Iqtisodiy o’sish va milliy boylikning ko’payishi, milliy iqtisodig’tga amal qilish va rivojining natijalaridir - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy o’sish va milliy boylikning ko’payishi, milliy iqtisodig’tga amal qilish va rivojining natijalaridir

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

138.5 KB

Iqtisodiy o ’ sish va milliy boylikning ko ’ payishi , milliy iqtisodig ’ tga amal qilish va rivojining natijalaridir Reja: 1. Iqtisodiy o ’ sishning mazmuni , turlari va ko ’ rsatkichlari . 2. Iqtisodiy o ’sishning omillari. 3. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi.

Tayanch tushunchalar: Iqtisodiy rivojlanish – ko’p o’lchamli jarayon bo’lib, jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotida o’z ifodasini topadi. Iqtisodiy o ’sish – YaMM (IMM, SMM, MD) miqdorining mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko’payishida va sifatining yaxshilanishida ifodalanadi. Iqtisodiy o ’sish mezoni – iqtisodiy o’sishni nisbatan to’liq darajada baholash imkonini beradigan ko’rsatkichni xarakterlaydi. Iqtisodiy o ’sishning ko’rsatkichlari – iqtisodiy o’sishni aniqlashda foydalaniladigan qiymat va natural (jismoniy) ko’rsatkichlar tizimidan iborat. Ekstensiv iqtisodiy o ’sish – ishlab chiqarishga qo’shimcha iqtisodiy resurslarni jalb qilish orqali ishlab chiqarish hajmining ortib borishi. Intensiv iqtisodiy o ’sish – ishlab chiqarish omillarining mavjud darajasida, ulardan foydalanish samaradorligini oshirish orqali mahsulot ishlab chiqarish hajmining ko’payib borishi. Ustivor ekstensiv iqtisodiy o ’sish – iqtisodiy o’sishda ekstensiv omillarning ustivor o’ringa ega ekanligini bildiradi. Ustivor intensiv iqtisodiy o ’sish – iqtisodiy o’sishda intensiv omillarning yuqori o’ringa egaligini bildiradi. Iqtisodiy o ’sish omillari – iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatishda o’z o’rniga ega bo’lgan va uni aniqlab beruvchi talab, taklif va taqsimlash omillarini bildiradi. Milliy boylik – insoniyat jamiyati taraqqiyotida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg’arilgan moddiy va ma’naviy boyliklar hamda foydalanishga jalb qilingan tabiat in’omlari. Moddiy - buyumlashgan boylik – milliy boylikning inson mehnati bilan yaratilgan ashyoviy – buyum ko’rinishga ega bo’lgan qismi.

Tabiiy boylik - milliy boylikning tabiat in ’omlaridan iborat bo’lgan, foydalanishga jalb qilingan, ishlab chiqarishning shart –sharoitini va inson faoliyatining tashqi muhitini tashkil qiladigan qismi. Ma ’naviy boylik - ashyoviy-buyum ko’rinishiga ega bo’lmagan nomoddiy qimmatliklardan va insoniyatning intellektual salohiyati natijalaridan iborat. 1. Iqtisodiy o ’sishning mazmuni, turlari va ko’rsatkichlari. Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko ’p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Shu ayonki, har qanday jamiyatda o ’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish va farovon yashash uchun iqtisodiy o’sish yuz berishi kerak. Iqtisodiy o’sish, deganda iqtisodiy ravnaq, ya’ni iqtisodiyotning dinamik rivojlanishi bo’lib, yaratilgan tovarlar va xizmatlarning ko’payib borishini bildiradi. Ammo iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sishni ikki darajada olib qarash mumkin. Mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy o’sish. Mikroiqtisodiy o’sish firma, korxona va tarmoq miqyosidagi rivojlanishni aks ettiradi va ularda o’sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bozor narxida hisoblangan hajmiga qarab aniqlanadi. Makroiqtisodiy o’sish milliy iqtisodiyot, ya’ni muayyan mamlakat miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyotni ifoda etadi va yalpi milliy mahsulotning (YaMM) ko’payishini bildiradi. YaMM hajmi iqtisodiy o’sishning umumlashgan pulda ifodalangan ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, iqtisodiy rivojlanish o’z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o’zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi. Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo ’lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o’sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo’lib, o’z ifodasini real YaMM (YaIM) hajmining va uning aholi jon boshiga ko’payishida topadi. Shuni aniq tasavvur qilish kerakkki, mahsulotlar va xizmatlar g’oyat xilma-

xil bo’lganidan ularning yagona moddiy o’lchami bo’lmaydi. Yagona o’lcham vazifasini bozor narxi bajaradi. Nima ish bajarilmasin, qanday mahsulot yaratilmasin, uning hajmi shuncha pulga teng deb hisoblanadi. Shu sababli YaMM ham ikki usulda hisoblanadi. Birinchi usulda xarajatlar jamlanadi, ya ’ni barcha iste’molchilarning tovar va xizmatlarni sotib olishga sarflangan puli jamlanadi. Ikkinchi usulda daromadlar – tovar va xizmatlarni sotishdan tushgan pul daromadlari jamlanadi. Iqtisodiy o’sish esa, YaMMning real hajmi bilan o’lchanadi. Gap shundaki, uning qiymat - pul shakli narxlarga bog’liq. YaMMning moddiy hajmi o’smasada, inflyatsiya ta’sirida narx oshsa, uning qiymat-pul miqdori ortib ketadi. Iqtisodiy o’sishga tarixiy jihatdan yondashilganda, u bir xil suratlarda va bir tekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o’sish suratlarining jadallashish, jiddiy pasayish va hatto cheklanish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo’lsa, jahon va milliy iqtisodiyotda, barqaror iqtisodiy o ’sish, ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot manzarasi hosil bo’ladi. Shu bilan birga iqtisodiy o’sish nafaqat miqdor, balki muayyan sifat o’zgarishlari shaklida ham namoyon bo’ladi. Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek: «Iqtisodiy rivojlanish sur’atlari haqida gapirganda... uning mezonlariga va eng avvalo, sifat ko’rsatkichlariga ko’proq e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday o’sishlar iqtisodiyotimizda yuz berayotgan tarkibiy o’zgarishlar, uning izchil va barqaror rivoji uchun xizmat qilishi, xalqimizning hayot darajasini yuksaltirishga, bir so’z bilan aytganda, amaliy hayotimizni yaxshilashga olib kelishi lozim». Shunday ekan iqtisodiy o’sish bevosita yalpi milliy mahsulot miqdorining mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko’payishi hamda sifatining yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi. Mahsulotning o ’sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekstensiv ¸ki intensiv turlarini belgilab beradi. Ekstensiv iqtisodiy o ’sishga ishlab chiqarishning avvvalgi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko’payishi tufayli

erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi. Iqtisodiy o ’sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potentsialidan yaxshiroq foydalanish yo’li bilan erishiladi. Intensiv yo’l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o’sishida, mahsulot sifatining oshishida o’z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo’lgan yana bir korxona qurishga hojat yo’q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo ’lmaydi, balki muayyan uyg’unlikda, bir-biri bilan qo’shilgan tarzda bo’ladi. Shu sababli ustivor ekstensiv va ustivor intensiv iqtisodiy o’sish turlari tahlil qilinadi. Iqtisodiy o ’sish murakkab va ko’p qirrali jarayondir. Shu sababli uni baholash uchun qandaydir bitta ko’rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan ko’rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko’rsatkichlar tizimida jismoniy va qiymat ifodasidagi ko’rsatkichlar farqlanadi. Iqtisodiy o ’sishning jismoniy ko’rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o’sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy ko’rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko’rsatkichlar keng qo’llaniladi, ammo har doim ham uni inflyatsiyadan to ’liq «tozalash» mumkin bo’lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi.

Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o ’sishning asosiy qiymat ko’rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi: 1. YaMM (IMM) yoki milliy daromadning mutloq hajmi va uning o ’sish sur’ati; 2. YaMM (IMM) yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga to ’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’ati; 3. YaMM (IMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga to ’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’ati; Iqtisodiy o ’sishni aniqlashda har uchala ko’rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha. Masalan: agar diqqat markazida iqtisodiy potentsial muammosi tursa, birinchi ko ’rsatkichdan foydalanish ko’proq mos keladi. Alohida mamlakat va regionlardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko’proq ikkinchi ko’rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi ko’rsatkichga ustivorlik beriladi. Odatda iqtisodiy o ’sish % (foiz) da o’sishning yillik sur’ati sifatida aniqlanadi. Masalan, agar o’tgan yili real YaMM 60 mlr. so’mni va joriy yilda 70 mlr. so’mni tashkil qilgan bo’lsa, o’sish sur’atini joriy yildagi real YaMM ning bazis davrdagi hajmiga bo’lish yo’li bilan aniqlash mumkin. Bu holda o’sish sur’ati 16,6% ni (70/60*100) tashkil qiladi. Mamlakatning iqtisodiy o ’sish sur’atini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar (real YaMM va aholi jon boshiga real YaMMning o’sishi) miqdoriy ko’rsatkichlar bo’lib, ular - birinchidan mahsulot sifatining oshishini to ’liq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning haqiqiy o’sishini to’liq xarakterlab berolmaydi; - ikkinchidan, real YaMM va aholi jon boshiga YaMMning o ’sishi bo’sh vaqtning sezilarli ko’payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib ko’rsatilishiga olib keladi, – uchinchidan, iqtisodiy o’sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini hisobga olmaydi.

Iqtisodiy o’sishning alohida tomonlarini xarakterlovchi ko’rsatkichlari ham mavjud bo’lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi, mehnat unumdorligi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko ’rsatkichlar bilan xarakterlanadi: a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi, ya ’ni uning unumdorligi. b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi. v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o ’rtasidagi nisbat. g) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi. Iqtisodiy o ’sishning jahon amaliyotida keng qo’llaniladigan boshqa ko’rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo’yicha hisoblab chiqilgan YaMM ko’rsatkichi asosida tahlil qilinadi. Bunda xalq xo ’jaligining yirik sohalari, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasidagi nisbat ham o’rganiladi.

2. Iqtisodiy o ’ sishning omillari . Iqtisodiy o ’ sishga ta ’ sir ko ’ rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin . Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o’sish layoqatini belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar: 1) tabiiy resurslarning miqdori va sifati; 2) mehnat resurslari miqdori va sifati; 3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi; 4) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti. Respublikamizda bozor iqtisodi ¸tiga o’tish davrida amalga oshirila¸tgan «tarkibiy o’zgarishlar iqtisodiy o’sishning hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda» 1 . Iqtisodiy o ’sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish potentsialidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jara¸nga to’liq jalb qilingan bo’lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Resurslarning o’sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi. Iqtisodiy o ’sishga ta’sir ko’rsatuvchi, taklif va taqsimlash omillari o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o’sishi va sifatining yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o’sish uchun imkoniyat yaratadi. To’liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o’sishni ro’yobga chiqaradi. Iqtisodiy o ’sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o’z o’rniga ega bo’lsa- da, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi zarur. Mehnat unumdorligining o ’sishiga olib keluvchi omillarni to’laroq qarab chiqamiz. Fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy o ’sishni ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi. Texnika taraqqiyoti o’z ichiga nafaqat ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda fan - texnika taraqqiyoti deyilganda provard mahsulot chiqarishni ko’paytirish maqsadida mavjud resurslarni yangicha uyg’unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi usullarning

topilishi ham tushuniladi. Amaliyotda texnika taraqqiyoti va kapital qo’yilmalar (indestitsiyalar) mustahkam o’zaro bog’liq, texnika taraqqiyoti ko’pincha yangi mashina va uskunalarga investitsiyalar qo’yishga olib keladi. Masalan, atom energiyasidan foydalanish bo’yicha texnologiyani qo’llash uchun atom elektrostantsiyalarini qurish zarur bo’ladi. Birinchi qarashda texnika taraqqiyoti tarixiy va shiddatli ro’y berish xarakteriga ega bo’ladi. Gaz va yoqilg’i dvigatellari, konvyer va yig’ma liniyalar bizning hayotga o’tmishning eng muhim yutuqlari sifatida kirib keldi. Real mahsulot ikki asosiy usulda ko ’paytirilishi mumkin: 1) resurslarning ko ’proq hajmini jalb etilishi; 2) ulardan ancha unumli foydalanish yo ’li bilan. Respublika oldida texnika taraqqiyoti sohasidagi asosiy vazifa, ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani qo ’llash, ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishning yangi usul va shakllarini joriy qilish hisoblanadi. 4-chizma. Real mahsulot o ’sishini aniqlab beruvchi omillari. Mehnat unumdorligining o ’sishini aniqlab beruvchi asosiy omil har bir ishlovchiga to’g’ri keluvchi asosiy kapital hajmi hisoblanadi. Ma’lum vaqt ichida, kapitalning hajmi mutloq ko’payishi mumkin, ammo ishchi kuchi soni tezroq o’ssa, mehnat unumdorligi pasayadi, chunki har bir ishchining asosiy kapital bilan qurollanganlik darajasi kamayadi.

Ta ’lim va malakali tayyorgarlik, mehnat unumdorligini oshiradi va natijada ancha yuqori ish haqiga ega bo’lish imkoniyatini beradi. Inson kapitaliga investitsiyalar qo’yish mehnat unumdorligini oshirishning muhim vositasi hisoblanadi. o’z - o’zidan aniqki, ishchi kuchi sifatining eng oddiy ko’rsatkichi ta’lim darajasi hisoblanadi. Xozirgi davrda respublikamiz xalq xo’jaligida band bo’lganlarning 30% ga yaqini oliy va o’rta maxsus ta’limga ega. Lekin oliy va yoki o’rta maxsus ta’limga ega bo’lganlar, aniq sohalardagi bilimlari darajasi bo’yicha boshqa rivojlangan mamlakatlardagi ishchilardan ancha orqada va ko’pchiligi ta’lim olgan sohasi bo’yicha faoliyat turida band emas. Shu sababli keyingi yillarda respublikamizda maktab, oliy va o’rta maxsus bilim yurtlarida ta’lim berishning progressiv (test va reyting) tizimlari joriy qilinmoqda. Kadrlar tayyorlashning milliy dasturida qo’yilgan vazifalarni amalga oshirishda ham ijobiy natijalarga erishilmoqda. Amaliy hayotda iqtisodiy o ’sishni to’xtatib turuvchi omillar ham mavjud bo’ladiki, ular mehnat muhofazasi, atrof muhitning ifloslanishi va shu kabi holatlar natijasida kelib chiqadi. Keyingi yillarda Respublikada davlat tomonidan atrof muhit ifloslanishining oldini olish, xodimlar mehnat sharoitini yaxshilash va sog’lig’ini muhofaza qilishni tartibga solishda muhim tadbirlar amalga oshirildi. Bu o’z navbatida iqtisodiy o ’sish sur’atiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki bunday tadbirlarni amalga oshirish tegishli harajatlarni taqozo qiladi. Shu orqali mehnat unumdorligini oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’lar boshqa tomonga jalb qilinadi. 3. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi. Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg ’arilgan moddiy, nomoddiy va intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir. Milliy boylikning bir qismini inson mehnatining natijasi hisoblasak, boshqa qismi tabiat boyliklaridan iborat bo ’ladi. Shunday ekan milliy boylik keng ma’noda o’z ichiga nafaqat moddiy va nomoddiy ne’matlar, yaratilgan san’at

asarlari, intellektual salohiyatni balki barcha tabiat resurslari va boyliklari hamda takror ishlab chiqarishning tabiiy iqlim sharoitlarini ham oladi. Milliy boylikning bu barcha tarkibiy qismlarini miqdoran, qiymat o’lchovlarida hisoblab chiqish bir qator ob’ektiv sabablariga ko’ra ancha qiyin, jumladan uning tabiat in’omlaridan iborat qismi inson mehnatining natijasi hisoblanmaydi va qiymat o’lchovlariga ega emas. Shu sababli iqtisodiy tahlil amaliyotida milliy boylikning tor ma’nodagi tushunchasidan foydalaniladi. Tor ma’noda milliy boylik insoniyat mehnati bilan yaratilgan va takror ishlab chiqarilishi mumkin bo’lgan barcha moddiy boyliklardan iborat bo’ladi. Milliy boylikning bu qismi milliy iqtisodiyot rivojining butun tarixi davomida doimiy takrorlanib turuvchi ishlab chiqarish jarayonining umumiy natijasi sifatida chiqadi va moddiy buyumlashgan shaklda namoyon bo’ladi. U kishilarning ko’plab avlodi mehnati natijasi hisoblanadi. Aytilganlardan kelib chiqib, milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismlarga ajratish mumkin: 1. Moddiy buyumlashgan boylik. 2. Nomoddiy boylik. 3. Tabiiy boylik. Moddiy buyumlashgan boylik oxiri oqibatda ishlab chiqarishning, unumli mehnatining natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarishda yaratilgan mahsulotlarning joriy iste ’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg’arish oqibatida vujudga keladi va o’sib boradi. Ammo moddiy buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi mahsulotlar yig ’indisi sifatida tasavvur qilish noto’g’ri bo’lur edi. Chunki bu boylikning bir qismi har yili ishdan chiqib, qaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari). Shu sababli ishlab chiqarish vositalarining o’rnini qoplash bilan bir vaqtda yalpi mahsulotning faqat bir qismi moddiy buyumlashgan boylik sifatida jamg’arilib boriladi. Demak, qoplash fondi va moddiy buyumlashgan boylikning o’sishi yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshiriladi. Milliy boylikning inson mehnati bilan yaratilgan moddiy qismi qiymat shakliga ega bo ’lib, tarkibiy tuzilishi bo’yicha qo’yidagilarni o’z ichiga oladi:

- ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar). Bular butun milliy boylikning tarkibida ancha katta salmoqqa ega bo ’ladi, hamda o’zining texnikaviy darajasi bo’yicha yalpi milliy mahsulotning o’sish imkoniyatini belgilab beradi: - noishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar). Asosiy kapitalning bu turiga mamlakatning uy-joy fondi, ijtimoiy madaniy xarakterdagi ob ’ektlar kiradi. - aylanma kapital (fondlar). Milliy boylikning bu qismi mehnat predmetlaridan iborat bo ’lib, asosiy kapitalning taxminan 1/4 qismini tashkil qiladi. - tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi. Ular ishlab chiqarish bosqichida mehnat jarayoni ta ’siri ostida bo’lib, potentsial tayyor mahsulot hisoblanadi. - moddiy zahiralar va ehtiyotlar. Bunga muomala bosqichdagi tayyor mahsulot, korxonalar va savdo tarmoqlaridagi moddiy zahiralar, davlat ehtiyotlari va rezerv fondlari kiradi. Moddiy zahiralar iqtisodiyotda ro ’y berishi mumkin bo’lgan va oldindan bilib bo’lmaydigan favqulotda holatlarda foydalanish maqsadida ushlab turiladi. Davlat ehtiyojlariga oltin zahiralari, sug ’urta va mudofaa ehtiyojlari uchun zarur zahiralar kiradi. - aholining uy, tomorqa va yordamchi xo ’jaligida jamg’arilgan mol-mulk. Bunga uy-joy, avtomobil, madaniy-maishiy buyumlar, kiyim-kechaklar va shu kabilarning qiymati kiradi. Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiy qismlarining mazmuni va ularning salmog ’i o’zgarishsiz qolmaydi. Asosan fan-texnika taraqqi¸ti sharoitida moddiy, buyumlashgan boylik tarkibida yirik o’zgarishlar ro’y beradi. Sanoat tarmoqlarining asosiy kapitali tez ko’payadi va yangilanadi, noishlab chiqarish sohasining asosiy kapitali tarkibida ilmiy, o’quv, sog’liqni saqlash muassasalarining ulushi tobora ko’proq hissasini egallaydi. Tabiiy resurslarni iqtisodiy faoliyatga jalb qilish suratlari o’sib boradi.

Moddiy buyumlashgan boylik o ’sishining asosiy omillari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: – mehnat unumdorligining o’sishi; – ishlab chiqarish samaradorligining ortishi; – milliy daromadda jamg’arish normasining ortishi. Moddiy buyumlashgan boylik ishlab chiqarishning natijasi va shart-sharoiti hisoblanadi. Buning ma ’nosi shuki, bir tomondan mahsulotdan milliy boylik tomon harakatda boylikning iste’mol qilingan qismining qoplanishi va uning ko’payishi ro’y beradi. Boshqa tomondan milliy boylik ishlab chiqarishning moddiy shart- sharoiti, uning moddiy texnikaviy asosi hisoblanadi. Bunda ishlab chiqarishning o’sish sur’ati va miq¸si milliy boylikdan foydalanish xarakteriga bog’liq bo’ladi. Moddiy buyumlashgan boylikni oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish farqlansa-da, har ikkalasi ham yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshiriladi. Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning shart- sharoitini va inson faoliyatining tashqi muhitini tashkil qiladi. Tabiiy boylikning vujudga kelishi insoniyat jamiyat rivojiga bog ’liq emas, u tabiat qonunlari asosida ro’y beradi. Foydali qazilma boyliklar, o’rmonlar, suv va er resurslari xuddi shunday vujudga kelib ishlab chiqarishdan tashqarida turadi. Tabiat in ’omlari o’zlarining dastlabki ko’rinishida tabiiy boylik bo’lib, shu holatida inson faoliyatining natijasi hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi. Buning ma’nosi shuki, tabiiy boyliklar jamiyat uchun faqatgina potentsial boylik hisoblanadi. Ular real boylikka inson mehnatining ta’siri oqibatida aylanadi. Milliy boylik nafaqat moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi. Uning bir qismi nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida vujudga keltiriladi va jamiyatning nomoddiy boyligi hisoblanadi. Nomoddiy sohalarda ash ¸viy-buyum shakl bilan bog ’liq bo’lmagan alohida turdagi iste’mol qiymatlar hosil qilinadi. Ular ham moddiy ishlab chiqarish sohalarining faoliyat qilishi va rivojlanishi uchun shuningdek bevosita aholining turmush darajasini ta’minlash va oshirib borish uchun zarur bo’ladi. Bunday boyliklarga ta’lim, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, san’at, sport sohalarida vujudga keltiriladigan nomoddiy qimmatliklar kiradi.

Uning tarkibida tarixiy yodgorliklar, arxitektura obidalari, noyob adabiyot va san’at asarlari alohida o’rin tutadi. Jamiyatning nomoddiy boyliklarida madaniyat va san ’atning rivojlanish darajasi, jamiyat a’zolarining to’plagan ilmiy bilimlari va intellektual darajasi, ishlovchilarning ixtisosligi va malakaviy bilim darajasi, sog’liqni saqlash, ta’lim va sportning rivojlanish darajasi o’z ifodasini topadi. Moddiy buyumlashgan boylikning o ’sishi jamiyat moddiy qimmatliklari ko’payishining asosi hisoblanadi. Agar fan-texnika taraqqi¸ti yuqori sur’atlar bilan rivojlansa madaniyat, san’at, fan kabi nomoddiy sohalar ham o’sib va takomillashib boradi. Shunday qilib, milliy boylik moddiy buyumlashgan va tabiiy boyliklardan ancha keng tushuncha bo ’lib, o’z tarkibiga jamiyatning nomoddiy xarakterdagi qimmatliklarini ham oladi.

Adabiyotlar: 1. Abulqosimov X.P., Xudoyberganov N.T. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish muammolari. T.: «Universitet»,1997. 2. Alekseev Yu.P. Mejdunarodnaya torgovlya. T.: 1997. 3. Krosovina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie finansovie otnosheniya. T.: 1997. 4. Abdullaev g ’. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: «Mehnat», 1997. 5. Andreev B.F. Sistemniy kurs ekonomicheskoy teorii: Uchebnoe posobie.Chast IX.glava 36 - Sankt-Peterburg. Lenizdat, 1998. 6. Nikolaeva I.P. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik – T.: «Kno Rus», 1998. 7. Qo ’ldoshev Q., Muftoydinov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. T.: «O’qituvchi», 1999. 8. Ekonomicheskaya teoriya. Ucheb. Posobie: A.Qodirov i dr. TGTU., I., 1997. 9. Kurs ekonomicheskoy teorii. — M.: Izdatelstvo «Dis», 1997. 10. Yahyoev Q.A. Soliq nazariyasi. T.: «Mehnat» , 1998.

Похожие

Iqtisodiy o’sish va milliy boylik

Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o`sish va milliy boylik

Milliy iqtisodiyotning iqtisodiy potensiali – iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashning bazasi

Milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa daromad ko‘rsatkichlar

O’zbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimi, milliy idoralar va ularning vazifalari