришлар киритилди. Жумладан, қишлоқ хўжалик кооперативларига (ширкатларига) ҳамда бошқа корхона ташкилотларига қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш мақсадида ерлардан тўлиқ ва самарали фойдаланиш учун ижарага ёки доимий фойдаланишга ерларни бериш қўшимча имконияти берилган. Қишлоқ хўжалик ерларини қишлоқ хўжалик ширкатларига маълум муддатга ижарага бериш бошқа ташкилотларга доимий фойдаланишга бериш ҳуқуқига туман ҳокими ёки вилоят ҳокими эга. Бундай ҳолатни шакллантирилиши бизнингча, ер ислоҳотини соддалаштиришга эмас, бўлки мураккаблаштиришга, ноаниқликка олиб келиши мумкин. Чунки эндиликда ширкат хўжаликларининг раҳбарлари туман ҳокимидан ташқари яна вилоят ҳокимининг ҳам розилигини олиши зарур. Бу вақт ҳамда маблағ сарфини ошишига олиб келади. Шунинг билан биргаликда туман ҳокимларининг ролини ҳам пасайишига олиб келади. Бундай ҳолни олдини олиш учун аввалги тартибни сақлаган ҳолда интизомий жавобгарликни ҳамда маъсулиятни кучайтириш лозим.

2004 йилнинг сентябр ойидан бошлаб фермер хўжаликларига ерни ижрага бериш 30 йилдан 50 йилгача бўлган муддат белгиланади. Шу давргача эса энг ками 10 йил деб белгиланган эди. Эндиликда шу давргача чўзилган ижара муддатлари автоматик равишда 30 йилга ўзгартирилди. Масалан, фермер ерни 10,15,25 йилга ижарага олган бўлса, 2004 йилнинг сентбр ойидан бошлаб, уларнинг муддати 30 йил деб тан олинади. Агарда 30 , 65 , 40 , 50 йилга ижарага олинган бўлса, бу муддатлар сақланиб қолинади. Қишлоқ хўжалик кооперативларида (ширкатларида) қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш учун умумий йиғилишнинг қарорига биноан оилага 5 йил муддатга пудратга берилади. Шу муддат тугагач, пудратчи белгиланган шартларни бузмаган бўлса, шу ерларни унга пудратга бериш янги муддатга узайтирилади. Республикамиз қишлоқ хўжалигини барқарор ривожлантиришда ер-сув ресурсларининг аҳамияти беқиёс. Чунки улар ёрдамида мамлакатимиз ички ялпи маҳсулотининг тўртдан уч қисми, халқимиз истеъмол қилаётган маҳсулотларнинг 95 фоизи етиштирилмоқда. Шундай экан, улардан келажакда янада тўлиқроқ, самаралироқ фойдаланиш долзарб муаммо ҳисобланади. Уни ҳал этиш мақсадида Республика ҳукумати томонидан сиёсий, ҳуқуқий, ташкилий, иқтисодий ҳамда ижтимоий аҳамиятга эга бўлган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Чунончи, ер, сув, мулк тўғрисидаги қонунлар, кодекслар қабул қилинди. Уларда республикамизда ерларга, сувларга эгалик қилиш, улардан мақсадга мувофиқ ҳамда самарали фойдаланиш борасидаги муносабатлар тизими ва уларни амалга ошириш тартиби кўрсатилган. Ер-сув ресурсларига эгалик қилишнинг ҳуқуқий асоси Ўзбекистон Конституциясининг 55-моддасида «Ер…сув…умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир» 1 деб алоҳида таъкидланган. 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Тошкент. «Ўзбекистон», 1992.

Республикамиз жами ер майдонига умуммиллий бойлик, давлат мулки сифатида эгалик қилиш ҳуқуқи Ўзбекистон Олий Мажлиcи зиммасига юклатилган. Олий Мажлис ўз ваколатидаги ер муносабатларининг айрим масалаларини халқ депутатлари қишлоқ, шаҳар, посёлка, туман ҳамда вилоят кенгашлари ва уларнинг ижроия қўмиталари зиммасига юклаган. Улар юқорида келтирилган қонун талабларидан келиб чиққан ҳолда ерларни улардан оқилона, самарали фойдаланиш мақсадида фойдаланувчиларга маълум муддатга ҳақ тўлаш эвазига фойдаланиш учун бермоқдалар. Демак, улар ер ислоҳотини амалга оширишга маъсулдирлар. Чунки улар ерларни самарали фойдаланиш учун ҳақиқий эгасига бериш билан боғлиқ бўлган масалаларни ҳал этадилар. Сўнгги йилларда ерлар қонунда белгиланган тартибда қишлоқ хўжалик корхоналарига турли муддатларга фойдаланиш учун ҳақ тўлаш эвазига (ер солиғи) ижарага берилмоқда. Ерларни бериш натижасида 3,2 млн. дан ортиқ оиланинг ер билан таъминланганлик даражаси ҳозирги даврда қондирилган. 2001 йилнинг бошига келиб мамлакат аҳолиси ихтиёрида 625,8 минг гектар томорқа ерлари бор эди. Аҳоли берилган ерга қонун доирасида эгалик қилиш ҳамда ундан самарали фойдаланиш натижасида юртдошларимизни қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлашга улкан ҳисса қўшмоқда. 2001 йилда аҳоли ихтиёридаги ерлардан республикада етиштирилган жами дон маҳсулотларининг 19,3 фоизи, картошканинг 80 фоизи, сабзавотнинг 74,8 фоизи, полиз маҳсулотларининг 64 фоизи, узумнинг 35 фоизи олинган. Шунингдек, томорқа хўжаликларида жами гўшт маҳсулотларининг 91,1 фоизи, сутнинг 93,6 фоизи етиштирилган. Таъкидлаш керакки, ерларни юридик шахсларга узоқ муддат фойдаланиш учун ижарага бериш жараёнида маълум қийинчиликлар келиб чиқмоқда. Масалан, мустақил фаолият кўрсатиш ҳуқуқига эга бўлган фермер хўжаликлари фойдаланиш учун ер сўраб, ўзи жойлашган ҳудуддаги туман ҳокимлигига ҳамда хўжаликнинг раҳбарига ёзма равишда мурожаат этмоқдалар. Лекин бу масала айрим ҳолларда белгиланган 1 ой муддатда ҳал этилмаётир. Бунинг бир қанча

сабаблари мавжуд. Дарҳол ер бериш учун туман халқ депутатлари ижроия қўмиталарининг ихтиёрида бўш ерлар йўқ. Демак, улар сўзсиз хўжалик раҳбарларига мурожаат этадилар. Хўжалик раҳбарлари эса ўз ихтиёрларидаги ерларни осонликча беришмайди. Чунки уларнинг зиммасида давлат буюртмалари бор, қолаверса, шу ерлардан маълум миқдорда фойда оладилар. Шундай экан, хўжаликлар ихтиёридаги ерларни мустақил фермер, деҳқон хўжаликларига олиб беришда юқорида кўрсатилган масалаларнинг ҳал этилишига алоҳида эътибор бериш зарур. Шу билан биргаликда мустақил фермер ва деҳқон хўжаликларига ерларни қишлоқ хўжалик йили бошланмасдан ҳамда кузги дон экинлари ҳосили йиғиштириб олингандан сўнг берилишини таъминлаш мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистонда ер муносабатларини ривожлантириш мақсадида Президент И.А. Каримов томонидан 1994 йил май ойида «Ерлардан фойдаланишни яхшилаш тўғрисида» махсус фармон имзоланган. Шу фармонга кўра, маълум миқдордаги ер майдонларини хусусий мулк сифатида «ким ошди» савдоларида сотишга рухсат этилган. Улкан сиёсий аҳамиятга молик тадбирдир. Шундай экан, сотилиши белгиланган ер майдонининг дастлабки баҳосини белгилаш билан боғлиқ бўлган илмий-тадқиқот ишларини ташкил этиш лозим. Унда қандай ерлар сотилаётганлиги, уларнинг қандай жойда жойлашганлиги, коммуникациялар тизимининг ривожланганлиги, олинаётган фойда миқдори, инфляция коэффициенти ва бошқа масалалар эътиборга олиниши лозим. Ерлардан фойдаланганлик учун ягона ер солиғининг 1999 йил 1 январдан жорий этилиши муносабати билан янги муаммо шаклланмоқда. Чунки аввал ер солиғи тўлиқ маҳаллий бюджетга ўтказилар эди. Эндиликда эса бу масала тўлиқ ҳал этилмаган. Чунки ҳозирги ягона ер солиғи таркиби бир нечта солиқлардан ташкил топган. Лекин уларнинг қандай тақсимланиши тўлиқ кўрсатилмаган. Оқибатда маҳаллий бюджет эвазига ерларнинг сифатини яхшилаш билан боғлиқ бўлган маблағлар миқдори

қисқариши ерларнинг иқтисодий унумдорлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Таъкидланган масалаларнинг ижобий ҳал этилиши ер муносабатлари такомиллашишини таъминлайди. 3.3. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш Марказдан режали бошқарилган иқтисодиёт йилларида қишлоқ хўжалигида: а) давлат мулки; б) колхоз-кооператив мулки; в) шахсий мулк шакллари мавжуд эди. 1992 йилгача республикамиз қишлоқ хўжалигида мавжуд бўлган мулкнинг 99,9 фоизини давлат ва колхоз-кооператив мулки ташкил этарди. Қишлоқ аҳолисининг шахсий мулки эса жуда ҳам кам эди. Бундай ҳол бозор иқтисоди талабларига жавоб бермайди. Бозор иқтисоди шароитида мулкчиликнинг турли шакллари ва эркин мулк муносабатлари мавжуд бўлиши, бунда хусусий мулкчиликни ривожлантиришга алоҳида эътибор берилиши лозим. Бу масалани ҳал этиш учун ҳуқуқий асослар яратилди: «Мулк тўғрисида», «Ижара тўғрисида», «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонунлар ва қарорлар, фармонлар қабул қилинди. Шуларга асосланган ҳолда тармоқда босқичма- босқич мулкчиликнинг қуйидаги турлари ташкил этилмоқда: а) чекланган миқдорда давлат мулки сақланмоқда; б) жамоа мулки, унинг турлари кенг миқёсда ташкил этилмоқда; в) хусусий, шахсий мулк ҳам ривожлантирилмоқда; г) аралаш (қ ў шма) мулкнинг ташкил этилишига имконият яратилмоқда. Юқорида қўйд этилган мулкчилик шаклларининг ҳажми қишлоқ хўжалигида ҳам босқичма-босқич ў згариб бормоқда. Давлат мулкининг ҳажми, салмоғи қисқариши ҳисобига жамоа, шахсий, қ ў шма ва хусусий мулк шаклларининг миқдори ҳамда салмоғи ошмоқда. Масалан, Вазирлар Маҳкамасининг қарорига мувофиқ 1992 йили 224 та давлат хўжалиги (совхозлар) иқтисодий аҳволи ночор бўлганлиги учун жамоа хўжаликларига, уларнинг мулки эса жамоа мулкига айлантирилди. 1993 йилдан бошлаб жамоа ҳамда давлат мулкига асосланган хўжаликларнинг мулки ширкат

мулкига (пайчиликка асосланган) айлантирилди. 1998 йилдан бошлаб зарарга (уч йил давомида) ишлаётган жамоа ва ширкат хўжаликлари мустақил фермер хўжаликларига танлов асосида айлантирилмоқда. 2003 йилнинг бошига келиб, барча жамоа хўжаликлари негизида 1866 та ширкат хўжалиги ташкил этилди. Тугатилаётган, санация қилинаётган корхоналарнинг мулки фермер хўжаликлари ў ртасида белгиланган тартибда тақсимланмоқда. Шунинг натижасида шахсий мулк барпо этилмоқда. Давлат мулки кейинч а лик сотиш шарти билан ижарага берилиши натижасида ижара мулкига айлантирилмоқда; ишчи-хизматчиларнинг хўжаликлардан олаётган даромадлари, ў з маблағлари ҳисобига давлат мулкининг маълум қисмини (акциял а рини) сотиб олишлари натижасида ҳиссадорлик жамиятлари ташкил этилмоқда. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ихтиёридаги мулкни аҳолига сотиб, улардан ў злари, шунингдек, ёлланган меҳнатдан фойдаланиш натижасида хусусий, шахсий мулк ташкил этилиб, ривожлантирилмоқда. Хусусий мулкчиликни ривожлантиришда давлат иқтисодий ёрдам бермоқда. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ихтиёридаги чорвачилик фермал а рини сотиб олишда давлат сотиб олувчиларга имтиёзли (фоизсиз) кредитлар ҳам берди. Натижада қишлоқда мулкдорлар синфи вужудга келиб, уларни давлат ў з ҳимоясига олган. Мулкни давлат тасарруфдан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёни келажакда ҳам ривожлантирилиши, такомиллаштирилиши зарур. 3.4. Молия, кредит, солиқ ва баҳолар ислоҳоти 2004 йилда қишлоқ хўжалигида иқтисодий муносабатларни чуқурлаштириш мақсадида ширкат ҳамда фермер хўжаликларидан етиштирилаётган маҳсулотларни давлат буюртмаларига биноан сотиб олишда аввал ў рнатилган траншлар ў рнига эксперимент тариқасида бевосита имтиёзли банк кредитлари ажратила бошладнди. Уларнинг суммаси сотиб олинадиган маҳсулотни етиштириш учун технологик карталарга биноан қилинадиган харажатлар суммасидан кам бўлмаслиги керак. Лекин бевосита

банк кредитлари бўйича бериладиган маблағ яна аввалги траншдагидек минерал ўғитларни, ёқилғи ва ёғлаш материалларини ҳамда эҳтиёт қисмлар сотиб олиш мақсад қилиб қўйилган. Бундай тартиб қишлоқ хўжалик корхоналарига олаётган кредит маблағларини ўзларини ҳоҳишлари бўйича эркин, мустақил сарфлаш имкониятини бермайди. Шунинг оқибатида олинаётган кредит маблағлари доим ҳам самара келтирмайди. Чунки кўпчилик ҳолларда қишлоқ хўжалик корхоналари ишлаб чиқариш йилнинг дастлабки ойларида кўпроқ маблағни ерни ҳайдашга, уни экишга тайёрлашга, ариқ-зовурларнинг техник ҳолатини яхшилашга сарфлаши лозим. Лекин бевосита кредитдаги маблағ уларни таъминлаш қобилиятига эга эмас. Яъни харажатлар кредит маблағлари билан таъминланмаган. Шундай ҳолат минерал ўғитларни сарфлаш жараёнида ҳам содир бўлмоқда. Шунинг учун бевосита берилаётган кредит маблағларини сарфлаш эркинлиги корхоналарга берилиши мақсадга мувофиқдир. 2004 йилда ҳам давлат буюртмалари бўйича сотиб олинган пахта хом-ашёсининг нархи билан унинг чигит уруғи қишлоқ хўжалик техникаларининг эркин нархлари ўртасида номутаносиблик сақланиб қолган. Масалан, пахта хом-ашёсининг давлат харид нархи 2004 йилда 15,4 фоизга ошган бўлса, пахта экилган майдонга ишлов берадиган култиваторнинг нархи 33,7 фоизга, ер ҳайдайдиган ТТЗ – 60.11 ва ТТЗ – 100.11 русумли тракторларнинг эркин нархи 22.1 – 26,3 фоизга ошган. Бундай ҳол қишлоқ хўжалиги корхоналарининг иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатмоқда. Жаҳондаги иқтисодий жиҳатдан энг бақувват ҳисобланган АҚШда рақобатга асосланган эркин бозор иқтисодий муносабатлари ниҳоятда такомиллашган. Улар мамлакатдаги барча субъектларнинг иқтисодиётини юксалишини таъминламоқдалар. Жумладан, 2,5 млнга яқин фермер хўжаликлари 1999-2002 йилларда ўртача 350 млн. тоннага яқин ғалла ишлаб чиқаришга эришишган. Шундан 200 млн. тоннага яқини ички талабни қондирган. қолгани эса чет мамлакатларга экспорт қилинган. Кичик бизнес вакили ҳисобланган фермер хўжалигида ишлаётган бир киши (1998-2000

йилларда ў ртача) 150 га яқин кишиларни нг озиқ-овқат ва хом-ашёга бўлган талабини қондирган. АҚШ фермерлари томонидан яратилаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари эркин бозор муносабатлари асосида сотилмоқда. Масалан, мамлакатда етиштирилаётган буғдойни сотиш билан асосан «АҚШ буғдой ассоциацияси» шуғулланади. Бу ассоциация қишлоқ хўжалиги Вазирлиги томонидан бюджетдан ҳамда фермерларнинг ажратаётган маблағлари эвазига фаолият кўрсатади. Униг асосий мақсади мамлакатда етиштирилаётган буғдой донини ички ва ташқи бозорда самарали сотиш. Мақсадни ҳал этш учун ассоциация таркибида 27 та «буғдой комиссияси» ташкил этилган. Шундан 13 таси мамлакатнинг ички бозорида, 14 таси эса чет элларда, АҚШ да мавжуд бўлган ҳамда етиштирилиши мумкин бўлган буғдойни сотиш билан шуғулланадилар. Уларнинг кўпчилигида юқори малакали ходимлар уддабуронлик билан фаолият кўрсатмоқдалар. Улар аввал фермерлар билан биргаликда қанча миқдорда, қандай сифатли буғдой донини етиштириш имкониятларини а ниқлаб олишиб, сўнг истеъмолчилар билан боғланишадилар. Шундан сўнг буғдой сотувчи фермерларни уни олувчи билан боғлаб, олди-сотди шартномаларини тузадилар. Буғдой донини сотаётган ҳар бир фермер ассциацияси ходими томонидан сотилган ҳар бир бушель буғдой дони учун ярим исит миқдорида шу комиссиянинг жамғармасига ажратадилар. Ассоциация жамғармасининг бойитиш мақсадида унинг ходимлари кўпроқ маҳсулотларни олувчиларни топишга ҳаракат қилишади. Шундай қилиб, улар буғдой донини ишлаб чиқарувчи фермерларга маҳсулотларини вақтида сотиш бўйича хизмат кўрсатадилар. Фермерлар эса асосан бозор талабини эътиборга олган тарзда сифатли маҳсулот етиштириш билан шуғулланадилар. . Фермерлар илғор ва я нги техника ва технологияларнинг самарали деб ҳисоблашгач, илмий муассасалар га бўлган муносабатларини янада ривожлантиришга интиладилар. Бир мисол, АҚШ да энг кўп боғдой етиштирадиган штатлардан бири Монтана штати ҳисобланади. У ерда 1 млн.

гектардан ошиқроқ майдонга буғдой экилади. Ҳар бир гектар майдонда сўнгги йилларда 18-20 центнердан буғдой ҳосили олинган. Шу штатда Лес Ауер деган фермер 2 600 га яқин майдонни шудгор қилиб, ў ғитлардан фойдаланган ҳолда буғдой экади. У қишлоқ хўжалик институтл а рининг илмий ходимларининг таклифл а рини ў з фермер хўжалиги ишлаб чиқаришига жорий этиш мақсадида шартнома тузган. Олимл а рнинг таклифларига кўра, кўра шудгорлаш ў рнига ерларни культивация қилишга, ў ғитларни ишл а тиш ў рнига гербицидлардан фойдаланишга ў тган. Шуларнинг натижасида ҳар бир бушель ғалла экиш харажатл а рини камайтириб, буғдойнинг ҳ осилдорлигини оширишга эришган. Натижада хўжаликда меҳнат унумдорлиги ҳамда фойда суммаси сезирарли даражада ошган. Олимлар ҳам ў з меҳнатлари учун етарли миқдорда маблағ олганлар. Хуллас, Янги агротехник тадбир томонлар учун манфаатли бўлган. Қишлоқ хўжалигида эркин бозор муносабатларини шакллантириш мақсадида молия, солиқ, кредит ҳамда баҳолар тизимини ислоҳ этиш объектив зарурият ҳисобланади. Чунки давлат мулкчилигига асосланган корхоналарнинг фаолиятини молиялаштириш, уларга вақтинча фойдаланиш учун бўш бўлган маблағларни кредит шаклида бериш, етиштирилаётган маҳсулотларнинг харид қилиш баҳолари давлат томонидан марказдан режали тарзда амалга оширилар эди. Эркин бозор иқтисодиёти шароитида эса корхоналар ишлаб чиқариши учун зарур бўлган маблағларни энг аввало ў злари ишлаб топишлари керак. Маблағ етишмаган ҳолларда уни четдан ў заро манфаатли тарзда олишга, ишлаб чиқарган маҳсулотларини эса бозор талаблари асосида сотишга ҳаракат қилишлари лозим. Шундай экан, бозор иқтисодиётига босқичма-босқич давлат раҳбарлигида ў тилаётган даврда республикамиз қишлоқ хўжалигида молия, кредит, солиқ ҳамда баҳолар ислоҳоти қ а й тарзда амалга оширилмоқда? 2 Сулеманов М. Америка қишлоқ хўжалиги. Т. Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти. 2000 й. 49 бет.

Бу ў ринда таъкидлаш керакки, қишлоқ хўжалик ерларига, йирик ирригация-мелиорация иншоотларига нисбатан давлат мулкчилиги сақланиб қолганлиги туфайли янги ерларни комплекс ў злаштириш, фойдаланилаётган ерларнинг унумдорлигини ошириш мақсадида амалга оширилаётган ирригация ва мелиорация тадбирлари, йирик ирригация-мелиорация иншоотл а рини қуриш, таъмирлаш ва улардан фойдаланиш учун давлат бюджетидан маблағ ажратилмоқда. Қишлоқ ҳудудларида экологик муҳитни соғломлаштириш билан боғлиқ бўлган тадбирларга ҳам, қишлоқ хўжалигидаги уруғчилик, селекция, наслчилик, ветеринария соҳаларига ҳам маблағлар бюджетдан берилмоқда. Бундан ташқари тармоқдаги давлат ташкилотларининг фаолиятлари ҳам бюджетдан ажратилаётган маблағлар эвазига молиялаштирмоқда. Ширкат, фермер, мустақил деҳқон хўжаликлари эса ишлаб чиқариши учун талаб этилган маблағларнинг асосий қисмини ў з ҳисобларидан сарфламоқдалар. Улар ишлаб чиқариш воситаларини ў з фойдалари, амортизация фонди ҳамда асосий воситаларни туг а тишдан олаётган маблағлари ҳисобидан харид қилмоқдалар. Бундай маблағлар етишмаган ҳолларда четдан вақтинча бўш бўлган маблағларни манфаатли равишда жалб этишга ҳаракат қилмоқдалар. Ўтиш даврида қишлоқ хўжалик корхоналаридан олинаётган солиқлар тизими ҳам такомиллаштирилмоқда. 1999 йилгача улар даромад, ер, сув, мулк, акциз ва бошқа турдаги солиқларни, тўловларни тўлар эдилар. 1999 йилнинг 1 январидан бошлаб корхоналардан ягона ер солиғи олинмоқда. Унинг миқдори ер унумдорлигига(ернинг б а л л бонитет классларига) қараб белгиланади. Лекин ягона ер солиғи миқдорини (ставкасини) аниқлаш тартибини хўжаликлар билмайдилар. Улар туман солиқ инспекциялари томонидан берилган ставкалар бўйича солиқ суммасини аниқлаб, белгиланган муддатларда маҳаллий бюджетга ў тказадилар. Ягона ер солиғининг жорий этилиши хўжаликлар учун анча қулайлик туғдирди. Чунки 10 та солиқ тури бўйича ҳисоб-китоб қилгандан кўра, ягона солиқни ҳисоблаш анча енгил. Лекин ягона ер солиғи жорий этилиши билан

бюджетга тўланаётган сумма қисқариш ў рнига ошди. Бу ҳол хўжаликларни анча ў йлантирмоқда. Шунинг учун унинг ставкаларини кўриб чиқиш ҳозирги вақтда хўжаликлар учун энг муҳим масала ҳисобланади. Чунки сўнгги йилларда тупроқ унумдорлигининг пасайиш тенденцияси кузатилмоқда. 1992 йилдан қишлоқ хўжалик корхоналари етиштираётган барча маҳсулотларини эркин сотиш имкониятларига эга бўла бошладилар. Бу тармоқда баҳолар ислоҳоти амалга оширила- ётганлигидан далолат беради. Ҳозирги даврда хўжаликлар етиштираётган маҳсулотларини бир қанча турдаги нархларда сотмоқдалар. Жумладан: - давлат эҳтиёжига керак бўлган пахта, буғдой, шолининг режалаштирилган ҳосилга нисбатан 30 фоизини давлат харид нархларида; - етиштирилган ҳос и лининг давлат буюрмаларидан ортиғини ҳамда давлат эҳтиёжи учун олиш маҳсулотларни олувчилар билан тузилган шартномаларда кўрсатилган келишилган баҳоларда (уларни шартнома баҳолари ҳам деб аташади); - эркин сотиладиган маҳсулотларни эркин баҳоларда сотмоқдалар; - хўжалик ичида истеъмол қилинадиган ёки фойдаланиладиган маҳсулотларни эса уларнинг таннархларида ў тказмоқдалар. АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Республикасининг «Мулк тўғрисида»ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Ўзбекистон қонун ва фармонлари. Тошкент, «Адолат»,1992. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнат кодекси». «Аҳолини иш билан тамъинлаш тўғрисида» ги қонун. Тошкент, «Шарқ», 1998. 3. Ўзбекистон Республикасининг Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни

чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий хужжатлар тўплами. (I– II қисм). Тошкент. «Шарқ», 1998. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонуни. Ўзбекистон янги қонунлари. Тошкент, «Адолат», 1993. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги қонуни. «Халқ сўзи», 1998 йил, 6 июнь. 6. Ўзбекистон Республикасининг «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги қонуни. «Халқ сўзи», 1998 йил, 6 июнь. 7. Ўзбекистон Республикасининг «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги қонуни. «Халқ сўзи», 1998 йил, 6 июнь. 8. Ўзбекистон Республикасининг «Қишлоқ хўжалиги корхоналарини санация қилиш тўғрисида»ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси тадбиркорлик тўғрисидаги қонун ҳужжатлари, Тошкент, «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси», №2, 1999 йил. 9. Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар тўғрисида»ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент, «Адолат», 1992. 10. Ўзбекистон Республикасининг «Ер Кодекси». Ўзбекистон Республикаси «Ер

кодекси» ва қишлоқ хўжалигига оид қонунлари, Тошкент, «Адолат», 1999. www.ziyonet.uz www.nur.uz

Похожие

Бозор иктисодига ўтишда кишлок хўжалигига давлат рахбарлиги ва амалга оширилаётган аграр-иктисодий ислохотлар

Бозор иктисодига ўтишда кишлок хўжалигига давлат рахбарлиги ва амалга оширилаётган аграриктисодий ислохотлар

Қишлоқ хўжалигида мулк ва тадбиркорлик шакллари

Тараққиётнинг Ўзбек модели ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Иқтисодий ривожланишга эришишда аграр ислоҳотларнинг ўрни ва роли