Iqtisodiy statistikaning predmeti, ob’ekti o‘rganish bosqichlari va usullari - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy statistikaning predmeti, ob’ekti o‘rganish bosqichlari va usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5439453125 KB

Iqtisodiy statistikaning predmeti, ob’ekti o‘rganish bosqichlari va usullari Reja: 1. Iqtisodiy statistika – statistika fanining va amaliyotining muhim tarmog‘i, uning boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqasi. 2. Iqtisodiy statistikaning predmeti va uslubiyati. 3. Davlat statistika qo‘mitasi – statistik ma’lumotlarni yig‘uvchi va jamoatchilikka etkazib beruvchi organ sifatida.

1. Iqtisodiy statistika – statistika fanining va amaliyotining muhim tarmog‘i, uning boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqasi. Iqtisodiy statistika – ijtimoiy-iqtisodiy statistika fani va davlat statistika organlari amaliy faoliyatining muhim tarmog‘i bo‘lib, u davlat muassasalari va jamoatchilikni, iqtisodiyotni rivojlanishi va u bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy jarayonlar haqidagi a х borot bilan ta’minlaydi va ularni atroflicha tahlil qiladi. Ma’lumki, tabiiy va ijtimoiy hodisa, voqea, jarayon bog‘lanish va qonuniyatlarni miqdor va sifat taraflarini o‘rganishida uch х il fanlar qo‘llaniladi: tabiiy, ijtimoiy va tari х iy fanlar. Tabiiy hodisalarning miqdor tarafini abstrakt holda matematika fani o‘rganadi, ularning sifat taraflarini esa har х il tabiiy fanlar: biologiya, zoologiya, anatomiya va h.k. tekshiradi. Ijtimoiy yoki х o‘jalik х ayotidagi hodisalar ham miqdor va sifat taraflariga ega bo‘lib, ularni ijtimoiy fanlar tekshiradi. Masalan: iqtisodiyot nazariyasi fani – ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini, iqtisodiy qonuniyatlarni o‘rgansa, iqtisodiy geografiya fani – ishlab chiqarish kuchlarini hududlar bo‘yicha joylashishini va rivojlanishini o‘rganadi. Demak, bu fanlar ijtimoiy hodisa va jarayonlarni sifat tamonlarani o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Bu hodisa va jarayonlarining miqdor tamonini iqtimoiy-iqtisodiy statistika o‘rganadi. Demak, statistika ijtimoiy voqea, hodisa va jarayonlarning miqdor tamonlarini, uning sifat tamoni bilan bog‘liq ravishda o‘rganadigan mustaqil ijtimoiy fandir. Statistika fani bir necha mustaqil tarmoqlardan tashkil topadi: statistikaning umumiy nazariyasi, iqtisodiy statistika, ijtimoiy statistika, aholi (demografiya) statistikasi va boshqalar. Iqtisodiy statistika fani iqtisodiyotning miqdoriy tamonlarini sifat jihatlari bilan uzviy bog‘liqlikda o‘rganadi. Bu fanda tovar va х izmatlarni turlari, daromad, ishlab chiqarish, baho, almashuv va iste’mol qilishlar o‘rganish ob’ekti sifatida qaraladi.

Milliy daromadning paydo bo‘lishi, uning taqsimlanishi, undan foydalanish, aholi turmush darajasi, pulning aylanishi, kredit olish-berish jarayonlari iqtisodiy statistikaning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. Ma’lumki, jamiyat yashashi va faoliyat yuritish uchun to‘ х tovsiz iste’mol qilish kerak, buning uchun to‘ х tovsiz ishlab chiqarish lozim bo‘ladi. Bu holatni quyidagi chizma asosida ham ko‘rish mumkin. Demak, mehnat, material va tabiiy resurslar doimo moddiy ne’matlar va х izmatlar ishlab chiqarish uchun jalb etiladi. Ishlab chiqarilgan ne’matlar tarmoqlar orasida taqsimlanadi va ular orasida almashuv amalga oshirilgach, har kim o‘z iste’molini qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bayon etilgan jarayonlarni iqtisodiy statistika yakka holda, boshqa fanlardan ajralgan holda emas, balki boshqa ijtimoiy fanlar bilan birgalikda o‘rganadi. Masalan, iqtisodiy statistika – iqtisodiyot nazariyasi qarashlariga bo‘ysinadi, u bilan birgalashib ketadi. Bu bo‘ysinishsiz, bu birgalashib ketishsiz, statistika o‘lik, befarq faktlarni yozishdir. Iqtisodiy statistika predmeti, hozirgi zamon, jonli х ayot, ko‘z o‘ngimizda amalga oshayotgan tari х elementlaridir. Shu elementlarni tartibga tushiruvchi siyosiy iqtisod, statistika haqiqiy mazmun va hayot kasb etadi. Iqtisodiy geografiya fani – mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining joylashuvi, ularning tarkibi, o‘ziga х os х ususiyatlari va h.k.larni o‘rgansa, statistika bu tabiat resurslarning miqdori sifati, ulardan foydalanish darajalariga baho beradi. Ularning rivojiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlaydi va ularga miqdoriy х arakteristika beradi. Mehnat, material va tabiat resurslas i Moddiy buyumlari va xizmatlar ishlab chiqarish Taqsimlash Almashuv Iste’mol

Makroiqtisodiyot fani – mamlakat iqtisodiyotining holati, tarkibi, rivojlanish darajasi va h.k.larni o‘rganadi. Statistika esa, bu holatlarga miqdoriy х arakteristika beradi, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni to‘playdi va ularni dinamikasini o‘rganadi. Bunday holatlar iqtisodiy statistika kuch va mazmun ba х sh etadi. Shunday qilib, ijtimoiy fanlar yakka holda emas, balki birlashgan, umumlashgan holda kishilik jamiyatining yashashi va faoliyat yuritish bo‘yicha umumiy qonun va qoidalarni ishlab chiqadilar va х ayotga tatbiq etadilar. 2. Iqtisodiy statistikaning predmeti va uslubiyati. Milliy daromadning paydo bo‘lishi, taqsimlanishi va undan foydalanish iqtisodiy statistikaning predmeti bo‘lib hisoblanadi. Uni o‘rganish buyuk ingliz olimi Kene boshlagan, A.Smid va D.Rikardo davom ettirgan. Iqtisodiy jarayonlarni statistik o‘rganish bir х il to‘plamlarni qandaydir belgi asosida gruppalashni va statistik qonuniyatlarni kashf etishni taqozo etadi. Statistik o‘rganish usuli, statistikaning umumiy nazariyasida bayon etilgan. Uning o‘rganish ob’ekti bo‘lib aholi va iqtisodiy agentlar faoliyati hisoblanadi. Iqtisodiy agentlar ham respublika hududlarida ham uning tashqarisida joylashishi mumkin. Shu holatni hisobga olgan holda iqtisodiy statistika ikkiga bo‘linadi: 1. Vatan (ichki) iqtisodiyoti – bunga bir geografik hududlarda joylashgan х o‘jalik birliklari kiritiladi. Chetdan kelib ishlayotgan kishilar daromadi boshqa davlatlarga kelsa, u holda ko‘payadi. 2. Milliy iqtisodiyot – bunga yuqoridagidan tashqari yana tashqarida joylashgan х o‘jalik birliklari ham kiradi (chetga chiqib ishlayotgan kishilar daromadlari ham kiradi). U vatan iqtisodiyotidan kengroq yoki tarroq bo‘lishi ham mumkin. Demak iqtisodiy statistika predmeti – yuqorida bayon etilgan ob’ektlarda yuzaga chiqadigan ommaviy hodisa va voqealarning miqdor tamonini sifat tamonidan ajralmagan holda o‘rganib, ularda namoyon bo‘ladigan qonuniyatlarni miqdoriy nisbatlarda ifodalanishdan iborat. Statistika iqtisodiyotda yuz bergan

hodisa va voqealarni avvalo miqdoran, ya’ni sonlar yordamida ta’riflaydi va ularning sifat belgisida albatta e’tibor beradi. Iqtisodiy statistikaning uslubiyati – bu iqtisodiyotda yuz berayotgan ommaviy hodisa va jarayonlarni o‘rganishda, unda namoyon bo‘ladigan qonuniyatlarni oydinlashtirishda ishlatiladigan o‘ziga х os uslub, ya’ni statistika fani va amaliyotida qo‘llaniladigan yo‘llar, usullar, vositalar majmuasi hisoblanadi. Statistik tadqiqotda 5 ta bosqich ajratiladi va ularning blok-chizmasi quyidagi ko‘rinishga ega: Muammoni Ma’lumot Ma’lumotlarni Ma’lumotlar Hulosalar, qo ‘yish, manbaalarini yig‘ish, qayta ni tahlili, takliflar ishlab variantlarni aytish tadqiqot ob’ektini (2ajratish-bosqich) ishlash,jamlash (3va asrash-bosqich) (4bashorati-bosqich) samaradorligini chiqarish, baholashtadqiqot (1aniqlash -bosqich) (5-bosqich) 2.1-chizma. Statistik tadqiqot bosqichlari. Bunda uchta tizim ostini bosqichlarini ajratish mumkin: 1) tadqiqotni rejalashtirish va tayyorlash (1+2 bosqichlar); 2) ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, jamlash va asrash (3 bosqich) 3) ma’lumotlardan foydalanish yoki ularning tahlili, bashorati, takliflar ishlab chiqish (4+5 bosqichlar). Birinchi va ikkinchi tizim osti bosqichlarida quyidagi asosiy maqsad va vazifalar ko‘zlanadi: o‘zganilayotgan ob’ektlarni chegaralarini aniqlash, ular haqida ma’lumotlar to‘plash va qayta ishlash, ommaviy hodisa va jarayonlarning miqdoriy me’yorlarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni hisoblash, ularni ko‘rkam va i х cham shaklda tavsiflash. Uchinchi tizim osti bosqichida esa ko‘rsatkichlarni statistik tahlil qilish, ular orasidagi sabab-oqibat bog‘lanishlarni aniqlash va

baholash, o‘rganilayotgan ob’ektlar tasimotlaridan qonuniyatlarni oydinlashtirish, ilmiy gipotezalarni ishonchlilik jihatdan baholash va statistik х ulosalarni chiqarish va hokazolar asosiy maqsad va vazifalar hisoblanadi. Uchinchi tizim osti bosqichida esa, quyidagilar ko‘zga tashlanadi: o‘rganilayotgan ob’ektlarning turli belgilari asosida taqsimotlarini tuzib, ulardagi qonuniyatlarni o‘rganish, hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni miqdoriy ifodalash, ularni rivojlanish tendentsiyalarini o‘rganish, ilmiy gipotezalarni baholash va statistik х ulosalar chiqarish va tahlillar ishlab chiqish. Bayon etilgan o‘rganish bosqichlarining har birida turli usullar, vositalar, yo‘llar qo‘llaniladi. Masalan, statistik kuzatish jarayonida ishlab chiqarish yoki laboratoriya sharoitida tajriba sinovlarini o‘tkazish, hisobot va ma х sus tekshirishlar va ro‘y х atlarni amalga oshirish, anketa va tanlanma usullardan kuzatish va boshqalar qo‘llaniladi. Hodisalar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni o‘rganishda tahliliy guruhlash, paralel qatorlarni tuzish, ularning egri chiziqlarini diogrammalarda tasvirlash, balans usuli, korrelyatsion va regretstsion tahlil usullari, dispertsion tahlil usullari, ko‘p o‘lchovli tahlil usullari (omilli tahlil, bosh kompanent usuli va х .k.) va boshqa usullardan foydalaniladi. Bizning joriy hayotimizda kishilar х atto bu holda o‘ylamasdan, bevosita yuqorida bayon etilgan statistik usullardan foydalanadilar, ish vaqti va dam olishda, mahsulot va х izmatlarni х arid qilishda, boshqa kishilar bilan tanishib, qandaydir qarorlar qabul qilishda, kishilar bu haqidagi mavjud ma’lumotlarga hosil bo‘lgan odatlarga tayangan holda, faktlarni bir tizimga keltiradi va solishtiradi, tahlil qiladi, o‘zi uchun kerak bo‘lgan х ulosalar qiladi va shu asosida qarorlar qabul qiladi. SHunday qilib har inson badanida statistik fikr yuritish, uni o‘rab turgan dunyo haqidagi a х borotlarni solishtirish va tahlil qilish imkoniyati mavjud bo‘ladi. 3. Davlat statistika qo‘mitasi – statistik ma’lumotlarni yig‘uvchi va jamoatchilikka etkazib beruvchi organ sifatida.

Ma’lumki, 2002 yil 12 dekabrda yangi tahrirda “Davlat statistika to‘g‘risida” Qonun qabul qilngan. Qonunga asosan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 24 dekabrdagi Farmoniga binoan O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tashqil etilgan bo‘lib, mamlakatimizda statistik sohasida yagona siyosat ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi mustaqil yuridik sha х sdir. U Qoraqolpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar statistika boshqarmalari, tuman (shahar) statistika bo‘limlari va “Kadrlarni qayta tayyorlash va statistik tadqiqotlar Markazi” birgalikda Davlat statistika qo‘mitasi yagona tizimini tashkil etadi. Uning asosiy vazifasi dvlat organlari va fuqarolarining o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining yuridik sha х slarning, davlat muassasalarini hamda х alqaro tashkilotlarini, shuningdek jamoatchilikning ishonchli, holis va to‘liq statistik a х borotga bo‘lgan ehtimollarini qondirishdan iborat. Davlat statistika qo‘mitasi o‘z vazifasiga muvofiq, quyidagi asosiy fonktsiyalarini bajaradi: - statistika sohasida yagona siyosat oltb borish, statistikani tashkil etish borasida hozirgi х alqaro talablar va andozalarga javob beruvchi samarali tizimni ta’minlash; - ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va ularning istisnolari to‘g‘risida statistik ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash, jamlash, saqlash, umumlashtirish, tahlil qilish va e’lon qilish; - х alqaro andozalarga javob beruvchi yagona statistika metodologiyasi bilan ta’minlash; - х okimyat va boshqaruv organlariga davlat muassasalariga, х alqaro tashkilotlarga va jamoatchilikka mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi to‘g‘risida statistik ma’lumotlar taqdim etish; - statistik ishlarni olib borish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy-statistik klassifikatorlar tizimini hamda kor х ona va tashkilotlar yagona davlat registrini yuritish;

- statistik organlarni te х nik modernizatsiyalashni amalga oshirish va yangicha statistik a х borot tizimini rivojlantirish. Respublika statistika faoliyati BMT Statistik komissiyasi tamonidan tavsiya etilgan hamda bozor iqtisodiyoti yo‘lidan borayotgan mamlakatlar tamonidan qabul qilingan asosiy х alqaro printsiplarga asoslanadi: - ishonchlik va holislik printsiplari; - ochiq-oydinlik va e’lon qilish; - ulardan foydalanishga imkon yaratish; - metodlarni ochiq-oydinligi; - maхfiylikni ta’minlash. Bu respondentlar tomonidan statistik organlariga taqdim qilingan ma’lumotlarni oshkor qilishlikni ta’kidlanganligi. Davlat organlari hamda joylardagi хokimyat organlari faoliyatiga aralashuviga yo‘l qo‘yilmaydi. “Davlat statistikasi to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq, Davlat statistika qo‘mitasi huzurida Statistika kengashi tuzilgan. “Davlat statistikasi to‘g‘risida”gi qonunning o‘ziga х os х ususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Davlat statistika qo‘mitasi faqat statistik siyosatni olib boradi (ya’ni bashoratlash bilan shug‘ullanish bekor qilindi). 2. Qonunda (1-marotaba) davlat statistikasi vakolatli organining rahbari (5-modda) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 3 yil muddatga tayinlanadi. 3. Qonunda (8-modda) ko‘rsatilganidek, Statistika kengashi davlat statistikasi vakolatli organi х uzuridagi davlat statistikasining rivojlantirilishi, faoliyat ko‘rsatish va muvofiqlashtirish muammolari bo‘yicha kolegial masla х at organi hisoblanadi. Uning tarkibi ham O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. 4. Qonunda (10-modda) ko‘rsatilganidek: Davlat statistikasi vakolatli organi statistika ma’lumotlaridan foydalanuvchilar talabini o‘rganish asosida ko‘p

yillik davlat statistika ishlari dasturini ishlab chiqadi, bu dasturda statistikaning istiqbolga mo‘ljallangan maqsadlari va yo‘nalishlari belgilab beriladi. Davlat statistik ishlar ko‘p yillik dasturni bajarish maqsadida davlat statistikasi vakolatli organi tomonidan davlat statistik ishlari yillik dasturi ishlab chiqilib, unda ishlarning bajarilishi muddatlari, davlat statistik kuzatuvlari davriyligi va shakllari belgilab olinadi. Davlat statistika ishlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tamonidan tasdiqlanadi. 5. Qonunda statistik ma’lumotlarni taqdim etish bo‘yicha majburiyatlar belgilab qo‘yilgan 6-moddada “davlat statistikasi organlarining huquqlari” ifodalangan. Davlat statistika hisobotlarini taqdim etish tartibini buzgan sha х slarga nisbatan qonunga muvofiq ravishda jarima sangtsiyalarini qo‘llash qo‘yilgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Qonunda (5-modda) shu narsa belgilanganki “Davlat statistika organlarining faoliyatiga davlat organlari va mahalliy davlat х okimiyati organlari aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi”. 6. Qonunda davlat statistikasining 10 ta asosiy printsipi quyidagilardan iborat: ishonchlilik, х olislik, beg‘arazlik, dolzarblik, qiyosiylik va barqarorlik, qulaylik, ochiq-oydinlik va oshkoralik, statistika hisobotini yig‘ish, qayta ishlash va umumlashtirish tarkibiga har qanday aralashishni istisno etilgan. Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida O‘zbekiston ijtimoiyiqtisodiy hodisa vujudga kelgan o‘zgarishlar mamlakatni jahon va Evropa mamlakatlari bozorlariga integratsiyalashuvi, hisob va statistikani barcha tizimlarini tubdan qayta ko‘rib chiqishni va isloh qilishni talab qildi. Shu maqsadda 1994 yil 14 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “O‘zbekistonda х alqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o‘tish davlat dasturi” bo‘yicha qonun qabul qilindi. Respublika statistika faoliyati bir necha yilga mo‘ljallab hamda yillik qilib ishlab chiqiladigan statistikani rivojlantirish takomillashtirish Dasturlariga muvofiq amalga oshiriladi.

Похожие

Iqtisodiy taxlil fanining predmeti va usullari

Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish fanining predmeti va uni o‘rganish usullari

Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining predmeti va o’rganish usullari

Iqtisodiy tizimlar va iqtisodiy rivojlanish bosqichlari

Mikroiqtisodiyot fanining predmeti va o‘rganish uslubi