Iqtisodiy tahlilda qo’llanilgan omillar va an’anaviy usullar - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy tahlilda qo’llanilgan omillar va an’anaviy usullar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

231.5 KB

Iqtisodiy tahlilda qo’llanilgan omillar va an’anaviy usullar Reja: 4.1. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan omillarning tasnifi 4.2.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullarning guruhlari 4.3.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan an’anaviy asosiy usullarning tavsifi.

1.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan omillarning tavsifi Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatida sodir bo’lgan va bo’layotgan iqtisodiy jarayonlar va hodisalar o’z-o’zidan sodir bo’lmaydi, u qandaydir omillar tasiri ostida yuzaga keladi. Omillar deganda nima tushuniladi? Omillar deganda natijaning paydo bo’lishi va uning o’zgarishiga sababchi bo’luvchi iqtisodiy ko’rsatkichlar majmuasi tushuniladi.Masalan,ishlab chiqarilgan paxta yalpi hosilining o’zgarishini (ko’payishini yoki kamayishini)olaylik.Bu o’zgarish paxta maydoni bilan hosildorlikning o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Demak., paxta maydoni bilan hosildorlik omillar bo’lib hisoblanadi. Omillar o’z navbatida miqdoriy va sifatiy omillarga bo’linadi. Miqdoriy omillar deganda ekstensiv omillar tushuniladi. Sifatiy omillar deganda intensiv omillar tushuniladi. Ekstensiv omillar deganda nima tushuniladi? Ekstensiv omillar deganda natija o’zgarishiga tasir qiluvchi miqdoriy omillar tushuniladi.Bularga kuyidagilarni misol qilib ko’rsatish mumkin: xodimlar sonining o’zgarishi, maydon o’lchamining o’zgarishi,chorva mollari sonining o’zgarishi,asosiy fondlar hajmining o’zgarishi va boshqalar. Intensiv omillar deganda nima tushuniladi? Intensiv omillar deganda natija o’zgarishiga tasir qiluvchi sifat omillari tushuniladi. Intensiv omillar sifat ko’rsatkichlari bilan bog’liq bo’lgan omillardir. Bularga kuyidagilarni misol qilib ko’rsatish mumkin : hosildorlik, mahsuldorlik, mehnat unimdorligi, fond qaytimi va boshqalar. 2.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullarning guruhlari Xo’jalik faoliyatida sodir bo’lgan hodisa va jarayonlarni tahlil qilishda juda ko’p usullar qo’llaniladi. Ularni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: 1.Iqtisodiy- statistik usullar

2.Iqtisodiy -matematik usullar Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullarning tasnifini kuyidagi sxemadan ko’rish mumkin. Iqtisodiy statistik usullar an’anaviy usullar deb ham ataladi. Ushbu usullar asosan tahlilda keng qo’llaniladi. 3.Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan an’anaviy asosiy usullarning tasnifi. Iqtisodiy tahlilda eng ko’p qo’llaniladigan usullar bo’lib, an’anaviy usullar hisoblanadi. Bular iqtisodiy-statistik usullar deb ham ataladi. Shularning asosiylarining mazmuniga quyida to’xtalamiz. Иқтисодий таҳлилда қўлланиладиган усуллар таснифи Иқтисодий математик усуллар : Иқтисодий статистик усуллар : Солиштириш усули К о рреляция усули Фарқлаш усули Регрессия усули Занжирли боғланиш усули Интеграл усули Гуруҳлаш усули Матрицалаш усули Қайта ҳисоблаш усули Дастурлаш усули Нисбий кўрсаткичлар усули Индекс усули Ялпи хизмат назарияси усули Ўйин назарияси усули Чизиқли усул Балансли боғланиш

Solishtirish usul. Har qanday jarayon tahlili ushbu usulni qo’llash bilan boshlanadi. Ushbu usul yordamida tahlil qilinadigan jarayon ko’rsatkichlari taqqoslanib, farqi aniqlanadi. Qolgan barcha usullar solishtirish natijasida aniqlangan farqning sabablarini topishga qaratilgan bo’ladi. Bu usulni to’g’ri qo’llash uchun tahlil qilinayotgan ko’rsatkichlar albatta quyidagi taqqoslama xususiyatga ega bo’lish kerak. Buni quyidagi shakldan ko’rish mumkin: Кўрсаткичларни аниқлаш усули айнан бир хил бўлиши керак Таҳлил қилинадиган даврдаги кўрсаткичлар бир хил баҳоларда ҳисобланган бўлиши керак Таққоқлаб ўрганилаётган жараёнларнинг замонлари бир хил даврийликка эга бўлиши керак Ўзаро ўхшаш , бир бирига яқин бўлган , йўналиши бир хил бўлган корхоналар кўрсаткичлари солиштирилади Farqlash usuli. Farqlash usuli o’rganilayotgan jarayonlar orasidagi bog’liqlik funksional bo’lgan taqdirda qo’llaniladi. Farqlash usulining mohiyati shundaki, natija ko’rsatkichiga omillar ta’sirini aniqlash uchun ta’siri aniqlanayotgan omillar orasidagi farqni qolgan omillarning joylashish tartibiga qarab asos yoki hisobot davridagi miqdoriga ko’paytiriladi. O’rganilayotgan jarayonning o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar miqdoriy va sifatiy omillarga bo’linadi. Natijaning o’zgarishiga miqdoriy omilning ta’sirini aniqlash uchun hisobot va bazis davridagi miqdor omillari orasidagi farqni bazis davridagi sifat omiliga ko’paytiriladi. Natijaning o’zgarishiga sifatiy omilning ta’sirini aniqlash uchun hisobot va bazis davridagi sifat omillari orasidagi farqni hisobot davridagi miqdor omiliga ko’paytiriladi. Buni ish haqi fondining o’zgarishida ko’rib chiqamiz:

Bunda T 0 , T 1 – mos holda bazis va hisobot yillaridagi xodimlar soni; P 0 , P 1 - mos holda bazis va hisobot yillaridagi 1 xodimning o’rtacha ish haqi summasi; hisobot davridagi jami ish haqi fondi hajmi; bazis davridagi jami ish haqi fondi hajmi Ish haqi fondining o’zgarishi quyidagi ikki omil hisobiga sodir bo’lgan: 1.Xodimlar sonining o’zgarishi hisobiga, ya’ni miqdoriy omilning o’zgarishi hisobiga (T 1 -T 0 ) 2.O’rtacha bir xodimning ish haqi darajasining o’zgarishi hisobiga, ya’ni sifatiy omilning o’zgarishi hisobiga (P 1 - P 0 ) Ish haqi fondining o’zgarishiga miqdoriy omilning ta’sirini aniqlash: Ish haqi fondini o’zgarishiga sifatiy omilning ta’sirini aniqlash: Ish haqi fondining o’zgarishiga bir necha miqdoriy va bir necha sifatiy omillar ta’sir qilgan taqdirda ham yuqoridagi qoidaga amal qilib, ularning ketma-ketlik joylashashi bo’yicha ta’siri aniqlanadi. Qayta hisoblash usuli . Ushbu usul ham iqtisodiy jarayonlarni ifodalovchi ko’rsatkichlar orasidagi bog’liqlik funksional bo’lgan taqdirda qo’llaniladi. Natija o’zgarishiga bevosita ikki omil ta’sir qilgan taqdirda, ularni ta’sirini aniqlashda uchun ushbu usul ishlatiladi.Ushbu usulning mohiyati, natijaviy ko’rsatkichni qayta hisoblab olib, uni bazis va hisobot davridagi natijaviy ko’rsatkichlar bilan solishtirish orqali omillar ta’sirini aniqlashdan iborat. Qayta hisoblangan natijaviy ko’rsatkich (shartli natijaviy ko’rsatkich) hajmi hisobot yilidagi miqdoriy omil bilan bazis davridagi (yoki rejadagi) sifatiy omil ko’paytmasining yig’indisiga teng bo’ladi. Shartli natijaviy ko’rsatkich bilan bazis davridagi natijaviy ko’rsatkich orasidagi farq miqdoriy omilning natijaviy ko’rsatkichning o’zgarishiga ta’sirini ko’rsatadi.

Hisobot davridagi natijaviy ko’rsatkich bilan shartli natijaviy ko’rsatkich orasidagi farq sifatiy omilning natijaviy ko’rsatkichning o’zgarishiga ta’sirini ko’rsatadi. Ushbu usul bo’yicha tahlilni paxta yalpi hosilining o’zgarishi misolida ko’rib chiqamiz. Paxta yalpi hosilining (natijaviy ko’rsatkichning) o’zgarishi: Bunda, mos holda hisobot va bazis yillaridagi paxta maydoni., mos holda hisobot va bazis yillaridagi paxta hosildorligi darajasi. Bu o’zgarish ikki omil hisobiga sodir bo’lgan: 1) Paxta maydonining (miqdoriy omilning) o’zgarishi hisobiga; 2) Paxta hosildorligining (sifatiy omilning) o’zgarishi hisobiga. Omillar ta’sirini aniqlashdan oldin qayta hisoblangan (shartli) paxta yalpi hosilini hisoblab, olish zarur: Shundan keyin yalpi hosil o’zgarishiga omillar ta’siri aniqlanadi: 1) Paxta maydoni o’zgarishining ta’siri: 2) Paxta hosildorligi o’zgarishining ta’siri: Zanjirli bog’lanish usuli. Ushbu usul ham iqtisodiy jarayonlar orasidagi bog’liqlik funksional bo’lgan taqdirda qo’llaniladi. Bu usulda har bir ta’sir etuvchi omilning natijaga ta’sirini aniqlash yo’li uslubiy ketma – ketlikka ega. Buning uchun, birinchi navbatda, rejadagi yoki bazis yilidagi omilli ko’rsatkichlarni hisobot yilidagi omilli ko’rsatkichlar bilan navbatli almashtirish orqali natijaviy ko’rsatkichlarning qatorlari hisoblab olinadi. Ko’rsatkichlarni qatorlashda dastlab miqdoriy ko’rsatkichlar, so’ngra sifat ko’rsatkichlari joylashtiriladi. Bunda, 1- qator rejadagi (bazis yilidagi) dastlabki ko’rsatkichlarni oxirgi qator hisobot yilidagi ko’rsatkichlarni ifodalaydi. Oraliqdagi qatorlar “Shartli ko’rsatkichlar” bo’lib hisoblanadi. Yonma–yon turgan qatorlar orasidagi farq natijani o’zgarishiga ta’sir etuvchi bir omilni ta’sirini ko’rsatadi. Omillar ta’sirlarining yig’indisi

natijaning umumiy o’zgarishiga teng kelish kerak. Buni ish haqi fondining tahlili misolida ko’rib chiqamiz). Ish haqi fondi hajmining ifodalanishi : Bunda T- ishchilarning o’rtacha yillik soni S- Bir ishchining o’rtacha bir yilda ishlagan soatlari miqdori P- o’rtacha 1 kishi- soat uchun hisoblangan ish haqi summasi Ish haqi fondining o’zgarishi: Demak, ish haqi fondining o’zgarishiga uch omil ta’sir qiladi. Bularning ta’sirini aniqlash uchun quyidagi ish haqi fondi ko’rsatkichlarini (ish haqi fondi qatorlarini) aniqlab olish kerak: I. – Bazis davridagi ish haqi fondi. II. Birinchi shartli ish haqi fondi III. Ikkinchi shartli ish haqi fondi. IV. – Hisobot davridagi ish haqi fondi. Ish haqi fondining o’zgarishiga omillar ta’sirini aniqlash: 1) Ishchilar soni o’zgarishining ta’siri: 2) Bir ishlovchiningo’rtacha ishlagan soatlari soni o’zgarishining ta’siri: 3) Bir kishi- soat uchun hisoblangan ish haqi summasi o’zgarishining ta’siri:

Adabiyotlari ro’yxati 1.Abdullayev Yo va boshqalar. Iqtisodiy tahlil. 100 savol va javob. O’vuv qo’llanma. T. 2001 2.Pardayev M.Q. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. Samarkand: 2001. 3.Vahobov A.V. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: 2005. 4.Urdushev H. va boshqalar. Microsoft Winlows XP va Microsoft Office XP da Ishlash. Samarqand , 2007 5.Qudratov T., Ibrohimov M., Karimova M. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma. –T.: “Ilm ziyo” nashriyoti, 2005-2014 (6-marta nashr qilingan). 6.Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili. Darslik.Samarqand: 2010. 7.Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti. Darslik. –T.: “Voris” nashriyoti.2012. 8.Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand: 2013

Похожие

Iqtisodiy tahlilning uslubi va unda qo’llaniladigan an’anaviy usullar

Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy matematik usullardan foydalanish

Biznesni shakllantirishda iqtisodiy omillar

( Iqtisodiy ) Tahlil metodi va unda qo`llaniladigan usullar

Biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarni qo`llash