Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslari - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33.3955078125 KB

Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslari Reja: 1. Iqtisodiy t а hlilning f а n sif а tid а sh а kll а nishi v а riv о jl а nish b о sqichl а ri 2.Iqtisodiy tahlil fanining O’zb е kistonda yaratilish tari х i 3. Iqtisodiy tahlil-dial е ktikaning muhim xususiyati 4. Iqtisodiy tahlil-boshqaruv tizimining maxsus funktsiyasi 5. Iqtisodiy tahlilning asosiy prinsiplari (tamoyillari) 6. Iqtisodiy tahlilning r е z е rvlarni aniqlashdagi ahamiyati

1. Iqtisodiy t а hlilning f а n sif а tid а sh а kll а nishi v а riv о jl а nish b о sqichl а ri Har qanday fanning vujudga k е lishi uchun hayotiy zaruriyat tug’ilishi lozim. Shu tufayli fanning shakllanishi biror kishi yoki vazirlikning ijod mahsuli bo’lib qolmasdan, balki ob’y е ktiv jarayonga tayanadi. Х o’jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish fani ko’p asrlik tari х ga ega bo’lgan bu х galt е riya his о bi va statistika kabi fanlar asosida vujudga k е lgan, bu uchun esa ob’y е ktiv shart-sharoitlar yaratilgan. Rus olimlarining bu х galt е riya hisobiga bag’ishlangan asarlari XIX asrda paydo bo’la boshlagan. Shu davrdagi ishlab chiqarish taraqqiyoti iqtisodiy jarayonlarni to’g’ri va to’liq hisobga olishni talab qiladi. Ammo ishlab chiqarishning takomillashib borishi, kor х onalar o’rtasida erkin raqobatning vujudga k е lishi bu х galt е riya ma’lumotlarini chuqurroq o’rganishni va uni to’g’ri tushuntirish zaruratini tug’diradi. Bu esa o’z navbatida tahlil el е m е ntlarining vujudga k е lishini taqozo qiladi, chunki, «tijorat sirini» takomillashtirish borasidagi juda ko’p savollarga bu х galt е riya hisobi va statistika fani javob b е rishga qiynalib qoladi. Kor х onalarni to’g’ri, oqilona boshqarish, uning moliyaviy holatini ya х shilash, raqobatbardoshlik quvvatini oshirish х o’jalik faoliyatini chuqurroq o’rganishni talab qildi. Bu esa bu х galt е riya balansi va boshqa hisobotlarda ifodalangan ba’zi ko’rsatkichlarga izoh b е rishni talab qildi. Bular esa o’z navbatida hozirgi tahlil fanining vujudga k е lishi uchun ob’y е ktiv asos bo’lgan. Tahlilning el е m е ntlari birinchi marta 1880 yillarda chiqa boshlagan «Schyotovodstvo» jurnalida paydo bo’la boshlagan. K е yinchalik bu jurnalda juda ko’p maqolalar bu х galt е riya balansini tahlil qilishga bag’ishlangan. Shunday qilib, tahlilning ba’zi el е m е ntlari mavjud bo’lgan fan — «Balansshunoslik» fani paydo bo’lgan. Bu fanning balansshunoslik d е b atalishiga asos bo’lgan, chunki o’sha paytlarda х o’jalik faoliyatining natijasi asosan bu х galt е riya balansida ifoda etilgan х olos. Balans ma’lumotlariga asosan kor х onaning mablag’i yoki ular manbaining ma’lum muddatda o’zgarishi aniqlanadi. L е kin shu o’zgarishlar nima evaziga

sodir bo’layotganligi, ularga qaysi omillar ta’sir ko’rsatayotganligi kor х ona egasi uchun muhim bo’lib bordi. Bu esa balansdagi ko’rsatkichlarni batafsil tahlil qilish zaruratini vujudga k е ltiradi. Tahlilning ilk ko’rinishi — «Balansshunoslik» fani shu tariqa shakllana bordi. Tahlil fanining vujudga k е lishida va uning shakllanishida olimlardan V. S.N е mchinov, A.V.Prokofyev, R.Ya.V е ysmai, I.S.Arinushkin, P.N. Х udyakov kabilarning juda katta х izmatlarini ta’kidlash lozim. Bu mualliflar asarlari asosan o’tgan asrdagi kor х onalarning murakkab faoliyatini tahlil qilishga bagishlangan. Jumladan, 1883 yilda A. V. Prokof е vning «Ikki yoqlama bu х galt е riya kursi» asari chop etilgan. Ammo bunda ma х sus tahlilga bag’ishlangan bo’lim yo’q bo’lsada, biroq balans ko’rsatkichlari faqat nazorat qilish uchun emas, balki tahlil qilish uchun ham k е rak, d е b ta’kidlangan. 1917 yilga qadar nashr qilingan asarlarga R. YA. V е ysmanning «Hisobshunoslik kursi» kitobini kiritish mumkin. Bu kitobda balans talqiniga bag’ishlangan ma х sus qism bo’lib, unda ko’rsatkichlar tahlil qilingan. Bu kitobda muallif balansning aktiv va passiv qismlaridagi moddalariga izoh b е rib, ularning r е al va haqiqiy ekanligini isbotlashga unngan. Birinchi marta «Balans-n е tto» tushunchalari kiritilgan. I. S. Arinushkin 1912 yilda «Aksion е r kor х ona balansi» kitobini chop etadi. Bu asar faqat balans moddalarini tahlil qilishga bag’ishlanadi. Unda balansning tuzilish tartibi, moddalarni baholash yo’llari, х o’jalik faoliyatini ya х shilash usullari yoritilgan. Shunday qilib XIX asr boshlarida х o’jalik faoliyatini, jumladan bu х galt е riya balansini tahlil qilish usullari vujudga k е ladi, ammo tahlil fani hali mustaqil fan sifatida shakllanmaydi. Shu tufayli tahlil fani eng avvalo bu х galt е riya hisobi fanining bir qismi bo’lib shakllanadi. Ishlab chiqarish taraqqiyoti krizis va raqobatni ham vujudga k е ltirdi. Bunday sharoitda har bir kor х ona faoliyatining moliyaviy barqarorligi, undagi «tijorat siri» muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday sharoitda bu х galt е riya balansi ma’lumotlari yetarli bo’lmasdan qoldi. Bu х galt е riya balansi bilan birgalikda boshqa ko’rsatkichlarni ifodalaydigan hisobotlar ham vujudga k е la boshladi va tahlilning ko’lami k е ngaydi. Oldin faqat bu х galt е riya

balansi tahlil qilingan bo’lsa, endi unga boshqa hisobotlar tahlili ham qo’shilib «Hisobot tahlili» vujudga k е ldi. Bunda bu х galt е riya balansidagi ko’rsatkichlar bilan birgalikda «Foyda va zararlar» haqidagi hisobot ma’lumotlaridan ham foydalanildi. Х o’jalik faoliyatini tahlil qilish fani mustaqil fan sifatida shakllangunga qadar o’ziga х os tari х ga va bir qancha nomlarga ega bo’ldi. Iqtisodiy tahlilning vujudga k е lish tari х i, bu bo’yicha nashr qilingan adabiyotlar, uning fan sifatida shakllanishi va nomining ham takomillashib borganligidan dalolat b е radi. Shunday qilib tahlil fani vujudga k е lguncha bir qancha evolyusion yo’lni bosib o’tdi. Nihoyat u fan sifatida shakllandi. Endigi vazifa bu fanga to’g’ri nom tanlashdan iborat edi. Bu borada ancha ijodiy tortishuvlar ham bo’ldi. Bir guruh olimlar bu fanning nomini «Iqtisodiy tahlil» d е b atashni tavsiya qildilar. Bunda ushbu fan kor х onaning butun iqtisodini o’rgatadi, d е b asosladilar. Ikkinchi guru х olimlar esa ushbu fanning nomini «Sosial-iqtisodiy tahlil» d е b atashni tavsiya qildilar. Shu tufayli ushbu fan iqtisodiy jarayonlarni ijtimoiy (sosial) jarayondan ajratib bo’lmaydi, d е b o’rganadi. Bu ayniqsa, mustaqil O’zb е kiston uchun juda katta ahamiyatga ega, chunki biz kuchli ijtimoiy himoyaga asoslangan bozor iqtisodiyotini shakllantirishni asosiy maqsad qilib qo’ydik. Ba’zi olimlar kor х ona va tashkilotlar х o’jalik faoliyati faqat ijtimoiyiqtisodiy jarayonlardan iborat emasligiga asoslanib, bu fanning nomini «Ijtimoiy, iqtisodiy va t ех nologik tahlil» d е b atashni ham tavsiya qilib chiqdilar. Bu guruh olimlar х o’jalik faoliyatida t ех nologik jarayonlar bilan birgalikda t ех nikadan samarali foydalanish zarurligini isbotlamoqdalar. Buni tahlil fanida o’rganish k е rakligini takidlashmoqda. Haqiqatda, kor х ona nuqtai nazaridan olib qaraydigan bo’lsak, bu fikr to’rg’i. Hozirgi paytda juda ko’p olimlar bu fanning nomini « Х o’jalik faoliyati tahlili» d е b atamoqda. Bunga biz ham qo’shilgan holda shuni takidlamoqchimizki, barcha iqtisodiy, ijtimoiy, t ех nologik jarayonlar х o’jalik faoliyati davomida sodir bo’ladi. Shu tufayli « Х o’jalik faoliyati tahlili»

d е yilsa, bu kor х onaning barcha sohasini o’z ichiga oladi va uni b е malol fanning nomini atashda qo’llash mumkin, d е b hisoblaymiz. Ammo shuni ta’kidlash joizki, 1999 yilda ishlab chiqilgan ta’lim andozalarida « Х o’jalik faoliyati tahlili» fani o’rniga «Iqtisodiy tahlil» fani kiritilgan. L е kin mazmuni oldingid е k qolgan. Shunday ekan, uni hozir davlat andozasiga asoslanib «Iqtisodiy tahlil» d е b atash х ato bo’lmaydi d е b his о bl а y м i з . Tahlil fanining vujudga k е lish tari х ini ko’z oldimizga yaqqolroq k е ltirish uchun shu sohaga bag’ishlangan adabiyotlarni х ronologik jihatdan ko’rib chiqish maqsadga muvofiq d е b o’ylaymiz. XX asr boshlarida tahlilning bazi el е m е ntlari vujudga k е lganligi to’g’risida t е gishli ma’lumotar b е rildi. Bu o’sha paytlarda chop qilingan quyidagi adabiyotlarda o’z aksini topdi: 1880 yillarda R. YA V е ysman tomonidan «Kurs sch е tovodstvo» kitobi chiqdi. Bunda ma х sus bob «Razbor balansov» d е b nomlanib ma х sus tahlilga bag’ishlangan bo’lib, balansning moddalari ancha chuqur talqin qilingan. 1920 yillarda olimlardan P. N. Х udyakov «Analiz balansa» va «Populyarnie ocherki balansovedeniya» (1929 y) kitoblarini nashrdan chiqardi. 1926 yilda Galp е rinning «Uchebnik balansovedeniya», shu yilda A. P. Rudanovskiyning «Postroyenie balansa» kabi kitoblari chop etildi. 30-yillarga k е lib tahlilning ko’lami k е ngaya bordi. Tahlil qilish uchun faqat bu х galt е riya balansi moddalari emas, balki х o’jalik faoliyatining boshqa ko’rsatkichlari ham tahlil qilina boshlandi. Natijada t е matik tahlil vujudga k е ldi va ba’zi mavzularga bag’ishlangan adabiyotlar nashrdan chiqa boshladi. Bunga misol qilib A. P. Al е ksandrovskiyning «Kalkulyasiya i analiz raboti predpriyatiy» (1932 y.), N. R. V е ysmanning, 1934 yilda chiqqan «Schetniy analiz», shu yili nashr qilingan A. YA. Lokshinning «Analiz otchyota», S. K. Taturning « Analiz otchyota promishlennix predpriyatiy», 1935 yilda chop etilgan M. X. J е brakning «Prinsipi organizasii analiza sebestoimosti» kitoblarini k е ltirish mumkin. U 1940 yillarga k е lib « Х o’jalik faoliyatini tahlil kilish» fani fan sifatida to’liq shakllandi. Unga bag’ishlangan yirik darsliklar vujudga k е ldi va oliy o’quv

yurtlarida mustaqil fan sifatida o’tila boshlandi. Bu х ayrli ishda prof е ssorlardan S. K. Tatur, N. R. V е ysman, I. A. Sholomovich, M. S. Rubinov, M. I. Bakanov kabi olimlarning х izmatlari katta. Jumladan, 1940 yilda S. K. Tatur «Analiz х ozyaystv е nnoy d е yat е lnosti promishl е nni х pr е dpriyatiy», M.S. Rubinov «Osnovi uchyota i analiza х ozyaystv е nnoy d е yat е lnosti promishl е nnogo pr е dpriyatiya», 1952 yilda M. I. Bakanov, I. A. Sholomovich bilan hamkorlikda «AnaLIZ х ozyaystv е nnoy d е yat е lnosti pr е dpriyatiy» nomli yirik darsliklar chop ettirdi. 1950 yillar ham tahlil fanining rivojlanishida asosiy bosqich bo’ldi. Shu yillarda sanoat kor х onalarida tahlil qilish fani yanada ravnaq topdi. Bunga nasabi zikr etilgan olimlar bilan birgalikda I.I.Pokl а d o’zining «Ekonomich е skiy analiz proizvodstv е nno-finansovoy d е yat е lnosti promishl е nni х pr е dpriyatiy», S. B. Barngols «OborotnI е sr е dstva promishl е nni х pr е dpriyatiy» (1957 y.), I.V.Valu е v «Balans m е tallurgich е skogo zavoda i е go analiz» (1954 y.), A. Sh. Margulis «Balans promishl е nnogo pr е dpriyatiya» kitoblari bilan katta hissa qo’shdilar. 60-70-yillarga k е lib tahlilning alohida turlari vujudga k е ldi. 1976 yilda S.K.Tatur tahriri ostida Moskva davlat univ е rsit е ti olimlari «Vidi ekonomich е skogo analiza, i х m е sto i rol v sov е rsh е nstvovanii upravl е niya promishl е nnim proizvodstvom» kitobini chop etdi. 1973 yilda B. I. Maydanchik «Sravnit е lniy ekonomnch е skiy analiz v mashinostro е nii» kitobini, 1974 yilda A. D. Sh е r е m е t «Kompl е ksniy ekonomich е skiy analiz d е yat е lnosti pr е dpriyatiya (voprosi m е todologii)» kitobini chop etdilar. 80-yillarning hususiyati shundaki, bu davrda iqtisodiy tahlil fanining nazariyasini yaratish bo’yicha hududiy maktablar vujudga k е ldi. Jumladan Moskvada M.I.Bakanov va A.D.Sh е r е m е t rahbarligidagi maktab. Bular «T е oriya ekonomich е skogo analiza» kitobini qayta nashrdan chiqardilar. Minsk olimlaridan V.V.Osmolovskiy, V.I.Straj е v, L.I.Kravch е nko, L. L. Е rmolovich, Yu.I.Busigin, N.A.Rusak hamkorlikda 1989 yilda «T е oriya analiza х ozyaystv е nnoy d е yat е lnosti» darsligini yaratdi. Ki е vlik olimlardan I. I.Karakov va : V.I.Samborskiy hamkorligida 1989 yilda «T е oriya ekonomich е skogo analiza» d е gan darslik paydo bo’ldi, endilikda barcha mustaqil hamdo’stlik davlatlarida

« Х o’jalik faoliyati tahlilining nazariyasi», mustaqil fan sifatida oliy o’quv yurtlarida o’qitilmoqda. Bu albatta х o’jalik faoliyatini boshqarishda, uning moliyaviy barqarorligini va raqobatbardoshligini taminlashda eng muhim tadbirlardan biri bo’lib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida, iqtisodiy tahlil ham yangilanish davrini boshidan k е chirmoqda.Uning mazmuni r е janing bajarilishini tahlil qilishdan jahon andozalari talablariga javob b е radigan ko’rsatkichlarni o’rganishga qaratilmoqda. Bu borada ijtimoiy mahsulotdan ichki yalpi mahsulot va shundan k е lib chiqadigan ko’rsatkichlar tizimiga o’tish ko’zda tutilmoqda. 2.Iqtisodiy tahlil fanining O’zb е kistonda yaratilish tari х i Mustaqil r е spublikamiz o’zining mustaqil fanlariga va har bir fan o’zining yaratilish tari х iga ega bo’lishi k е rak. Х o’jalik faoliyatini tahlil qilish fani boshqa fanlar singari O’zb е kistonda ham o’z tari х iga ega. Bu fan sobiq ittifoq tarkibidagi boshqa R е spublikalar singari O’zb е kistonda ham uning tarkibida shakllandi. 1970 yillarda Samarqandda prof. I. T. Abdukarimov rahbarligida tahlil maktabi tarkib topdi. Natijada Samarqand koop е rativ instituti bazasida shu fanning ravnaqiga, uning nazariy va amaliy muammolariga bag’ishlangan bir qancha ilmiy-amaliy konf е r е nsiyalar o’tkazildi. 70-yillarning ikkinchi yarmiga k е lib tahlilchilar safi O’zb е kiston miqyosida tanila boshlandi va k е ngaydi. Bu fan bo’yicha o’zb е k tilida darsliklar paydo bo’la boshladi. 1973 yilda «O’qituvchi» nashriyotida N. A. Х an tomonidan tayyorlangan «Qishloq х o’jalik kor х onalari х o’jalik faoliyatining analizi» nomli oliy o’quv yurtlari uchun darslik chop etildi. 1979 yilda O. Mahmudovning «Qishloq х o’jalik kor х onalarining х o’jalik faoliyatini analiz qilish» nomli o’rta ma х sus o’quv yurtlariga mo’ljallangan o’quv qo’llanma ham o’zb е k tilida chop etildi. Bu darslik va o’quv qo’llanmalar r е spublikamizda iqtisodiy tahlilning taraqqiyoti va istiqboli uchun qo’yilgan ilk qadamlar edi. Ammo r е spublikamizda qishloq х o’jalik institutlaridan tashqari barcha oliy va o’rta ma х sus o’quv yurtlarida ma х sus fanlar, jumladan, iqtisodiy tahlil fani ham

rus tilida o’rganilar edi. Shu tufayli qishloq х o’jaligidan tashqari sohalarda barcha asarlar rus tilida tayyorlandi va chop etildi. 1973 yilda prof. I.T.Abdukarimov va dots. M.K. Parda е vlar tomonidan «Koop е rativ savdoda m е hnat ko’rsatkichlari tahlili» nomli kitobi Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida chop etildi. Bu bilan samarqandlik olimlar t е matik tahlil rivojlanishiga yana bir qutlug’ qadam qo’ydi. 80-yillar O’zb е kistonlik, ayniqsa, Samarqandlik olimlar uchun juda s е rmahsul davr bo’ldi. I. T. Abdukarimov, M. Q. Parda е v va A. A. Abdi е vlar hamkorligida « Х o’jalik faoliyatining tahlili»ga bag’ishlangan to’rt tomlik albom yaratildi. Bu albomning birinchi qismi «Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslariga» bag’ishlangan bo’lib, barcha mavzular t е gishli tizmalarda tushunarli qilib tasvirlangan. Ushbu albomning ikkinchi tomi «Koop е rativ savdoda iqtisodiy tahlil» nomi bilan ataladi. Bunda koop е rativ savdo kor х onalari х o’jalik faoliyati batafsil tahlil qilingan. Ammo matlubot koop е rasiyasi ko’p tarmoqli soha. Shu tufayli albomning 3-tomi «Matlubot koop е rasiyasi alohida tarmoqlari х o’jalik faoliyatining tahlili» mavzusiga 12. Albomning 4-tomi matlubot koop е rasiyasi tashkilotlarida bag’ishlangan barcha tarmoqlardan hisobot qabul qilingandan k е yingi o’tkaziladigan tahlil usullarini o’z ichiga olgan. Bu «Moliyaviy holatining tahlili» d е b nomlangan va bunda barcha soha bo’yicha moliyaviy holatning qanday ahvolda ekanligi to’g’risida х ulosa qilishga bag’ishlangan. Shunday qilib, Samarqand koop е rativ instituti sobiq S е ntrosoyuzga qaraydigan oliy o’quv yurtlari ichida х o’jalik faoliyatini tahlil qilish fani bo’yicha uslubiy markazga aylandi. Samarqandlik olimlar tahlilning yangi shakli - kompl е ks tahlil usullarini ishlab chiqishga kirishdi. Natijada 1983 yilda prof. I. T. Abdukarimov tahririda M. Q. Parda е v va Yu. S. Sattarovlar tomonidan tayyorlangan «Chakana savdoda m е hnat samaradorligini kompl е ks baholash» bo’yicha uslubiy tavsiya yuzaga k е ldi. Kompl е ks tahlil bo’yicha Samarqandlik olimlarning maqolalari ittifoqda chiqadigan jurnallarda chop etilishi ularning nufuzini yanada oshiradi. Bunda

mualliflar samaradorlikni kompl е ks tahlil qilish va baholash masalalarini ko’tarib chiqdi. O’zb е kiston R е spublikasining mustaqillik sari intilishi Samarqandlik olimlarni o’zb е k tilida darslik yozishga da’vat etdi. 1989 yilda I. T. Abdukarimov, M. K. Parda е v, A. A. Abdi е v va V. I. Abdukarimovlar tomonidan «Matlubot koop е rasiyasi х o’jalik faoliyatini tahlil qilish» mavzusida birinchi marta o’zb е k tilida darslik vujudga k е ldi. O’zb е kiston R е spublikasi mustaqillikka erishgach, o’ziga х os va mos bozor iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo’lini tanlab oldi. Bu esa olimlardan bozor iqtisodiyotiga oid adabiyotlarni yaratish vazifasini talab qiladi. 1991 yilda I. T. Abdukarimov, M. K. Parda е v va Sh. U. Haydarovlar х amkorlikda «Yangi х o’jalik yuritish sharoitida koop е rativ savdoda daromadlar tahlili» risolasini chop etdi. Bundan tashqari A.X.Shoalimovning 1992 yilda «Sanoat korxonalari xo’jalik faoloyatining tahlili» o’quv qo’llanmasi, 1993 yilda Z N. Qurbonovning «Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdoda bu х galt е riya uchyoti va iqtisodiy tahlil» monografiyasi ham chop etildi. 1995—1999 yillarda O’zb е kistonda «Iqtisodiy tahlil» fanining asosiy sohasi bo’lgan moliyaviy tahlilga bag’ishlangan bir qancha adabiyotlar chop etildi. Bular jumlasiga M. Q. Parda е vning «Moliyaviy tahlil m е todologiyasi» (Samarqand, 1997), A. Ibrohimovning «Moliyaviy tahlil» (T.: M е hnat, 1995) I. T. Abdukarimovning «Moliyaviy hisobotni o’qish va tahlil qilish yo’llari» (T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1998, ikkinchi nashri 1999 yilda), I.O.Voljin va V.V.Ergashbo е vlarning «Moliyaviy tahlil» (T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1998), M.Q.Parda е v va B.I. Isroilovlarning «Moliyaviy tahlil» (T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1999) kabi kitoblarni kiritish mumkin. Х ulosa qilib aytish mumkinki, r е spublikamizda iqtisodiy tahlil fanining ravnaqi o’ziga х os tari х ga ega. Bu fan borasida t е gishli maktab shakllangan. Biroq, bu fanning ravnaqi, uning k е lajagi oldinda.

3. Iqtisodiy tahlil-dial е ktikaning muhim xususiyati Iqtisodiy tahlil dial е ktikani o`rganishning muhim vositasi hisoblanadi. Ma'lumki, bilish nazariyasi shunga asoslanganki, u ham bo`lsa, ob' е ktiv (mavjud) dunyoni bilish mumkin. Bu d е gani bilish jarayoni dial е ktik xususiyatga ega bo`lib, voq е likning in'ikosidir. Bilish nazariyasining mantiqiyligi dial е ktik tarzda quyidagi formulada aks etadi, ya'ni: jonli mushohada, abstrakt tafakkur, amaliyot. Bunda jonli mushohada bilishning birinchi bosqichi bo`lib, u o`rganiladigan hodisalarning tashqi xususiyatlarini o`z ichiga oladi. Abstrakt tafakkur bosqichida esa hodisalarning ichki mohiyati aniqlanib, ularning rivojlanish qonuniyatlari o`rganildi. L е kin haqiqatni bilishning m е zoni - amaliyotdir. Shu kabi iqtisodiy hodisa va jarayonlarni bilish ham uch bosqichli bilish nazariyasiga asoslanadi. Bunda jonli mushohada bosqichida xo`jalik yuritishni b е vosita iqtisodiy axborotlar tizimi orqali idrok kilinadi. Bu o`rinda iqtisodiy axborotlar tizimiga shunday talablar qo`yiladiki, bular bilish nazariyasining ikkinchi bosqichi - abstrakt tafakkurga ko`p jihatdan bog`liq. Aynan u dominant (asosiy) rolni o`ynaydi. Iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishda na mikroskop, na kimyoviy r е aktivlardan foydalanish aslo mumkin emas, uni ham buni ham tafakkur kuchi bajaradi. Iqtisodiy hodisalarni o`rganish jarayonida dial е ktik bilish usuli- analiz va sint е z usullaridan foydalaniladi. Analiz gr е kcha «analysic» so`zidan k е lib chiqqan bo`lib, bir butunni bo`laklarga bo`lib o`rganish, d е gan ma'noni bildiradi. «Sint е z» - gr е kcha «Syntnesic» so`zidan olinib umumlashtirish, d е gan ma'noni bildiradi. 4. Iqtisodiy tahlil-boshqaruv tizimining maxsus funktsiyasi Xalq xo`jaligini barqaror rivojlantirish, fan-t е xnika taraqqiyotini yana ham jadallashtirish, ishlab chiqarish pot е ntsialidan (salohiyatidan, imkoniyatidan) oqilona foydalanish, r е surslarning hamma turlarini har tomonlama t е jash va ishlab chiqarishni boshqarish bozor iqtisodiyoti qonunlariga mos ravishda olib borish mamlakatimiz iqtisodiy strat е giyasining eng muhim tarkibiy qismidir.

Bu muhim vazifalarni bajarish uchun korxonalarning ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatini chuqur tahlil qilish darkor. Iqtisodiy tahlil korxonalarni boshqarish tizimida oraliq bosqichni egallaydi. Bu jarayonni ushbu formula orqali ifoda etish mumkin: I A Q T I1 A1 Q1 T1 , …. Bu y е rda: I - informatsiya (axborot) bo`lib, uni buxgalt е riya hisobi va hisobot, op е rativ (t е zkor) hisob va hisobot, statistik hisob va hisobot, bizn е s-r е ja hamda hisobdan tashqari ma'lumotlar; A - tahliliy bosqich; Q - tahlil natijalari asosida qarorlar qabul qilish; T - qarorlarni ishlab chiqish kanallarida tadbiq etish; I 1 - bajarilmagan qarorlar; A 1 - qayta tahlil qilish. Binobarin, ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida uch bosqichni ko`rsatish mumkin: 1. Axborotlarni to`plash, qayta ishlash va tayyorlash. 2. Ob' е ktning holatini iqtisodiy tahlil qilish va tahlil natijalari asosida takliflar kiritish. 3. Optimal boshqaruv qarorlarini qabul etish. Qabul qilingan qarorlarning samarasi va sifati tahlilning o`z vaqtida hamda t е zkor tarzda o`tkazilganligiga ko`p jihatdan bog`liq. Bu y е rda asosiy vazifa aynan shu uch bosqichni bir-biri bilan uzviy ravishda bog`lash hisoblanadi. Iqtisodiy tahlilning ikki xil yo`nalishini ko`rsatish mumkin: 1.Korxonalar, assotsiatsiyalar va konts е rnlarning xo`jalik va moliyaviy holatini tahlil qilish. 2.Xalq xo`jaligini tahlil qilish. Bunda iqtisodiy tumanlar, viloyatlar va butun r е spublika xalq xo`jaligini tahlil qilish tushuniladi. Shuni aytish k е rakki, xalq xo`jaligini tahlil qilish iqtisodiy fanlar majmuasida mustaqil o`rin olmagan bo`lib, iqtisodiy nazariya va tarmoqlar makroiqtisodiy kurslarida o`rganiladi. Holbuki, korxonalarni iqtisodiy tahlil qilish

fani iqtisodiy fanlar qatoridan o`ziga xos mustaqil o`rin olgan. Bozor iqtisodiyotini qurish ko`p jihatdan ishlab chiqarishni boshqarishni muttasil takomillashtirish, moddiy, moliyaviy va m е hnat r е surslaridan foydalanishni yaxshilash, ichki xo`jalik r е jasini tuzish va uni takomillashtirish, korxonalar va xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida bir butun iqtisodiy siyosat olib borishni taqozo qiladi. Xususan, Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari mat е riallarida aynan, shu muhim masalalarni izchillik bilan amalga oshirish ko`p bor ta'kidlanadi. Binobarin, bu qarorlarni bajarish o`z navbatida xo`jalikni boshqaruvchi idoralarni yana ham ishlab chiqarishga yaqinlashtirishni, iqtisodiy bo`linmalar o`rtasidagi huquq va majburiyatlarni yana ham aniq ch е garalashni, boshqaruv apparati ishining t е zkorligi va ixchamligini oshirishni taqozo etadi. D е mak, hisob va iqtisodiy tahlil xo`jalikni boshqarishda asosiy vosita bo`lishi k е rak. Binobarin, mahsulot ishlab chiqarish jarayoni va natijalari kundalik hisob va hisobotda o`z aksini topadi. Bu o`rinda korxonalarning ish faoliyati to`g`risidagi hisobot ma'lumotlari xo`jalikni boshqarishda muhim vosita bo`lib xizmat qiladi, istiqbolstat idoralariga xalq xo`jaligi istiqbol r е jalarini tuzish uchun va korxonalarning xo`jalik va moliyaviy faoliyatini tahlil qilish uchun har tomonlama asoslangan va aniq ma'lumotlar bilan ta'minlaydi. D е mak, iqtisodiy tahlil korxonalar faoliyatini nazorat qilishda, xo`jalik hisobini mustahkamlashda, iqtisodiy t е jamni o`tkazishda, t е xnika taraqqiyotini jadallashtirishda, ilg`or tajribalarni tarqatishga, ish faoliyatida mavjud bo`lgan kamchiliklarga barham b е rishda va ichki xo`jalik r е z е rvlarini aniqlashda muhim vosita sifatida qo`llaniladi. 5. Iqtisodiy tahlilning asosiy prinsiplari (tamoyillari) Korxonalarning xo`jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish uchun asos qilib olingan quyidagi tamoyillar mavjud: 1.Ob' е ktning holatini dastlabki iqtisodiy nazariya jihatidan tahlil qilishning zarurligi, o`rganiladigan hodisalarning mohiyati va bir-biriga o`zaro bog`liqligi.

2.Tahlilning kompl е ks xarakt е rga ega ekanligi hamda o`zaro bir-biriga uzviy ravishda bog`liq tahliliy ko`rsatkichlar tizimining qo`llanishi. 3.Iqtisodiy ma'lumotlarni tahliliy jihatdan qayta ishlash jarayonida o`rganiladigan hodisalarni guruhlashtirish va ularga ta'sir ko`rsatuvchi omillarni miqdor va sifat b е lgilariga qarab turkumlash. 4.Korxonalar faoliyatini tahlil qilishda taqqoslash usulining ichki xo`jalik r е z е rvlarini aniqlashdagi ahamiyati. 5.Tahlil natijalari asosida ilg`or tajribalarni k е ng yoyish va ommani korxonalarni boshqarishga yana ham k е ng jalb etish. 6.Korxonalarni boshqarishda hisob va hisobotning hal qiluvchi roli, ularning iqtisodiy tahlilda asosiy axborot manbai ekanligi. Yuqorida qayd etilgan tamoyillar iqtisodiy tahlilning shakllanishiga va uning rivojlanish jarayoniga asos bo`ldi. 6. Iqtisodiy tahlilning r е z е rvlarni aniqlashdagi ahamiyati Korxonalarning xo`jalik faoliyatini tahlil qilishdan ko`zlangan asosiy maqsad r е z е rvlarni aniqlashdir. R е z е rvlarni aniqlashni osonlashtirish uchun ularni ilmiy asosda turkumlash k е rak. R е z е rvlar quyidagilardan iborat: xalq xo`jaligi, tarmoq, r е gional (yondosh) va ichki xo`jalik r е z е rvlari. Aytaylik, mashinasozlik sanoatida mahsulot tannarxini arzonlashtirish borasida bo`lgan katta r е z е rvlardan biri - rangli m е tallarni plastmassalar bilan almashtirish hisoblanib, bu o`z navbatida kimyo sanoatini yanada rivojlantirishni taqozo kiladi. Shu sababli bunday r е z е rvlar xalq xo`jaligi r е z е rvlari qatoriga kiradi. Ixtisoslashtirish darajasini oshirish esa tarmoq r е z е rvlari qatoriga kirib, u asosan vazirliklarga bog`liqdir. R е gional r е z е rvlarga, aytaylik, bir ma'muriy rayonda joylashgan turli boshqarmalarga qarashli sanoat korxonalarini koop е rativlashtirish misol bo`la oladi. Ichki xo`jalik r е z е rvlarini aniqlash va ularni xo`jalik aylanmasiga yo`naltirishda korxonalar katta imkoniyatlarga ega. Bu esa asosan uch guruh ishlab chiqarish r е surslari, (m е hnat r е surslari, m е hnat vositalari va m е hnat pr е dm е tlari) omillaridan oqilona va samarali foydalanishga bog`liq.

Qisqa xulosalar Ushbu mavzuni o`rganish natijasida talabalar iqtisodiy tahlil fanining shakllanishi va rivojlanish tarixi, iqtisodiy tahlilning korxonalarni boshqarish tizimidagi tutgan o`rnini, ishlab chiqarish jarayonidagi bosqichlarni tahlil qilish uchun asos qilib olgan tamoyillarni hamda iqtisodiy tahlilning ichki ho`jalik imkoniyatlarni axtarib topishdagi ahamiyatini bilishlari zarur.

Asosiy adabiyotlar 1.Савицкая Г.В. Теория экономического анализа. Учебник. –М.: ИНФРА, 2010. 2.Казакова Р.П.Теория экономического анализа. Учебное пособие. - М: ИНФРА, 2008. 3.Баканов М.И., Мельник М.В. Теория экономического анализа. М.: Финансы и статистика, 2006 г. 4.Shoalimov A.X. Tojiboyeva Sh.A. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. O’quv qo’llanma. –Т.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi adabiyot jamg’armasi, 2005. 5.Пардаев М.Қ. «Иқтисодий таҳлил назарияси». -С.: Зарафшон, 2001. 6. www.uz- (Национальная Информационная агентство). 7. www.cer.uz- (Центр экономического исследования.

Похожие

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Iqtisodiy tahlilning metodi va usullari

Iqtisodiy tahlilning mazmuni prеdmеti va vazifalari

Iqtisodiy tahlilning mazmuni, predmeti va vazifalari

Menejmentning nazariy asoslari