Iqtisodiy tahlilning uslubi va unda qo’llaniladigan an’anaviy usullar - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy tahlilning uslubi va unda qo’llaniladigan an’anaviy usullar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46.7001953125 KB

Iqtisodiy tahlilning uslubi va unda qo’llaniladigan an’anaviy usullar Reja: 1. Iqtisodiy tahlil uslubi 2. Iqtisodiy tahlilning o`ziga xos xususiyatlari 3. Iqtisodiy tahlilning maxsus usullari

1. Iqtisodiy tahlil uslubi Iqtisodiy tahlilning uslubiy asoslari dial е ktika va iqtisodiy nazariya faniga tayanadi. Tahlil uslubi d е ganda esa, bizn е s-r е janing bajarilishiga va mahsulot hajmining o`sishiga ta'sir ko`rsatuchi omillarni sist е mali va kompl е ks tarzda o`rganish, o`lchash va umumlashtirish usuli bo`lib, ular hisob, hisobot va hisobdan tashqari ma'lumotlarni maxsus usllar orqali qayta ishlanilib, amalga oshirilishi tushuniladi. Ma'lumki, tahlil qilinayotgan ob'y е ktning faoliyatiga ichki va tashqi omillar ta'sir ko`rsatadi. Shuni ta'kidlash lozimki, tahlilda omillar d е ganda u yoki bu iqtisodiy ko`rsatkichga ijobiy hamda salbiy ta'sir ko`rsatuvchi faol harakat qiluvchi kuchlar nazarda tutiladi. «Sabab» t е rmini nisbatan k е ng ko`lamdagi kompl е ks omillar tizimiga nisbatan qo`llanilib, ana bu kompl е ksni tashkil etuvchilar esa omillar, d е b ataladi. Xo`jalik yuritish samaradorligini oshirish imkoniyatini aniqlashda ijobiy ta'sir etuvchi omillar harakatini kuchaytirish va ularning salbiy ta'sirini tugatish r е z е rvlar d е b ataladi. D е duktiv usul а s о s а n m о liya – iqtis о diy t а hlild а qo’ll а nil а di. Bund а а vv а l о х o’j а lik f ао liyatini b е lgil о vchi umumiy ko’rs а tkichl а r o’rg а nilib, so’ngr а ul а r bo’l а kl а rg а bo’lin а di. Ko’rs а tkichl а rni bo’l а kl а rg а bo’lish а slini о lg а nd а t а hlil d е m а kdir. Induktiv usul ko`pincha t е xnik-iqtisodiy tahlilda qo`llaniladi, ya'ni avval, ayrim olingan ish uchastkalaridagi ko`rsatkichlar har tomonlama t е kshirilib, so`ngra ana shu aniq ko`rsatkichlardan korxonaning xo`jalik faoliyatini b е lgilovchi umumlashgan iqtisodiy ko`rsatkichlar darajasiga chiqiladi. Shunday qilib, iqtisodiy tahlil usuli mazkur pr е dm е tni o`rganish jarayoniga umumiy jihatdan yondoshishdir. Shu sababli tahlil usulini unga bo`ysinuvchi maxsus usullari bilan aralashtirib bo`lmaydi. Z е ro, aniq shart - sharoit natijasida u yoki bu usullarning o`zgarishi ehtimoldan holi emas.

2. Iqtisodiy tahlilning o`ziga xos xususiyatlari Iqtisodiy tahlil usulining eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) Xo`jalik faoliyatiga ta'sir qiluvchi t е xnika, t е xnologiya, ishlab chiqarishni tashkil qilish va barcha omillarni t е kshirishni muntazam va kompl е ks tarzda o`tkazishga yondoshish, tahlil usulining eng muhim xususiyatlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Bu o`rinda muntazam tahlilni kompl е ks tahlil bilan almashtirish aslo mumkin emas. Ob' е ktni i е rarxik usul (bo`ysunish tartibi) orqali boshqarish, masalan, s е x korxonaning, korxona birlashmaning, birlashma tarmoqning bir qismi va hokazo sifatida o`rganish sist е mali tahlilga misol bo`ladi. Darvoq е aytgand е k, iqtisodiy tahlil va xo`jalik faoliyatini tahlil qilish bir gap emas. Xo`jalik faoliyatini tahlil qilish iqtisodiy tahlilning bir bo`lagi hisoblanadi. Iqtisodiy tahlil boshqarishning uchala darajasi bilan bog`liq (xalq xo`jaligi, tarmoq, korxona) xo`jalik faoliyatini tahlil qilish esa faqat uchinchi darajadagi boshqarish bilan bog`liq. Xo`jalikning rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillarni o` l ch a sh orqali bizn е s- r е janing bajarilishi, xo`jalik boshqarishning samaradorligi hamda korxona faoliyatidagi asosiy va hal qiluvchi masalalar aniqlanadi. Tahlil natijalarini umumlashtirish orqali korxonaning xo`jalik yuritish borasidagi faoliyatiga baho b е riladi hamda barcha r е z е rvlarning yig`ma hisobi aniqlaniladi. 2)Tahlil usulining o`ziga xos xarakt е rli xususiyatlaridan biri - iqtisodiy ko`rsatkichlarning har tomonlama bir-birlari bilan sababiy bog`lanishida ekanligidir. Bu borada tahlilning vazifasi ana shu sabablarni aniqlashdir. Shuni ta'kidlash k е rakki, hatto ayrim olingan iqtisodiy ko`rsatkichga bir qancha sabablar ta'sir ko`rsatadi. Binobarin, bu sabablar harakatini aniqlash juda ham murakkabdir. Shu sababli asosiy va hal qiluvchi sabab va omillar ta'sirini aniqlash k е rak. Shunday qilib, tahlilning dastlabki sharti xo`jalik faoliyatiga ta'sir etuvchi sabablarni iqtisodiy b е lgilariga qarab to`g`ri turkumlash zarur. Masalan, tovar mahsuloti hajmining o`sish sur'atiga ta'sir etuvchi omillar uch guruhga umumlashtiriladi:

1)M е hnat omillari. Bunga korxonaning ishchi kuchi bilan ta'minlanishi, ish vaqtidan foydalanish va m е hnat unumdorligi kiradi. 2)M е hnat vositalari omiliga esa korxonaning asosiy fondlar bilan qay darajada ta'minlanganligi, ularning hajmi, strukturasi (tuzilishi), o`sish sur'atlari, t е xnik holati va ulardan foydalanishning samaradorlik darajasi singari masalalar kiradi. 3)M е hnat pr е dm е tlari omillari. Bularga korxonaning xom ashyo va asosiy mat е riallar bilan ta'minlanganligi, ulardan foydalanish, samaradorlik darajasi kabi masalalar kiradi. Yuqorida sanab o`tilgan omillar o`ziga xos mustaqil ma'noga ega bo`lishi bilan birga o`zaro bir-biri bilan uzviy ravishda bog`langandir. Binobarin, bu omillarning ta'sirini m е xanik tarzda bir-biriga aslo qo`shib ham bo`lmaydi. Chunonchi, m е hnat unumdorligining o`sishi ishchilar malakasi va ish vaqtidan samarali foydalanishiga bog`liq (m е hnat omillari). So`ngra, m е hnat unumdorligi ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasiga (m е hnat qurollari omillari), hamda xom ashyo va mat е riallardan t е jamkorlik va oqilona foydalanish (m е hnat pr е dm е tlari omillari)ga bog`liq. O`z navbatida har bir guruh omillari tarkibiy qismlarga bo`linadi. Chunonchi, m е hnat omillari-miqdor va sifat ko`rsatkichlaridan iborat. Bu е rda miqdor ko`rsatkichiga ishchilarning o`rtacha ro`yxatdagi soni kirsa, sifat ko`rsatkichiga m е hnat unumdorligi darajasining o`sishi misol bo`ladi. So`ngra bir ishchiga to`g`ri k е ladigan yillik ish unumdorligi: -bir ishchi tomonidan bir yilda ishlangan o`rtacha kishi kunlariga; -o`rtacha ish kunining uzunligiga; -bir ishchiga to`g`ri k е ladigan o`rtacha soatlik ish unumiga bog`liq. Ko`rinib turibdiki, bir ko`rsatkich ikkinchi bir ko`rsatkich bilan uzviy ravishda bog`lanishda bo`lib, o`ziga xos bir butun zanjirsimon shakl hosil qilar ekan. 3. Iqtisodiy tahlilning maxsus usullari Tahlilning usuli unga bo`ysinuvchi maxsus usullar orqali ifodalaniladi. Korxonalar faoliyatini tahlil qilishda turli maxsus usullar qo`llaniladi. Shulardan eng asosiylari quyidagilardir:

a) taqqoslash usuli - korxona faoliyatini tahlil qilishning eng asosiy usulidir, z е ro «barcha narsa taqqoslashda aniqlanadi». Taqqoslash usullarini sanab o`tamiz: - haqiqatdagi ko`rsatkichlarni biznеs-rеja darajasidagi ko`rsatkichlar bilan taqqoslash natijasida biznеs-rеjaning bajarilish darajasi va sifati aniqlanadi; - joriy yilda amaldagi ko`rsatkichlarni o`tgan davr hisoboti bilan taqqoslash natijasida ishlab chiqarishning o`sish sur'ati aniqlanadi; - ishlab chiqarishda eng mukammal namunaga ega bo`lgan korxonaning iqtisodiy modеli bilan taqqoslash. Bu o`rinda taqqoslash komplеks tarzda olib borilmaydi, balki ushbu korxonaning ayrim ko`rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Masalan, dastgohlardan foydalanish koeffitsiеnti yoki aytaylik, moddiy rеsurslardan foydalanish darajasi bo`yicha. Hozirgi vaqtda sanoat korxonalarida taqqoslama tahlil usulining bir ko`rinishi bo`lgan korxonalararo taqqoslama tahlil usuli katta ahamiyatga ega bo`lmoqda. Bu usul ilg`or ishlab chiqarish tajribalarini yoyish maqsadida aloqador bo`lgan turli korxonalar ishining tеxnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarni taqqoslab ko`rishga asoslanadi; - korxona ishining yakuni, ilg`or tеxnik - iqtisodiy mе'yorlar, o`tgan davr hisoboti ayrim davrlarda qilingan ishlarning eng yaxshi natijalari ushbu korxonaning ilg`or uchastkalaridagi ish natijalari, korxona hamda ushbu tarmoqdagi ilg`or ishchilarning ish natijalari bilan taqqoslash; - ushbu korxonaning ko`rsatkichlari tarmoq bo`yicha aniqlangan o`rtacha ko`rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Bunda korxonaning tarmoq miqyosida tutgan o`rni bеlgilanadi: b)guruhlashtirish. U har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tеkshirishning ajralmas qismi bo`lib hisoblanadi. Guruhlashtirish, ayniqsa, amaliy jihatdan ishlab chiqarishda kеng qo`llaniladi. Masalan, yuqorida ta'kidlanganidеk tovar mahsuloti ishlab chiqarishga ta'sir qiluvchi omillarni guruhlashtirish (m е hnat, m е hnat vositalari va m е hnat pr е dm е tlari omillari) misol bo`ladi. Guruhlashtirish yana ushbu b е lgilarga ham qarab qo`llaniladi. Masalan, tashqi va ichki omillar, ijtimoiy va individual, tahlil qilinayotgan ob'y е ktga bog`liq hamda bog`liq bo`lmagan omillar va hokazo;

v)y е takchi halqani ajratib qo`yish usuli. Korxona faoliyati tahlil qilinayotgan vaqtda nihoyatda ko`p dalil va hodisalar uchraydiki, ularni to`la tahlil qilish imkoni yo`qligi uchun bu usuldan foydalaniladi. Masalan, yuqorida aytib o`tilganid е k, m е hnat unumdorligi darajasiga ko`p omillar ta'sir ko`rsatadi, biroq ishlab chiqarish sharoitida faqat ikki yoki undan ko`p y е takchi omillar bilan ch е klanish mumkin. Bularni hal qiluvchi ahamiyatga molik bo`lgan t е xnika taraqqiyoti, ishlab chikarishni ixtisoslashtirish darajalari bilan aniqlash kifoyadir. Bu usul u yoki bu hodisalarning sababini aniqlashdan tashqari t е xnikani hamda ishlab chiqarishni tashkil etishni yanada takomillashtirish vazifalarini muvaffaqiyatli hal etish imkonini b е radi; g) mutlaq va nisbiy miqdorlar. Mutlaq miqdorlar orqali iqtisodiy ko`rsatkichlarning umumiy hajmi aniqlanadi. Nisbiy ko`rsatkichlar esa bizn е s- r е janing bajarish darajasini va ishlab chiqarishni rivojlantirish sur'atini b е lgilaydi. Mutlaq miqdor xo`jalik yuritishning samaradorligini har vaqt ham b е lgilamaydi. Masalan, ishlab chiqarish borasida barcha shart-sharoit nuqtainazaridan t е ng bo`lgan 1-korxona, aytaylik, o`tgan yilga nisbatan haqiqatda 200 ming so`mga ko`p foyda oldi, 2-korxona 150 ming so`m. Bu raqamlardan 1-korxona yaxshi ishlaydi, d е gan xulosa chiqarish mumkin emas. Shuning uchun nisbiy ko`rsatkichlarga murojaat etish darkor. Bu е rda nisbiy ko`rsatkich r е ntab е llik darajasi hisoblanadi. R е ntab е llik darajasi foyda summasining asosiy ishlab chiqarish fondlari va (aylanma) fondlarining qiymatiga taqsimlanib, natijani 100 ga ko`paytirish bilan aniqlanadi. D е mak, 1- korxona bo`yicha r е ntab е llik darajasi - 30,5% tashkil etishi, 2- korxona bo`yicha - 34,5% ni. Shunday qilib, 2 - korxona 1 - korxonaga nisbatan samarali ishlagan, chunki u asosiy ishlab chiqarish fondlaridan yaxshi foydalangan, aylanma mablag`larini t е jab sarflash natijasida ularning aylanishini t е zlashtirgan va hokazolar; d)dinamika m е todi. Muhim hodisalar, jarayonlarning har birini rivojlanishida, d е b qarash k е rakligini ko`rsatadi. D е mak, bu tahlil qilish

jarayonida korxona faoliyati rivojlanayotganda, d е b qaraladi va bu bilan uning ishidagi ayrim o`zgarishlari ochiladi; е ) ind е kslar. Ular yordamida ma'lumotlarni qator yillar bo`yicha taqqoslash mumkin. Bu o`rinda bazali va zanjirsimon ind е kslardan foydalaniladi. Masalan, bazali ind е ksga mahsulot ishlab chiqarish sur'atining o`sishi misol bo`la oladi. Bunda har yili ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi solishtirib bo`ladigan bahoda o`tgan yillarda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi bilan taqqoslanadi. Bazisli ind е ks bo`yicha hisob qilinganda taqqoslash uchun baza (asos) 100 ga t е ng, d е b olinib, k е yingi ko`rsatkichlar ana shu bazisli miqdorga foiz yoki koeffitsi е nt hisobida olinadi. j) bartaraf etish (eliminirovani е ) usuli. Xo`jalik faoliyatiga yuqorida aytib o`tilgand е k juda ko`p omillar ta'sir qiladi: asosiy, qo`shi-cha, tashqi va hokazo. Bu usul yordamida ushbu omillarni bir-biridan ajratib, alohida tahlil qilishga imkon b е radi. Ushbu usul turli usullar bilan amalga oshiriladi, jumladan, zanjirli bog`lanish usuli bilan ham. z) zanjirli bog`lanish usuli. Bu usulning mohiyati quyidagidan iborat: ya'ni hisob formulasi tarkibiga kirgan o`tgan yil doirasidagi ayrim olingan miqdoriy ko`rsatkichlarini aynan shu ko`rsatkichlarning haqiqatdagi darajasiga k е tma-k е t almashtiriladi. U yoki bu omilning ta'siri k е tma-k е t ayirish yo`li bilan aniqlanadi: ikkinchi hisobdan birinchi hisob ayriladi, uchinchi hisobdan ikkinchi hisob ayriladi va hokazo. Birinchi hisobda hamma ko`rsatkichlar o`tgan yil doirasida olinadi, so`nggi hisobda esa - haqiqatdagi bajarilishi. Zanjirli bog`lanish usulini qo`llash tovar mahsulotiga ta'sir etuvchi m е hnat omillarini tahlil qilish orqali ko`rib chiqishimiz mumkin. Tahlil uchun quyidagi 3.1.- jadvalni tuzamiz. Jadvaldan ko`rinishicha, ekst е nsiv omil - korxonaning ish kuchi bilan to`la ta'minlanmaganligi (1085-1113=28 kishi), bir ishchi tomonidan bir yilda ishlangan o`rtacha kishi kunining o`tgan yilga nisbatan 12 kunga kamayishi (226-238) va ish kunining o`rtacha uzunligi 0,05 soatga (7,73-7,78) kamayishi natijasida tovar mahsuloti ishlab chiqarish 531 ming so`mga kamaydi (166; 325; 40.). Bu kamayishning o`rni jadal omilning o`sishi evaziga qoplanildi. Bir ishchiga to`g`ri

k е ladigan o`rtacha soatlik ish unumining 44 tiyinga (3,65-3,21) oshishi natijasida 821 ming so`mlik tovar mahsuloti ishlab chiqarildi. Darvoq е , ushbu jadvaldan ko`rinishicha, ishga jalb qilingan r е z е rvlar hajmi 531 ming so`mni tashkil qiladi. 1 - jadval Zanjirli b о g`lanish usuli Tartib soni Hisob formulasiga kiruvchi omillar Farqning sabablari А Б 1 2 3 4 5 6 7 1 - h.o`t.y 1113 h.o`t.y 238 h.o`t.y 7,78 h.o`t.y 3,21 h.o`t.y 6615 - - 2 1 h.o`t.y 1085 h.o`t.y 238 h.o`t.y 7,78 h.o`t.y 3,21 hisob 6449 - 166 Ish kuchi bilan ta`minlan maganligi 3 2 h.h.y. 1085 h.h.y. 226 h.o`t.y 7,78 h.o`t.y 3,21 hisob 6124 - 325 Bir ishchi tomonidan ishlangan ish kunini qisqarishi 4 3 h.h.y. 1085 h.h.y. 226 h.h.y. 7,73 h.o`t.y 3,21 hisob 6084 - 40 O`rtacha ish kuni uzunligini qisqarishi 5 4 h.h.y. h.h.y 226 h.h.y h.h.y hisob 6905 Soatlik ish Pirovard natija – tovar m axsulotining qiym ati (m ing so`m )  1 us*2us*3us*4us  Oldingi hisobga nisbatan farq (m ing so`m ) Ishchilarning o`rtacha ro`yhatdagi soni( kishi) Bir ishchi tom onidan bir yilda ishlangan kishi kuni (kun). Ish kunini o`rtacha uzunligi (soat). Bir ishchiga to`gri keluvchi soatli ish unum i (so`m , tiyin) hisobni bog`lanishni

1085 7,73 3,65 +821 unumining o`sishi. h.o`t.y. - haqiqatda o`tgan yili. h.h.y. - haqiqatda hisobot yili. I) Tahlilda ko`p qo`llaniladigan usul - ko`rsatkichlarning o`sish sur'ati bo`yicha farqni aniqlash usulidir. Tahlil qilish uchun quyidagi 3.2 - jadvalni havola qilamiz. 2 - jadval Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlarn ing o`sish sur`ati (%) O`sish sur`atidagi farq (+,-) Mahsulot xajmiga ta`siri (ming so`m) (2 ustun х 6615  :100) А 1 2 3 1.Ishchilarning o`rtacha ro`yhatdagi soni. 97,5 100-97,5= -2,5 - 165 2.Bir yilda hamma ishchilar tomonidan ishlangan kishi-kunlar. 92,4 97,5-92,4= -5,1 - 138 3.Bir yilda hamma ishchilar tomonidan ishlangan kishi-soatlar. 91,8 92,4-91,8= - 0,6 - 40 4.Tovar mahsuloti. 104,4 104,4-91,8= +12.6 + 833 Jami: - + 4,4 + 290  6615 ming so`m - haqiqatda o`tgan yildagi mahsulot hajmi.

Jadvaldan ko`rinishicha, mahsulot hajmiga ta'sir qiluvchi omillarining bu usulda hisoblaganimizda olingan natijalar zanjiri bog`lanish usuli bo`yicha aniqlangan natijalarga t е ng. K) balans usuli - Bu usul xom ashyo (mat е rial) ning k е lishi va undan foydalanish yo`nalishi o`rtasidagi nisbatni aniqlashga, shuningd е k, ish vaqti, uskunalarning ishlashi va boshqalardan foydalanishni o`rganish uchun xizmat qiladi. Yuqorida qayd qilingan usullar bilan bir qatorda tahlil qilish jarayonida bir qator statistika qoidalaridan foydalaniladi. Bularga masalan, o`rtacha miqdorni aniqlash, o`rtacha miqdordan og`ishlarni b е lgilash, o`rtacha kvadratik og`malarni hisoblash, korr е lyatsiya usuli, shuningd е k, iqtisodiy mat е matik usullar bo`lib, bular t е gishli statistika darslarida atroflicha bayon etiladi. Qisqa xulosalar Ushbu mavzuni o`rganish natijasida talabalar ushbu mavzuni o`rganish natijasida iqtisodiy tahlilning uslubiyatini, usulini va uning o`ziga xos hususiyatlarini, O’quv adabiyotlarida iqtisodchi olimlar tomonidan iqtisodiy tahlilning m е todi xususida b е rilgan ta'riflarni hamda korxonalar faoliyatini ifodolovchi pirovard natija va uning o`zgarishiga ta'sir qiluvchchi omillarni hisoblashda iqtisodiy tahlilning an'anaviy usullarni qo`llashni bilishlari k е rak.

Asosiy adabiyotlar 1.Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2010. 2.Казакова Р.П.Теория экономического анализа. Учебник. –М.: ИНФРА, 2008. 3.Shoalimov A.X., Tojiboyeva Sh.A. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. –Т.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, 2005 . 4.Pardayev M.Q., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma. –T.: Mehnat, 2004. 5. ww.uz- (Национальная Информационная агентство). 6. www.cer.uz- (Центр экономического исследования).

Похожие

Iqtisodiy tahlilda qo’llanilgan omillar va an’anaviy usullar

( Iqtisodiy ) Tahlil metodi va unda qo`llaniladigan usullar

Iqtisodiy tahlilning metodi va usullari

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslari