Ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etish - Экономика - Рефераты

Ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etish

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

30.2431640625 KB

Ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etish Reja: 1. Sanoatda ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning shakllari va ularning o’zaro bog’liqligi 2. Konsentratsiyalashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari 3. Ixtisoslashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari 4. Kooperativlashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari 5. Kombinatlashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari 1

1. Sanoatda ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning shakllari va ularning o’zaro bog’liqligi Mamlakat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga ularni umumlashtirish va ijtimoiy mehnat taqsimoti jarayonlari sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Sanoatni konsentratsiyalashtirish va kombinatsiyalashtirish ijtimoiy mehnatni yirik korxonalarda mujassamlashtirishni ifodalasa, ixtisoslashtirish hamda kooperativlashtirish esa sanoat tarmoqlari tarkibida mehnat taqsimoti va ularning hamkorligini ifodalaydi. Mehnat taqsimotining rivojlanish darajasi va uni umumlashtirish jamiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda munosabatlarining takomillashishida o’z aksini topadi. Ishlab chiqarishni tashkil etishning bu shakllari mustaqillik tufayli va milliy iqtisodiyotni erkinlashtirish munosabati bilan o’z mohiyati va mazmunini, maqsad va vazifalarini anchagina o’zgartirdi. Ayniqsa ishlab chiqarishni konsentratsiyalashtirish, kichik va o’rta korxonalarning paydo bo’lishi munosabati bilan ular o’rtasida uyg’unlashuv yuzaga keldi. Sanoatda ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning shakllariga quyidagilar kiradi: •konsentratsiyalashtirish; •ixtisoslashtirish; •kooperativlashtirish; •kombinatsiyalashtirish; Konsentratsiyalashtirish - bu bir xil, o’xshash mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarni yiriklashtirishdir. 1 Ixtisoslashtirish esa - bu alohida ishlab chiqarish sexlari, korxonalar, tarmoqlarni konstruktiv va texnologik jihatdan o’xshash bo’lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga yoki jarayonlarni bajarishga mujassamlashtirishdir. Kooperativlashtirish – muayyan turdagi mahsulotni hamkor-likda tayyorlash bo’yicha korxona (firma)larning birgalikda faoliyat ko’rsatishidir. 1 Б.105. 2

Kombinatsiyalashtirish - turli tarmoqlarga mansub bo’lgan mahsulot ishlab chiqarishni yoki jarayonlarni bir korxona miqyosida mujassamlashtirishdir. Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar va Vazirlar Mahkamasining qarorlarida, Prezident asarlarida ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etish masalalariga alohida e’tibor berilgan. Natijada ular oqilona ravishda, sanoat siyosatining barcha talablariga javob beradigan yo’sinda rivojlanib bormoqda. Bu jarayonlarning zarurligi va ularni takomillashtirish masalalari milliy iqtisodiyot taraqqiyotining keyingi bosqichlarida ham alohida ahamiyat kasb etadi. 2. Konsentratsiyalashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari Ishlab chiqarishni konsentratsiyalashtirish – bu mahsulot tayyorlash, ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishni eng yirik korxonalarda to’plash jarayonidir. Uning bir necha turlari mavjud. Ular agregat, texnologik, tashkiliy xo’jalik va korxona (firma)larni yiriklashtirish shakllarida ifodalanadi. Sanoatni konsentratsiyalashtirish agregat, texnologik, tashkiliy-xo’jalik va zavodlarni yiriklashtirish shakllarida ifodalanadi. Agregat shaklida ishlab chiqarishni konsentratsiyalashtirish - dastgohlarning quvvatini oshirishdir, ya’ni agregatlarning unumdorligini yuqori darajaga hamda muayyan turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishning umumiy quvvatida yuqori unumdor agregatlar salmog’ini ko’paytirishdir. Bu jarayon sanoatning yetakchi, ayniqsa, elektroenergetika, metallurgiya, kimyo, yoqilg’i va qurilish materiallari tarmoqlarida sezilarli. Konsentratsiyalashtirishga texnologik jihatdan o’xshash ishlab chiqarishlarning quvvatini oshirish orqali erishish mumkin. Masalan, metallurgiyada - cho’yan, po’lat eritish, prokat ishlab chiqarish, to’qimachilikda – yigirish, to’qish, bo’yash, mashinasozlikda - quyuv, mexanik ishlov berish, yig’uv jarayonlarining mujassamlashishi. Korxonalarni va ularning tarkibidagi sex va uchastkalarni yiriklashtirish ishlab chiqariladigan mahsulotning yillik hajmini ko’paytiradi, mahsulot sifatini yaxshilaydi, mehnat unumdorligini oshiradi. Bunga yirik korxonalarni qurish, 3

ishlab turgan korxonalarni qayta qurollantirish, kengaytirish, birlashmalarni tuzish yo’li bilan erishiladi. Iqtisodiy rayonlarning industrial rivojlanish darajasi, ularning tarkibidagi yirik, o’rta hamda kichik sanoat korxonalarning salmog’i bo’yicha ifodalanadi. Sanoatni konsentratsiyalash masalalarini ma’lum mahsulotlarga ehtiyoj, ularni ishlab chiqarish imkoniyatlarini hamda erishiladigan iqtisodiy natijalarni e’tiborga olgan holda hal etish tavsiya etiladi. Korxonalar ishlab chiqarishning hajmiga binoan yirik, o’rta va kichik turlarga bo’linadi. Ular bir-biridan ishlab chiqariladigan mahsulot (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) ning hajmi, asosiy fondlarning qiymati, xodimlarning soni bilan farqlanadi. Yirik, o’rta va kichik korxonalarni qurish zarurati O’zbekiston Respublikasining moddiy-texnika bazasini yaratishda vaqt omilining ahamiyati nihoyatda yuqoriligi bilan aniqlanadi. Har bir sanoat korxonasi o’z afzalliklari va kamchiliklari bo’yicha bir biridan farqlanadi. Yirik korxonalarning afzalliklariga quyidagilar kiradi: -yuqori unumli texnika va ilg’or texnologiyani qo’llash va undan foydalanish imkoniyatlarining ko’pligi; -ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish; -xodimlar mehnat unumdorligining yuqoriligi; -sanoatga ishlab chiqarish samaradorligini oshiradigan eng yangi fantexnika yutuqlarini, o’zlashtirishga ta’sir ko’rsatadigan quvvatli konstruktorlik, texnologik va ilmiy-tadqiqot laboratoriyalari, byurolarini tashkil etish imkoniyatlari; -shartli-doimiy xarajatlarning kamligi; -mahsulot birligiga to’g’ri keladigan asosiy va yordamchi xizmat ko’rsatish xarajatlarining pastligi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida kichik korxonalarning o’rni va roli juda katta ahamiyatga ega. Shu sababli mustaqillik yillarida o’rta va kichik 4

korxonalarning rivojlanishiga alohida e’tibor berildi. Natijada ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 50 foizdan oshmoqda. Yirik, o’rtacha va kichik korxonalar oqilona rivojlantirilgandagina ijtimoiy ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishish mumkin. Bu vazifani hal etish ishlab chiqarishni konsentrsiyalashtirishga bevosita bog’liqdir. Buning uchun korxonalarning optimal yirikligini aniqlash kerak bo’ladi. Optimal yiriklikdagi korxonalar deb, texnika taraqqiyotining hozirgi davrida mahsulot ishlab chiqarilishi va uni iste’molchilarga yetkazilishining minimal darajadagi ijtimoiy mehnat xarajatlari evaziga ta’minlaydigan korxonalarga aytiladi. Optimal yiriklikdagi korxonalar o’zaro bog’langan yirik, o’rtacha va kichik ishlab chiqarishlarni o’z ichiga olib, agar ularning har biri oqilona ixtisoslashgan bo’lsa, yirik korxonalarning barcha afzalliklarini o’zida saqlab qoladi. Demak, kelajakda O’zbekistonda madaniy-lashgan, to’laqonli, bozor iqtisodiyotini yaratish, iqtisodiyotning barcha sohalarida xususiy mulk miqyoslarini kengaytirish jarayoni yirik va o’rta korxonalarni oqilona uyg’unlashtirishni taqozo etadi. 3. Ixtisoslashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda uni ratsional tashkil etish, jumladan, ixtisoslashtirish muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish (frans. – specialisatian, lotincha specialis – ayrim, maxsus) – ijtimoiy mehnat taqsimotining shakli. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish xilma-xil mahsulotlarni, ularni ishlab chiqarishning turli bosqichlarini bir biridan ajralib chiqishi tufayli yangidan yangi ko’pgina ishlab chiqarish sohalarining vujudga kelish jarayonidir. Tarixiy taraqqiyot jarayonida qishloq xo’jaligi, sanoat, qurilish va boshqa har xil ishlab chiqarishlar mustaqil soha bo’lib ajralib chiqqan. Bu sohalarning o’z ichida ham ajralib chiqish sodir bo’lishi natijasida biron alomatiga ko’ra bir-biriga yaqin korxonalarni birlashtiruvchi ixtisoslashgan tarmoq vujudga kelgan. 5

Alohida ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar bir xil yoki turli mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga quyishga erishganlar hamda maxsus, o’ziga xos texnologiya jarayoni va ixtisoslashgan kadrlar bilan ajralib turgan va turishi mumkin. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishning eng birinchi va elementar shakli sanoatning boshlang’ich shakli bo’lmish hunarmandchilik bilan birga vujudga keldi. Mehnat taqsimoti asosida rivojlanayotgan tovar xo’jaligi natural xo’jaligi, ishlab chiqarishning universalizmini yemirib tashladi. Korxonalarning ixtisoslashuvi - ularda mukammalroq texnika va texnologiya, mehnatni tashkil etishning ilg’or usullarini qo’llashni yengillashtiruvchi turdosh mahsulot ishlab chiqarishni mujassamlash-tirish jarayonidir. Ixtisoslashtirish jarayonining taraqqiyoti ijtimoiy ishlab chiqarish-ning o’sishi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Ixtisoslashtirish, o’z navbatida, ishlab chiqaruvchi kuchlar-ning rivojlanishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish vositalari va ish kuchining juda keng miqyosda birlashtirilishi hozir iqtisodiy zarurat bo’lib qoldi. Hozirgi zamon texnika taraqqiyotining muhim omillari – elektronizatsiyalash, kompleks avtomatlashtirish, yangi materiallarni yaratish va joriy etish, ilg’or texnologiyalarni, jumladan, biotexnolo-giyalarni vujudga keltirish ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish bilan bevosita bog’likdir. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish sanoat korxonalarining ishini eng ratsional, oqilona tashkil etish hisoblanib, binolardan, jihoz va asbobukunalardan, materiallardan bekami-ko’st foydalanishda, fan va texnikaning eng oxirgi yutuqlarini joriy etishda, takomillashgan maxsus mashina va asboblarni qo’llashda, mehnat unumdorigini oshirishda, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish xarajatlarini tejashda katta samara keltiradi. Korxona bo’limlarining ixtisoslashuvi - ayrim sexlar, uchastkalar, ish joylarining ayrim mahsulotlar ishlab chiqarishga va jarayonlarni bajarishga ixtisoslashuvida ifodalanadi. 6

Sanoatda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish jarayonining quyidagi shakllari keng tus olgan: -birinchi, eng oddiy va keng tarqalgan shakli buyumlar bo’yicha ixtisoslashtirish. Uning bunday shakli korxonalarni texnologik jihatdan birbiriga o’xshash bo’lgan va cheklangan miqdordagi mahsulot turlarini ishlab chiqarishga moslashtirishdan iborat; - ikkinchi, detalli ixtisoslashtirish, ya’ni buyum yoki mahsulotning bir qismini, uzel detalini (masalan, motor, reduktor, karbyurator, porshen, gilza, kuzov, bunker va h.k.larni) ishlab chiqarish; - uchinchi, texnologik ixtisoslashtiriish. Bu ixtisoslashtirishning eng oliy shakli bo’lib, mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasining ma’lum operatsiyalarini bajarishni o’zida mujassamlashtiradi. Korxona-larda ishlab chiqariladigan mahsulot turlarining kengayishi ixtisosla-shishning doimo rivojlanishi va mukammallashuvining zarurligini ifodalaydi. Masalan, mashinasozlikda buyumlar bo’yicha ixtisoslashish - ma’lum ishlab chiqarish tarmoqlari yoki ish turlari (paxta terish, yo’l qurilishi) uchun mashinalar ishlab chiqarishning mujassamlashuvi yo’nalishida rivojlanmoqda. Bunday ixtisoslashish konstruktorlarga ayrim tarmoqlarda mashinalarning ishlash sharoitlarini chuqurroq o’rganish hamda mukammalroq texnika yaratish imkonini kengaytiradi. Bir korxona miqyosida tugallangan holatda mahsulot ishlab chiqarishning tashkil etilishi unga doimo xizmat qilib, zarur qismlarni yetkazib beruvchi ixtisoslashgan korxonalar tashkil etilishini taqozo etadi. Chunki barcha turdagi mahsulot ishlab chiqarishni bir korxonaga to’plash mumkin emas. Shu tufayli qismlar yoki mahsulotning bo’laklarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan zamonaviy korxonalar tashkil etilgan. Bu xil qismlar bo’yicha ixtisoslashgan korxonalar ko’proq mashinasozlikda ko’rinadi. Qismlar yoki mahsulot bo’laklarini ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashgan korxona va tarmoqlarga sharikopodshipniklar, porshen ishlab chiqaruvchi zavodlar, karbyurator zavodi, reduktor, asbob-anjomlar, quyma, ehtiyot qismlar, televizor transformatorlari, televizorga futlyarlar, kondensatorlar, yuqori bosimli nasoslar, 7

divan-krovatlar uchun oyoqlar va boshqalarni ishlab chiqarish misol bo’la oladi. Masalan, sharikopodshipniklar, porshenlar, reduktorlar, motorlar va boshqalar tayyorlaydigan turli jarayonlarga tashkiliy jihatdan bo’linishi mumkin. Korxonalarning texnologik ixtisoslashuviga mashinasozlik zavodlari uchun tayyor qismlar ishlab chiqaruvchi, quyuvchi va temirchi-presslovchi zavodlar, to’qimachilik fabrikalari uchun ip-yigiruv fabrikalari misol bo’la oladi. Ixtisoslash darajasining asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: -ixtisoslashgan korxonalar ishlab chiqargan mahsulotining shu mahsulot turining umumiy hajmidagi salmog’i; -ishlab chiqarilgan, texnologik jihatdan o’xshash bo’lgan assortimentdagi buyumlarning guruhlari, turlari. Korxona tarkibidagi ixtisoslashuvni ta’riflash uchun quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi: -dastgohlar ilg’or turlarining ushbu korxona yoki sex dastgoh-larining umumiy miqdoridagi salmog’i; -potok liniyalarda o’rnatilgan dastgohlarning salmog’i. Masalan, potok usulida ishlab chiqarishda band bo’lgan metall qirquvchi dastgohlarning hamma asbob- uskunalar qiymatiga nisbati (foiz hisobida); -korxona ishlab chiqaradigan turli mahsulotlarda unifikatsiyalashtirilgan yoki bir shaklga keltirilgan detallar va qismlar salmog’i. Ixtisoslashgan korxona (firma)lar va ularning bo’limalari sonining o’sishi ham ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi yuqori darajada ekanligini ko’rsatadi. 4. Kooperativlashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari Sanoatda korxonalar ixtisoslashuvining rivoji ishlab chiqarishni kooperativlashtirish asosida amalga oshadi. Kooperativlashtirish - bu ma’lum mahsulot ishlab chiqarish, ish va xizmat bajarishni birgalikda olib borish bo’yicha tarmoqlar va ular korxonalarining davomli ishlab chiqarish aloqalari shakllaridan biri. 8

Kooperativlashtirishda mahsulot yetkazib berish tartibi ishlab chiqarish jarayonida buyurtmachining ma’lum ishlab chiqarish-texnikaviy topshiriqni bajarishini hisobga olishini talab etadi. Kooperativlashtirish xomashyo, yoqilg’i va standartlashtirilgan yarimfabrikatlar hamda buyurtmalarni yetkazib berish bosqichlarini qamragan holda moddiy-texnika ta’minotidan farqlanadi. Kooperativlashtirish murakkab mahsulotlarni ishlab chiqarishni o’zlashtirishni tezlashtirish, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog’liq bo’lgan muhim vazifalarni hal etishga imkoniyat yaratib beradi. Sanoatning rivojlanish davrlarida ishlab chiqarishni kooperativlashtirishning bir qancha samarali shakllari vujudga keldi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: - buyumli (agregatli) kooperativlashtirish; - texnologik kooperativlashtirish; - tarmoqlararo kooperativlashtirish; - iqtisodiy rayonlararo kooperativlashtirish. Buyumli (agregatli) kooperativlashirish - bu mashina va asbobuskunalar ishlab chiqaruvchi bosh korxonaga turli butlovchi buyum va detallarni yetkazib beruvchi korxonalarning faoliyatidan iborat. Masalan, detallar bo’yicha kooperativlashtirish usulida ixtisoslashgan korxonalar bosh korxonaga sharikopodshipniklar, porshenlar, turli uzellar va asbobuskunalarning qismlarini yetkazib berishlari mumkin. Texnologik kooperativlashtirish – bu bir va bir necha korxonalar o’rtasida alohida jarayonlarlarni bajarish bo’yicha hamkorlikdir. Ishlab chiqarishning qaysi tarmoqqa taalluqliligi nuqtai nazaridan tarmoq va tarmoqlararo ishlab chiqarish koooperatsiyasi vujudga keladi. Tarmoqlararo kooperativlashtirish sanoat tarmoqlarining bir biriga xizmat ko’rsatishini ifodalaydi. Masalan, sanoat ishlab chiqarishining mashinasozlik tarmog’i metallurgiya sanoati bilan hamkorlik qilishi mumkin. Kooperatsiya asosida ma’lum mahsulotlarni tayyorlashi, bir biriga butlovchi buyumlar yetkazib berishi va muayyan ishlarni bajarib berish mumkin. 9

O’zaro bog’liq bo’lgan korxonalarni joylashtirish nuqtai nazaridan iqtisodiy rayonlar miqyosida va rayonlararo kooperativlashtirish keng tus olishi mumkin. Rayonlararo kooperativlashtirish turli iqtisodiy hududlarda joylashgan korxonalar o’rtasidagi aloqalarni ifodalaydi. Ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etishning bu shakliga baho berish uchun uning ahvolini va imkoniyatlarini bilish lozim. Buning uchun har xil ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: - birinchidan, ushbu korxona bilan hamkorlik qiluvchi korxonalar soni. Bunda yetkazib beruvchi va buyurtmachi korxonalarning soni alohidaalohida hisob-kitob qilinadi. Masalan, avtomobil zavodlari yuzlab korxona (firma)lar bilan hamkorlik qilsalar, stanoksozlik korxonalarining ishlab chiqarish aloqalari atigi bir nechta korxonalar bilan chegaralangan bo’ladi. - ikkinchidan, kooperatsiya usulida olinayotgan yarim fabrikatlar va butlovchi buyumlarning ushbu korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan 10

tayyor mahsulot tannarxidagi ulushi. Masalan, avtomobil tannarxida tashqaridan kooperativlashtirish yo’li bilan olinadigan yarim fabrikatlar va butlovchi buyumlarning ulushi taxminan 40-45 foizni tashkil etadi. 5. Kombinatsiyalashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari Sanoatning har bir tarmog’ida katta korxonalar bo’laveradi. Lekin ikkinchi tomondan zamonaviy sanoatga kombinatsiya degan narsa xosdir. Sanoatni kombinatsiyalashtirish turli sanoat tarmoqlarining bir korxonada qo’shilishidirki, bu tarmoqlar yo xomashyoni ketma-ket ishlab beruvchi tarmoqlar (masalan, rudadan cho’yan quyish va cho’yanni po’latga aylantirish, so’ngra, ehtimol, po’latdan turli mahsulotlar ishlab chiqarish) yoki biri ikkinchisiga nisbatan yordamchi rol o’ynovchi tarmoqlar (masalan, chiqindilarni yoki qo’shimcha mahsulotni ishlash; upakovka buyumlari ishlab chiqarish va h.k.) bo’ladi. Kombinat tarkibidagi bo’limlarning texnik-iqtisodiy birligi, ishlab chiqarish quvvati, mahsulot miqdori, turlari va sifati bo’yicha o’zaro mosligi ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqadorlikni ifoda etadi. Bo’linmalar o’rtasidagi iqtisodiy aloqadorlik esa turli yo’nalishlarda amalga oshirilishi mumkin. Kombinatning xomashyo, energetika va transport manbalari birligi, uning barcha ishlab chiqarish bo’linmalarining umumiy kommunikatsiya (suv, bug’, gaz, elektr bilan ta’minlash) tizimlari birlashganligini, umumiy transport xo’jaligidan foydalanishini, dastlabki xomashyolarni yoki ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlashini, bir-birlarini yarim fabrikat yoki chala mahsulot bilan ta’minlashini ko’rsatadi. Kombinatsiyalashtiriladigan korxonalarning hududiy birligi yagona texnologik tizimni tashkil etuvchi birlashtiriladigan ishlab chiqarishlarning uzviy texnologik bog’liqligidan kelib chiqadi. Bu tizimda uzilish bo’lmasligi uchun, kombinatning barcha ishlab chiqarish bo’limlari bir maydonda joylashtiriladi. Bu kimyoviy-texnologik va termik ishlab chiqarish jarayonlari (kimyoviy, metallurgiya, neft-kimyo, oziq-ovqat va h.k.) ustun bo’lgan kombinatsiyalashtirilgan korxonalar uchun ayniqsa muhimdir.

Kombinatsiyalashtirishni rivojlantirishning asosiy sharti ishlab chiqarishni yiriklashtirishdir. Kombinatsiyalashtirish natijasida xomashyodan, ishlab chiqarish chiqindilaridan to’liq foydalanish imkoniyati yaratiladiki, bu esa sanoatning xomashyo manbaini kengaytiradi. Kombinatsiyalashtirish sanoat ishlab chiqarishda jarayonlarni uzluksiz olib borish, ularni qisqartirish, ishlab chiqarishni jadallashtirish va natijada ish kuchini tejash, ishlab chiqarishning iqtisodiy-ijtimoiy samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bunday ishlab chiqarish sharoitida bir qator qurilish obyektlari uchun kapital xarajatlar, mahsulot va xomashyoni uzoqqa tashish, umumzavod xarajatlari qisqaradi, mahsulot ishlab chiqarish hajmi ortadi, tannarxi kamayib, sifati esa ancha yaxshilanadi va iste’molchilar talabi to’laroq qondiriladi. Kombinatlashtirishning quyidagi shakllarini ajratish mumkin: -xomashyoni tayyor mahsulot olguncha ketma-ket bosqichlarda qayta ishlash; -ishlab chiqarish chiqindilaridan foydalanishga asoslangan holda mahsulot tayyorlash; -xomashyoni yoppasiga qayta ishlash. Xomashyoni kompleks qayta ishlashga asoslangan kombinatlashtirish eng rivojlangan ishlab chiqarish bo’lib juda katta iqtisodiy ahamiyatga egadir. Chunki bu shaklda xomashyo, materiallar va chiqindilardan to’la-to’kis foydalanish mumkin bo’ladi. Kombinatlashtirishning bunday zarurligi xomashyo tarkibida turli elementlarning mavjudligi bilan belgilanadi. Masalan, Ohangaron rudalarining ko’p qismi kompleks, polimetallik tavsifga ega bo’lib, ulardan ba’zi bir elementlarning qiymati mis qiymatidan 9-10 barobar yuqoridir. Hozirgi zamon texnika va texnologiyasi yordamida u yerda mis bilan birga oltingugurt, qalay, qo’rg’oshim, oltin, selen, telur va boshqa bir qator nodir buyumlar olinmoqda. Alohida kombinatning rivojlanish darajasi o’sha kombinat qamrab olgan tarmoqlar va ishlab chiqarish stadiyalarining soni bilan tavsiflanadi. Shu sababli odatda to’la-to’kis va to’la bo’lmagan kombinatlarni farqlaydilar. Masalan, to’la- to’kis to’qimachilik kombinati barcha bosqichlar (yigirish, to’qish va pardozlash)

ni qamrab oladi. To’la bo’lmagan to’qimachilik kombinati esa o’z ichiga bir yoki ikki bosqichni oladi. O’zbekistonda ishlab chiqarishni kombinatlashtirish juda yuqori darajaga ko’tarilgan. U ayniqsa metallurgiya, kimyo, to’qimachilik va oziqovqat sanoatida keng tarqalgan. Respublikada bu tarmoqlarga taalluqli juda yirik, dunyo miqyosida tan olingan kombinatlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ular jumlasiga Navoiy tog’-kon metallurgiya kombinati, Olmaliq tog’-kon metallurgiya kombinati boshqalarni kiritish mumkin.

Qisqacha xulosalar 1. Ishlab chiqarishni konsentratsiyalash - bu ishlab chiqarishning tobora yirik korxonalarda jamlanish jarayonidir. Ishlab chiqarish konsentratsiyasi darajasi katta korxonalarning butun tarmoqda umumiy ishlab chiqarilgan mahsulotlardagi solishtirma og’irlik ko’rsatkichlari bilan aniqlanadi. 2. Ko’p ukladli va ijtimoiy yunaltirilgan bozor iqtisodiyotida kichik va o’rta korxonalar mahsulotlarining solishtirma og’irligini yuksaltirish muhim ahamiyatga ega. Katta, o’rta, kichik korxonalarni birga olib borish ijtimoiy taraqqiyotning ko’pgina iqtisodiy va ijtimoiy muammolarini to’g’ri yechish uchun yordam beradi. 3. Sanoatning ixtisoslashuvi muayyan mahsulot ishlab chiqaruvchi va o’ziga xos ishlab chiqarish apparati, texnologik jarayon va ixtisoslashgan kadrlar bilan tavsiflanuvchi tarmoq va ishlab chiqarishning ajratilishi bilan ifodalanadi. 4. Ishlab chiqarishni kooperativlashtirish - bu muayyan bir mahsulotni hamkorlikda ishlab chiqaruvchi korxonalar o’rtasidagi ishlab chiqarish aloqalaridir. 5. Kombinatlash - bu yoki xomashyoni qayta ishlovchi ketma-ket bosqichlardan iborat yoki yordamchi ahamiyatga ega bo’lgan turli sanoat tarmoqlarining bir korxonada birlashishidir. U xomashyoni va materiallarni muntazam bosqichlarda qayta ishlashni, ularni kompleks ravishda ishlatishni ta’minlaydi hamda kamchiqimli va umuman chiqindisiz texnologiyalarni joriy qilishga imkoniyat tug’diradi. 6. O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi sanoatning mamlakat hududi bo’ylab geografik joylashtirilishiga chuqur o’zgarishlar kiritdi. Sanoat ishlab chiqarishining joylashtirilishi ko’pukladli iqtisodiyot va bozor munosabatlariga o’tish qonuniyatlariga tayangan tamoyillarga muvofiq holda amalga oshirilmoqda. 7. Sanoatning to’g’ri joylashtirilishi - butun ijtimoiy ishlab chiqarish o’sishini tezlashtirishning va respublika xavfsizligini ta’minlashning eng muhim shartlaridan biridir.

8. Qurilish rayoni va joyini asoslashda qurilish, shuningdek, yaratilayotgan obyektning keyinchalik qilinadigan eksplutatsiyasining nominal tejamkorligi hisobga olinadi. O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. Sanoat ishlab chiqarishini ijtimoiy tashkil etish shaklining tarkibiy qismlari. 2. Ishlab chiqarish konsentratsiyasining mohiyati, mazmuni, shakllari, ko’rsatkichlari. 3. Kichik va o’rta korxonalar konsentratsiyasi va samaradorligining optimal hajmlari. 4. Sanoatda ixtisoslashuv va kooperatsiya. Ularning mazmuni, ko’rsatkichlari va samaradorligi .

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

Похожие

Ishlab chiqarishni boshqarish

Ishlab chiqarish jarayoni va uni tashkil etish

Kreditlashni tashkil etish asoslari

Menejer faoliyatini tashkil etish

Mehnat faoliyatini tashkil etish