Инвестицияларни бошқариш. - Экономика - Рефераты

Инвестицияларни бошқариш.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

206.5 KB

Инвестицияларни бошқариш. Режа: 1. Субъектда инвестицияларни бошқаришнинг умумий асослари. 2. Инвестиция лойиҳаси; унинг таркиби ва давом этиш босқичи(10832) 1 . 3. Инвестиция бозорини баҳолаш ва башорат қилиш. 4. Инвестиция фаолиятини молиялаштириш. 5. Инвестиция рискларини турлари ва уларни бошқариш. 1 (10832.) ТДИУ ва МДЩ мамлакатлари и=тисодиёт мутахассисликлари быйича бакалавриат битирув малакавий ишлари, магистирлик, номзодлик ва докторлик диссертацияларининг намунавий мавзулари (2002-2005 йиллар).

1. Субъектда инвестицияларни бошқаришнинг умумий асослари Инвестиция жараёнларини изга солиб туришнинг иқтисодий асосларини яратиш, ишлаб чиқилган сиёсатни амалга оширишга имкон туғдирувчи шарт- шароитни таъминлаш инвестиция сиёсатининг муҳим вазифаларидан бири бўлиб, иқтисодий ўсишга айнан шу йўл билан эришиш мумкин. Бозор иқтисодиёти капитал мулкка мўлжалланаётган инвестицияларнинг ҳажми тегишли молия активларининг даромадлилигига боғлиқ бўлади. Даромад меъёри орқали эса ана шу активларнинг баҳоси инвестицияларга бўлган талаб ва таклифга қараб белгиланади. Давлатнинг пул ва кредит сиёсати орқали инвестицияга бўлган талаб ва таклифнинг нисбати ҳамда унинг таркибий тузилишига таъсир курсатиши мумкин. Шундай экан, бу сиёсат турли молия активларидан олинадиган даромаднинг ҳажмига ҳам катта таъсир этади. У инвестиция товарлари бозорида инвесторларнинг хатти-ҳаракатининг бош йўналишини, шунга боғлиқ ҳолда инвестициялар таркибий тузилишини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси мустақиллигини қўлга киритиши билан иқтисодиётимизда бир қанча туб ўзгаришлар бўлишига олиб келди. Иқтисодиётнинг барча соҳаларида янги атамаларимиз аксини топа бошлади. Молия кредит ва пул муносабатларида ҳам янги атама (термин)лар кулланила бошланди. Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш ҳозирги бозор шароитида муҳим урин тутади. Инвестициялар маблағ сарфламоқ, яъни лотинча "инвестор" деган суздан олинган бўлиб капитал харажатларнинг ҳажми, таркиби ва унинг асосий йуналишларини англатади. Инвестициялар мамлакатда иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида мамлакатда ёки чет элларда иқтисодиётнинг

турли тармоқларига узоқ муддатли капитал киритиш деган маънони билдиради. Инвестициялар ташкил этиш ва молиялаштиришда республика хориж инвестицияларини жалб этиш ва ички жамғарма манбаларини сафарбар этмай туриб, уларнинг узи фаол инвестиция ишлари билан шуғулланмай туриб, иқтисодиётнинг структурасини тубдан ўзгартириш вазифасини ҳал этиш қийин кечади. Инвестиция ташкил этиш ва молиялаштиришда асосий этибор субъектларнинг ишлаб чиқаришни кенгайтириш, биноларни қайта қуриш ва техника билан қуроллантириш учун маблағларни қидириб топишни рағбатлантиришга қаратилади. Ҳозирги пайтда капитал сарфларни маблағ билан таъминлаш манбаъларини таркиби ўзгармоқда. Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш давлат томонидан амалга оширилади. Бунда инвестициялар бўйича амал килаётган конунлар албатта ҳисобга олинади. Ўзбекистонда инвестициялар агросаноат комплекси, енгил саноат, кимё ва нефткимё саноати, машинасозлик ва медицина сохаларига йуналтирилмоқда. Давлат томонидан инвестицияларни ташқил этиш молия-кредит сиёсатини тўғри олиб бориш бунинг асосида молиявий ёрдамлар, дотация, субсидия, қарзлар кўринишида айрим худуд ва тармоқларнинг ривожи учун йуналтирилиши булар ҳаммаси инвестициялар ва молиянинг моддий асосини ташкил этади. Ивестицияларни молиялаштиришда давлат инвестиция дастурларини жумладан давлатлараро ҳудудий дастурларни давлат бюджети ҳисобидан ва нобюджет маблағлар ҳисобидан амалга ошириш ҳаракатлари орқали кўриб чиқилади.

Инвестицияларни ҳимоя қилиш борасида давлат айниқса хориж инвестицияларига кафолатлар ва имтиёзлар бериши лозим. Объектларга инвестиция маблағларини йуналтириш бўйича инвестициялар реал ва молиявий инвестицияларга бўлинади: реал инвестиция - саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш, ва банкларга капитал қуйиш демакдир; молиявий инвестициялар - қимматли қоғозлар чиқариш ва реализация билан боғлиқ ишлар учун сарфланадиган маблағлардан иборат. Инвестициялар қатнашиш хусусиятига кўра қуйидагича бўлади. - тўғридан тўғри инвестициялар асосан объект аниқ бўлган маълум мақсадни амалга ошириш реал бўлган тақдирда йуналтириладиган маблағлардир. - эгри инвестициялар - булар воситачилар орқали объектларга сарфланади ва олинган даромадлар мижозларнинг ўртасида тақсимланади. Бозор шароитида инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш йуналишлари Ўзбекистон Республикасининг иқтисодиётини барқарорлаштириш субъектларнинг ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун бир қанча тадбирлар ҳамда инвестиция дастурлари ва лойхаларини ишлаб чиқиш лозим. Ҳозирги пайтда инвестицияларнинг ташкил этиш ва молиялаштириш инвестиция сиёсатининг қуйдаги йўналишларига асосан амалга оширилмоқда. - ташки иқтисодий фаолиятни янада эркинлаштириш борасида аниқ мақсадни кўзлаб сиёсат ўтказиш, товарларни экспорт қилишда хориж инвестициялари учун уз даромадларидан фойдаланишларида бирмунча имтиёзлар тартибини жорий этиш. - хорижий инвестицияларининг асосан капитал манбаларини республика иқтисодиётига жалб этиш учун ҳуқуқий ижтимоий иқтисодий шарт шароитларини янада такомиллаштириш.

- Ўзбекистонга жаҳон даражасидаги техникалар олиб келадиган иқтисодиёт структурасини вужудга келтиришда ёрдам берадиган хориж инвестицияларига нисбатан очиқ эшиклар сиёсати утказиш. Ҳозирги шароитда республикада инвестиция базасига ривожлантириш ва чукурлаштириш ислоҳатлар стратегиясини муҳим шароити бўлиб қолди. Ўзбекистон республикаси бир қанча ривожланган мамлакатлар билан қўшма корхоналар барпо этмокда. Ҳамкорликда ишлаб чиқариш маҳсулотлар ва товарлар ички бозорни таъминламоқда ва экспорт килинмоқда. Хориж инвестицияларини жалб этиш мақсадида давлат инвестиция лойхалари ва дастурлари ишлаб чиқилган. Бозор шароитида ҳар бир инвестиция жараёни маълум бир даромадни олиш мақсадида амалга оширилади. Субъектларнинг инвестиция ва инвестицион фаолиятининг иқтисодий мазмуни. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг асосий объектларидан бири бўлиб инвестиция ҳисобланади. Инвестициянинг кенг маъносини унинг кейинчалик мақсадни кузлаб қўйилган капитални ифодалайди. Инвестициялар субъектнинг активида бухгалтерия балансининг чап томонида молиялаш манбайи эса, унинг унг томонида (баланснинг пассивида) акс эттирилади. Капитал қуйилмалар ҳақиқий харажатлар бўйича (инвесторлар учун) балансда курсатилади. Инвестиция фаолиятининг объектлари қуйидагилардир, ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш хизматларининг янгитдан хосил қилмоқчи ва реконструкцияланадиган асосий органидир, шунингдек халқ хўжалигининг ҳамма бўлимларидаги мавжуд воситалар.

Инвестиция фаолият юридик шахсларнинг амалий харажат мажмуини узида намоён қилади. Инвестициялар-бу пул маблағлари, кредитлар, банк қуйилмалари, улушлар, акциялар, бошқа қимматли қоғозлар, технология, машина ва ускуналар, лицензиялар бўлиб тадбиркорликнинг турли соҳаларида фойда олиш мақсадида объектларга қўйилган интеллектуал бойлик ва мулкчилик ҳуқуқларини йиғиндисидир. Инвестиция соҳаси таркибига қўйидагилар киради: 1. Капитал қурилиш соҳаси (унда халқ хўжалиги тармоқларининг асосий ва айланма ишлаб чиқариш фондларига инвестициялар сарфланади. Бу соҳа буюртмачи--инвесторлар, пудратчилар, лойиҳачилар, ускуна етказиб берувчилар, якка тартибда ва кооператив ўй-жой қурилиши бўйича фуқаролар ва шу каби бошқа субъектларнинг инвестиция фаолиятини ўз ичига олади). 2. Инновация соҳаси (бу соҳада илмий-техникавий маҳсулот ва интеллектуал салоҳиятлар амалга оширилади). 3. Молия капитали муомаласи соҳаси (бу соҳа турли шаклдаги пул, ссуда ва молия мажбуриятларининг ҳаракатланишини ўз ичига олади). 4. Инвестиция фаолияти соҳаси (бу соҳа субъектларнинг мулкий ва муаллифлик ҳуқуқларини амалга оширишни ўз ичига олади); Инвестициялар шаклларига кўра: молиявий, моддий, мулкчилик ҳуқуқлари турларига бўлинади. Молиявий инвестицияларга пул, депозитлар, улуш, акциялар, облигациялар ва бошқа ўзоқ муддатли қимматли қоғозлар киради. Моддий турдаги инвестициялар икки гуруҳга: кўзғалувчан мулкка ва кучмас мулкка бўлинади.

Кўзғалувчан мулкка машина ва қурилмалар, ҳамда бошқа моддий бойликлар киради. Кучмас мулкка бино, иншоот, коммуникация қурилмалари, яъни кўп ҳолларда асосий фондларнинг пассив қисми киради. Инвестицияларнинг турли-туман шакллари бўлиб, мулкчилик ҳуқуқлари ҳисобланади. Бундай турдаги инвестицияларни тўплами бозор муносабатларининг ривожланиш даражасига ва миллий бозор ҳусусиятларига кўра ўзгариб туради. Инвестиция тўплами ичидан биринчи навбатда интеллектуал бойликка эга бўлган ҳуқуқлар, табиий ресурслар ва бошқа турдаги ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари ажралиб чиқади. Инвестицияларнинг интеллектул ҳуқуқлар тури муаллифлик ҳуқуқлари, ноу-хау ва бошқалар кўринишида бўлиши мумкин. Чет эл сармоядорлари томонидан институцион бирликларнинг устав капиталига улуш сифатида товар белгиларидан фойдаланиш ҳуқуқини бериш, шу хўжалик бирликларининг сифатли товар ишлаб чиқаришига олиб келади. Оқибатда, бундай ҳаракат хўжалик бирликларининг интенсив ривожланишига, шунингдек, Ўзбекистон Республикасига чет эл инвестицияларининг оқиб келишига олиб келади. Табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқини берувчи инвестициялар ер ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқини ҳам беради. Йўналтирилаётган соҳаларига, қўйилма объектларига қараб, инвестиция фаолиятининг объектлари қўйидаги туркумларга ажратилади: -янги ташқил қилинадиган ва замонавийлаштириладиган асосий фондлар ҳамда халқ хўжалигининг барча тармоқларида айланувчи маблағлар; -илмий-техника маҳсулоти; -интелектуал бойликлар; -акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар; -мақсадли пул қўйилмалари;

-мулкий ҳуқуқлар ва бошқалар. Инвестицияларни амалга оширишнинг асосий босқичлари қўйидагилардир: биринчидан, ресурсларни капитал қўйилмаларга айлантириш, яъни ресурсларни инвестицион фаолият натижаси ҳисобланган объектларга ўтказиш; иккинчидан, капитал қуйилмалар учун сарфланган маблағлар пировард натижада инвестициялар миқдорини ошириш ва янги истеъмол қийматини яратиш; учинчидан, ижтимоий самара яратиш, яъни инвестиция фаолиятининг пировард мақсадини амалга ошириш. Агар инвестициялар натижасида фойда (даромад) ёки ижтимоий самара олинмаса, инвестиция қилишга қизиқиш бўлмайди. Чунки инвестиция- бу ҳайрия ёки эҳсон тариқасидаги маблағ эмас. Бошланғич ва охирги занжирлар туташиб, янги ўзаро боғлиқлиқ жараёни ҳосил бўлади: даромадлар-ресурсларга айлантирилади, яъни жамғариш жараёни такрорланади. Инвестиция фаолияти—тармоқларда инвестицияларнинг бир маротаба тўлиқ айланиши жараёнидир. Инвестиция даври инвестицияларнинг бир марта айланиши муддатига тенгдир. Яъни капитал мулк тариқасида мужассам бўлган қийматнинг пул маблағлари жамланган даврдан улар қайтиб келадиган пайтга қадар бўлган аниқ ҳаракатини ўз ичига олади. Давлат корхоналари, фирмалар, корпорацияларнинг инвестиция фаолияти уларга солиқ-эскириш имтиёзлари (фойдани солиққа тортиш бўйича ёки эскиришнинг имтиёли меъёрлари)ни бериш йўли билан рағбатлантиради. Инвестицион жараён инвестицион комплексларда амалга оширилади. Инвестиция комплекси деганда биз айтилган барча тушунчалар йиғиндисини яъни уларнинг мазмуни, инвестиция қилиш билан боғлиқ

бўлган иштирокчиларни, бир сўз билан айтганда инвесторлар ва инвестиция буюртмаларининг ижрочиларини тушунамиз. Инвестиция комплекси тушунчаси кенг маънода қўлланилади, у инвестиция билан боғлиқ бўлган барча жараёнларни ўз ичига олади. Назаримизда, бу жараёнлар инвестиция комплексининг таркибий қисми бўлиб, улар доимо бир-бирларини тўлдириб боради. Áîçîð èқòèñîäè¸òè øàðîèòèäà èíâåñòèöèîí ôàîëèÿò қўéèäàãè éўëëàð áèëàí àìàëãà îøèðèëàäè: -õóñóñèé øàõñëàð, íîäàâëàò субъектëàð, õўæàëèê áèðëàøìàëàðè, æàìèÿòëàð âà æàìîàò òàøêèëîòëàðè òîìîíèäàí èíâåñòèöèÿ қèëèø éўëè áèëàí; -äàâëàò òîìîíèäàí èíâåñòèöèÿ âà ññóäà ôîíäëàðèíè áþäæåò ҳèñîáèãà ìîëèÿëàøòèðèø îðқàëè èíâåñòèöèÿ қèëèø éўëè áèëàí; Øóíäàé ýêàí äàñòàââàë õóñóñèé øàõñëàð, íîäàâëàò субъектëàð, õўæàëèê áèðëàøìàëàðè, æàìèÿòëàð âà æàìîàò òàøêèëîòëàðè òîìîíèäàí èíâåñòèöèÿíè àìàëãà îøèðèø òàðòèáèíè êўðèá ÷èқàìèç. Áó éўë áèëàí èíâåñòèöèÿ қèëèíãàíäà ó ¸êè áó îáúåêòëàðèãà øàõñèé, æàëá қèëèíãàí, ìóëêèé âà èíòåëåêòóàë áîéëèêëàðíè æîéëàøòèðèø ҳàқèäàãè қàðîðëàðíè èíâåñòèöèя ôàîëèÿòíèíã ñóáúåêòëàðè қàáóë қèëàäèëàð. Èíâåñòîðëàð èíâåñòèöèîí èçëàíèøëàðиíè ўòêàçèø ҳàқèäàãè қàðîðëàðíè қàáóë қèëàäè, èíâåñòèöèÿëàðíè ìîëèÿëàøòèðàäè, øóíèíãäåê, õóñóñèé âà æàìèÿò èæòèìîèé ýҳòè¸æèíè қîíäèðèø ìàқñàäèäà îáúåêòëàðíè èøãà òóøèðàäè, ҳàìäà áîøқà æèñìîíèé âà þðèäèê øàõñëàðãà ôîéäàëàíèø ó÷óí áåðàäè. Øóíäàé қèëèá, áîçîð èқòèñîäè¸òè øàðîèòèäà áèð-áèðëàðèãà áîғëèқ áўëìàãàí, ўç øåðèêëàðè îëäèäàãè ìàæáóðèÿòëàðè ó÷óí õóñóñèé ìóëêè âà ìàáëàғëàðè áèëàí æàâîá áåðàäèãàí èíâåñòîðëàðíèíã êåíã âà òóðëè÷à êўðèíèøè ìàâæóä. Èíâåñòîðëàð àìàëãà îøèðèëà¸òãàí èíâåñòèöèÿëàðíèнг éўíàëèøèíè âà ñàìàðàäîðëèãèíè ìóñòàқèë ðàâèøäà áåëãèëàéäè. Óëàð ўç ҳîҳèøëàðèãà қàðàá èíâåñòèöèÿëàðíè àìàëãà îøèðèø

ó÷óí çàðóð áўëãàí æèñìîíèé âà þðèäèê øàõñëàðíè àíà øó æàðà¸íãà øàðòíîìà àñîñèäà æàëá ýòàäè. Øàðòíîìà àñîñèäà èíâåñòîð қîíóíèé ðàâèøäà áîøқà æèñìîíèé âà þðèäèê øàõñëàðãà èíâåñòèöèÿëàð, óëàðíè àìàëãà îøèðèø íàòèæàëàðè áèëàí ýãàëèê қèëèø ҳóқóқëàðèíè, øóíèíãäåê óëàðäàí ôîéäàëàíèø ҳàқèäàãè қàðîðëàðíè ҳàì қàáóë қèëàäè. Èíâåñòîð èíâåñòèöèÿ îáúåêòëàðè âà íàòèæàëàðèíè áîøқàðèø ҳàìäà ýãàëèê қèëèø, óëàðíè қàéòàäàí èíâåñòèöèÿëàø âà óëàð áèëàí îëäè-ñîòäè муомалаëàðèíè àìàëãà îøèðèø ҳóқóқèãà ýãà. Èíâåñòèöèя ôàîëèÿòи ñóáúåêòëàðèíèíã ўçàðî ìóíîñàáàòëàðè øàðòíîìàëàð áèëàí ðàñìèéëàøòèðèëàäè. Áó ñóáúåêòëàðíèíã ҳóқóқèéасосларига қîíóíëàðãà çèä êåëìàéäèãàí øàðòíîìàëàð òóçèø, ҳàìêîðëàðíè òàíëàø, ìàæáóðèÿòëàðíè àíèкëàø âà áîøқà ўçàðî õўæàëèê ìóíîñàáàòëàðèнинг øàðòëàðè êèðàäè. Øàðòíîìàëàð èíâåñòèöèя ôàîëèÿòиíèíã áóòóí äàâðèãà òîìîíëàð êåëèøóâè àñîñèäà òóçèëàäè. Èíâåñòèöèя ôàîëèÿòиíè àìàëãà îøèðèøè ìóìêèí áўëãàí ìàáëàғëàð ìàíáàñèíèíã àñîñèé қèñìèíè ўç ìîëèÿâèé ðåñóðñëàðè (ôîéäà, эскириш сумìàëàðи, ïóë ìàáëàғëàðè, жисмоний ва þðèäèê øàõñëàð ҳамда áîøқàëàðíèíã æàìғàðìàëàðè), èíâåñòîð æàëá қèëãàí ìàáëàғëàð (áàíê âà áþäæåò êðåäèòëàðè, çà¸ì îáëèãàöèÿëàðè), àêöèÿëàð ñîòèøäàí êåëãàí òóøóì, ôóқàðîëàð âà þðèäèê øàõñëàðíèíã улуш âà áîøқà áàäàëëàðèäàí òўïëàíãàí ìàáëàғëàð, èíâåñòèöèя àæðàòìàëàðи (ìàðêàçëàøãàí ìîëèÿëàø) òàøêèë қèëàäè. Инвестииялар иқтисодиётнинг олға ҳаракатини таъминловчи двигател эканлиги тўғрисидаги фикр ҳар қандай иқтисодий назариянинг аксиомасидир. Ҳар бир давлат биринчи навбатда, моддий ишлаб чиқариш соҳасига мамлакат ва чет эл инвесторларини жалб қилиши учун ҳаракат килмоги лозим. Ушбу мақсадда мауйян инвестиция дастури ишлаб чиқилади ва амалга оширилади, тегишли инвестиция муҳити яратилади. Мустақил Ўзбекистонда босқичма босқич амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар

окилона тармоқ, такрор ишлаб чиқариш ва худуди нисбатга эришишни, бирлаштириш жараёнларини ривожлантиришни, иқтисодий усишни таъминлашни ва ҳоказоларни кўзда тутади. Мазкур муаммоларни ҳал қилиш тегишли инвестиция сиёсатини юритиш, инвестиция жараёнларини тартибга солиш ва қўллаб қувватлашнинг таъсирчан тизимини шакллантириш билан узвий боғлиқдир. 2. Инвестиция лойиҳаси унинг таркиби ва давом этиш жараёни(10832 1 ) Республикамиз иқтисодиётини таркибий қайта қуриш актив инвестицион сиёсат олиб бориш билан чамбарчас боғлиқдир. Бугунги кунда, кенг кўламда хорижий инвестициялар жалб қилиш республикамиз иқтисодиётини янада ривожланишини таъминловчи асосий омиллардан биридир. Хорижий инвестицияларни жалб қилишни туғри инвестициялар кўринишида ҳамда давлат заёмлари, ҳалқаро молиявий ташкилотлар томонидан тақдим этилаётган кредит маблағлари кўринишида амалга оширилиши кўзда тутилган. Ўзбекистон иқтисодиётининг устивор тармоқларини ривожлантириш учун амалга оширилаётган инвестицион лойиҳаларга ҳорижий капитални жалб этилишига, айниқса, катта аҳамият берилмоқда. Инвестициядан олдинги изланишлар ва лойиҳанинг самадорлигини асослаш учун зарур бўлган маълумотларни йиғиш маълум даражада машаққатли ва қиммат жараёндир. Шу сабабдан инвестиция объектининг самарадорлигини баҳолаш икки босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда таҳминий баҳо 1 (10832.) ТДИУ ва МДЩ мамлакатлари и=тисодий мутахассисликлари быйича бакалавриат битирув-малакавий ишлари, магистирлик ,номзодлик ва докторлик диссертацияларининг намунавий мавзулари (2002-2005 йиллар).

амалга оширилади. Унинг мақсади инвестициядан олдинги изланишларни тула ҳажмда ўтказишнинг мақсадга мўвофиқлигини аниқлашдир. Иккинчи босқичда эса тулақонли изланиш амалга оширилади. Инвестиция бозори - инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш учун замин яратиб беради, бу бозор инвестиция товарлари, қурилиш материалларининг барча турлари, ишлаб чиқариш фондларининг актив қисми, инвестиция хизматларидан иборат. Асосий элементлари талаб ва таклиф рақобат ва баҳолардан ташкил топган. Инвестиция бозори тузилишига кўра 2 қисмга бўлинади: 1.Реал объектни ивестициялаш бозори. а) тўғридан тўғри капитал маблағларни йуналтириш бозори б) хусусийлаштирилаётган объектлар бозори в) кучмас мулк г) бошқа реал объектларни инвестициялаш 2.Молиявий инвестициялаш инструментларининг бозори, фонд бозори ва пул бозорига бўлинади. Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш инвестицияларнинг турлари ва инвестиция бозорининг фаоллик даражаси унинг элементлари уртасидаги нисбатига боғлиқ бўлади. Уларни бозор конъектурасини ўрганиш орқали аниқланади. Инвестицион имкониятларни ўрганиш жараёнида лойиҳанинг яшовчанлик қобилияти аниқланиши биланоқ, инвестицияларга кумаклашиш ва уларни амалга оширишни режалаштириш босқичлари бошланади. Бироқ бунда асосий ҳаракатлар лойиҳани якуний баҳолаш босқичи ва инвестицион фазасига тўғри келади. Чекланган ресусрларнинг йуқотилишини камайтириш учун концептуал босқичдан тортиб субъектни фойдаланишга топширгунгача инвестиция лойиҳасини ишлаб чиқишдаги ҳаракатлар кетма-кетлигини аниқ

тушуниш керак бўлади. Шу билан биргаликда, инвестициялар жалб қилишга кумаклашувчи инвестиция ташкилотлар, тижорат банклари, молиявий муассасалар, ускуна етказиб берувчилар, экспорт кредитларини суғурталаш агентликлари ва маслаҳат фирмалари каби турли иштирокчиларнинг лойиҳадаги ролига ҳам аҳамият бериш лозим. Инвестицион лойиҳаларни тайёрлаш уч босқичдан иборат:  инвестиция имкониятларини аниқлаш (имкониятларни ўрганиш);  лойиҳанинг муқобил вариантларини таҳлил қилиш ва дастлабки лойиҳа танлаш, ҳамда лойиҳа, яъни техник иқтисодий асослашлар (ТИА)нинг тайёрлаш;  лойиҳа бўйича хулоса ва инвестициялар киритиш ҳақидаги қарор (баҳолаш хулосаси)ларни қабул қилиш. Таъминот изланишлари, ёки функционал изланишлар ҳам лойиҳа тайёрлаш босқичининг қисми ҳисобланади, бирок лекин алоҳида утказилади. Лойиҳани мана шу барча босқичлардан утказиш ҳам инвестициялар киритишга кумаклашиб, қарор қабул қилиш ва лойиҳани амалга ошириш учун яхши замин яратади. Инвестиция имкониятларини аниқлаш инвестиция фаолиятининг бошлангич нуктасидир. Охир окибат у инвестицион маблағларини тўплашни бошлаб юбориши мумкин. Ривожланаётган ёки ривожланган мамлакатларда бўлган хусусий ёки давлат секторидаги потенциал инвесторлар вужудга келаётган инвестици имкониятлари тўғрисида ахборот олишдан манфаатдордирлар. Инвестици лойиҳасини идентификация қиладиган ахборотни яратиш учун кулланиладиган ёндашувлар иқтисодиёт сектори ва субъект даражасида бўлиши керак. Ушбу ёндашувлар учун изланишларнинг икки йуналиши хосдир. Иқтисодиёт сектори даражасида ривожланаётган мамлакатларнинг бутун инвестиция имкониятлари ҳамда ушбу мамлакатларнинг хорижий

инвестицияларга бўлган умумий қизиқишини таҳлил қилиш лозим. Суъбект даражасида эса ҳам ривожланаётган, ҳам ривожланган мамлакатлардаги якка лойиҳачиларнинг аниқ инвестиция талабларини ўрганиш талаб қилинади. Инвестиция имкониятларини ўрганиш ниҳоятда юзаки хусусиятга эга ва кўпинча батафсил таҳлил эмас, балки умумий баҳоларга асосланади. Харажатлар тўғрисидаги маълумотлар одатда ускуна етказиб берувчилар каби манбалардан олинган ахборотларга эмас, балки ухшаш лойиҳалардан олинади. Вазиятга қараб ёки умумий имкониятлар (секторли ёндашув), ёки аниқ бир лойиҳанинг имкониятлари (субъект даражасидаги ёндашув), ёки иккаласи ҳам ўрганилиши керак. Изланишларнинг мазмуни лойиҳанинг тури ва хусусиятига қараб узгаради. Бироқ ушбу изланишлар лойиҳанинг муҳим жиҳатларига боғлиқ бўлгани учун хулосалар етарли даражада равшан булмоги талаб қилинади. Чунки хулосалар лойиҳани тайёрлаш жараёнининг кейинги босқичи учун асос бўлиши керак. Кўп ҳолларда таъминотни ўрганиш техник иқтисодий асослашлар (ТИА)ни тайёрлашдан олдин ёки ундан кейин ўтказилганда изланишлар ТИАнинг ажралмас қисмини ташқил қилади, ва бу ҳолда ТИАнинг умумий қиймати ва унга кетадиган харажатлар камаяди. Техник иқтисодий асослаш инвестиция киритиш ҳақида қарор қабул қилиш учун зарур бўлган барча ахборотни бериши керак. Шу сабабдан инвестиция лойиҳаси учун зарур тижорий, техник, молиявий, иқтисодий ва экологик шароитлар дастлабки хулоса босқичида кўриб чиқилган қарорларнинг муқобил вариантлари асосида аниқланиши ва танқидий баҳоланиши керак. Мана шу уринишларнинг натижаси лойиҳа бўлади. Унинг дастлабки шартлари ва мақсадлари лойиҳадан кўзланган асосий мақсад, маркетинг стратегиясининг мумкин бўлган вариантлари, бозорда эришилажак ва эриша олинадиган улуш, тегишли ишлаб чиқариш қувватлари, корхонанинг

жойлашиши, мавжуд хом ашё ва материаллар, технология ва механиқ жиҳозлар, ва, ниҳоят, зарур бўлса, ишлаб чиқаришнинг атроф муҳитга таъсирини баҳолашдан келиб чиқиб аниқланиши зарур. Изланишларнинг молиявий қисми инвестицияларнинг ҳажми, шу жумладан, соф айланма капитал, ишлаб чиқариш ва маркетинг харажатлари, сотишдан олинган тушум ва инвестиция қилинган капиталнинг келтирадиган даромадини аниқлашдан иборатдир. Инвестиция ва ишлаб чиқариш харажатларининг якуний баҳоси ҳамда иқтисодий ва молиявий даромадлиликнинг кейинги ҳисоб-китобларини утказиш факат барча муҳим жихатлар ва улар билан боғлиқ чиқимларни ҳисобга олган ҳолда лойиҳанинг чегаралари аниқлангандагина мақсадга мувофиқдир. Лойиҳанинг бутун ҳажми кейинги ишлар учун асос бўлувчи чизмаларда ифодаланган бўлиши керак. Баҳолаш хулосалари нафақат муаъйян бир лойиҳа, балки у билан боғлиқ саноат соҳалари ва умуман иқтисодиётга ҳам тегишли бўлади. Чунончи, автмобилсозлик субъекти баҳоланса, хулоса шунингдек компания ва ушбу соҳа ўртасидаги ўзаро алоқалар, яъни хом ашё ва ускуна етказиб берувчи, транспорт сектори, йўлларнинг мавжудлиги ва энерготаъминот имкониятларини ҳам ҳисобга олади. Баҳолаш хулосасини тузганда йирик лойиҳалар учун амалий муҳит, жойлашуви, бозор ва ресурсларнинг мавжудлигидан келиб чиққан барча омилларнинг таҳлили ва маълумотларни текшириш талаб қилиниши мумкин. Инвестиция фазаси, ёки лойиҳани амалга ошириш биринчи навбатда ва асосан, лойиҳани бошқариш соҳасидаги кенг қамровли маслаҳат ва лойиҳа ишларини ўз ичига олади. Инвестиция фазаси қуйидаги босқичларга бўлиниши мумкин:

 лойиҳани амалга ошириш учун ҳуқуқий, молиявий ва ташқилий асосларни урнатиш;  технологиялар, шу жумладан, асосий лойиҳа ишларини олиш ва етказиш;  лойиҳага батафсил ишлов бериш ва контрактлар тузиш, шу жумладан, тендерларда қатнашиш, таклифларни баҳолаш ва музокаралар утказиш;  ер олиш, қурилиш ишлари ва ускуналарни ўрнатиш;  ишлаб чиқариш маркетинги, шу жумладан, таъминот ва фирма маъмуриятини ташкил қилиш;  персонал тўплаш ва уни ўқитиш;  фойдаланишга топшириш ва субъектни ишга тушириш. Батафсил лойиҳа- конструкторлик ишлари бўлимни тайёрлаш, технология ва ускунани якуний танлаш, қурилиш графигини тайёрлаш ва режалаштириш, йуналиш-технологик ҳариталари, кўлам чизмалари ва турли схемаларни тайёрлашни ўз ичига олади. Тендерларда қатнашиши ва таклифларни баҳолаш босқичида ўзини яхши намоён қилган кўп сонли маҳаллий ва халқаро таъминотчилардан лойиҳа учун товар ва хизматлар борасида кенг таклифлар олиш муҳимдир. Музокаралар утказиш ва контрактлар тузиш технолоияларни бериш, иншоотлар куриш, машина ва ускуналар сотиб олиб, урнатиш ҳамда лойиҳани молиялашда юзага келадиган ҳуқуқий мажбуриятлар билан боғлиқдир. Ушбу босқичда, бир томондан, инвестор ёки тадбиркор ва, иккинчи томондан, молиявий муассасалар, маслаҳатчилар, архитекторлар ҳамда хом ашё, материал, зарур ресусрларни етказиб берувчилар уртасида шартномалар тузилади. Музокараларни ўтказишда ривожланаётган мамлакатлар катта муаммоларга дуч келишади, шунинг учун тажрибали маслаҳат фирмалари билан ҳамкорлик қилишга тўғри келади. Аммо ҳаттоки

мос маслаҳатчи фирмани танлаш ҳам қийин бўлади ва тегишли тажриба ҳамда ишончга асосланади. Субъектни фойдаланишга топшириш ва ишга тушириш – одатда лойиҳани амалга оширишнинг қисқа, аммо техник жиҳатдан муҳим давридир. У олдинги қурилиш босқичини кейинги фойдаланишга топшириш (ишлаб чиқариш) босқичи билан боғлайди. Мана шу босқичда эришилган муваффакият лойиҳанинг келажакдаги яшовчанилигидан дарак бериб, уни режалаштириш ва амалга оширишнинг самарадолигини кўрсатади. Лойиҳани яхши режалаштириш ва самарали бошқариш қурилиш, субъектни очиш учун зарур бўлган ускуна етказиб бериш ва монтаж қилиш, ишлаб чиқариш персоналларини тўплаш ва ўқитиш, барча ишлаб чиқариш ресурсларини етказиб бериш каби ҳаракатлар уз вақтида, яъни лойиҳалаштирилаётган субъектни ишга туширишдан олдин қилинишини кафолатлаши керак. Юқорида келтирилган босқичлардан ҳар бирини режалаштиришда йул қўйилган ҳар қандай хато ва ноаниқликлар лойиҳани муваффақиятли амалга оширишга, айниқса, субъектни ишга тушириш босқичида салбий таъсир кўрсатади. Бунга йўл қўймаслик учун ҳар хил фаолият турларини самарали мувофиқлаштириш зарур. Бу нарсага фақат пухта календар режалаштириш бўлгандагина эришиш мумкин. Бунинг учун турли, масалан, «танқидий йул» ҳамда «лойиҳани баҳолаш ва таҳлил қилиш усуллари ишлаб чиқилган . +андай усуллар танланмасин, лойиҳани жорий қилиш жараёнида дастлабки графикнинг бажарилишини мунтазам равишда таҳлил қилиш керак. Бу иш қурилиш ишларини бажариш вақтида юзага келиши мумкин бўлган ҳар қандай тафовутларни аниқлаш ва уларнинг харажатларга таъсирини ҳисобга олиш учун қилинади. Бундан келиб чиқадики, тахминий кўрсаткичларни доимо инвестиция фаза давомида йиғиладиган реал инвестиция ва ишлаб

чиқариш харажатлар билан таққослаш керак. Бу нарса лойиҳа даромадлилигининг умумий кўрсаткичидаги охирги узгаришларни кузатиш ва назорат қилиш учун қилинади. Бу эса, уз навбатида, қисқа муддатли ссудалар кўрсаткичлари ва инвестиция лойиҳасидаги акциядорлик улушининг ўзгартиришини талаб қилиши мумкин. 3. Инвестиция бозорини баҳолаш ва башорат қилиш Кўплаб мамлакатлар хорижий қуйилмаларни жалб этиш мақсадида имтиёзли шароитларни яратади, хусусан капиталларни асраш ва зарарларни қоплашни кафолатлайди, имтиёзли солиқ олишни киритади ва фойдани хорижга эркин ўтказишга рухсат беради, олинган даромадлар ва бошқаларни қайта инвестициялашга шароитлар яратади. Инвесторларни жалб этишдаги уларни энг биринчи уринда кизиктирадиган омиллар қуйидагилардир: иқтисодий вазият, сиёсий вазият, ҳуқуқий соха, географик урин, институционал ташкилий техник соҳа. Инвестицияларни молиялаштиришнинг шарт-шароитларини ҳисобга олиб, республика худудларида инвестиция ҳажмини ўстириш учун изланишларга қуйидагиларни киритиш мумкин: o асосий ишлаб чиқариш фондларининг ресурслар ва муддатларни инобатга олган ҳолда қайта ишлаб чиқариш дастурини тузиш ва амалга ошириши; o инвестицион жараёни тартибга солишнинг мақбул механизимини танлаш; o ўз ресурсларини топиш ва капитал қуйилмаларнинг молиялаштириш манбаларини оқилона нисбатини аниқлаш;

o хорижий шериклар билан алоқа ўрнатиш ва уларнинг маблағларини минтақа иқтисодиётига жалб этиш; o капитал қуйилмаларнинг самарадорлигини ошириш. Иқтисодий усишга эришиш учун нафакат инвестициянинг ҳажмини кўпайтириш, балки уларнинг йуналишини ва тузулмасини тўғри танлаш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Инвестициялаш учун шундай ишлаб чиқариш турлари ва субъектларни танлаш зарурки, улар тезда ўзини қоплаб, юқори даражада иқтисодий ва технологик самара бера олсинлар. Бундай ҳолатда инвестициянинг тезда қайтарилиши ва қанчалик самарадорлиги муҳим аҳамият касб этади. Бу инвестицион жараённи жонлантириш учун туртки бериши, кейинчалик эса инвестициялаш учун афзал тармоқлаар ва хўжалик юритиш субъектларини танлашга имконият яратиш мумкин. Инвестициянинг қисқа муддатли сиёсати иқтисодий усишни таъминловчи тармоқлар ва субъектларнинг аҳамиятини ҳисобга олиб, узоқ муддатга мўлжалланган стратегияга эга бўлиши лозим. Тармоқларнинг учта асосий гуруҳи: экспортга лаёқатли қазилма саноат, илмий-техник имкониятларига эга, эскирган ва хали техник такомиллашмаган тармоқлар мавжуд. 4. Инвестиция фаолиятини молиялаштириш. Бозор иқтисодиёти шароитида субъектларнинг асосий ва айланма ишлаб чиқариш фондларига инвестицияларни молиялаштиришнинг ўзига хос манбалари шакллантирилган бўлиб бундай манбалари субъектларнинг ўз ўзини молиялаштириш тамойилларига асосланган ҳолда қўйидаги манбалари мавжуддир: - юридик ва жисмоний шахслар жамғармалари; - банк кредитлари ҳисобига молияштириладиган инвестициялар - хорижий инвестициялар и

- давлат бюджети ва бюджетдан ташқари фондларнинг маблағлари ҳисобига молиялаштириладиган инвестициялар. Сўнгги йилларда инвестицияларнинг таркиби, хусусан, бюджетдан ажратиладиган инвестициялар ва банк кредитларининг аҳамияти кескин ўзгарди. Давлат бюджетининг инвестиция сарфлари 2003 йилда 29,4 фоизни ташқил қилган бўлса, 2004 йилда 0,9 фоизга кўпайган, яъни 30,3 фоизни ташкил этди. Хоразм статистика бош бошқармаси маълумотларига кўра, бу кўрсаткич Хоразм вилоятида 2004 йилда 2003 қараганда 14,6 фоизга кўпайган. Монетар сиесатнинг кучайтирилиши субъектлар молиявий аҳволининг барқарор эмаслиги юридик ва жисмоний шахсларнинг маблағларидан молиялаштириладиган инвестиция лойиҳаларининг ҳажмига ўз таъсирини кўрсатмай қўймайди. Инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга ва субъектлар учун самарали бўлишига иқтисодий инфратузилманинг марказий буғини молиявий механизмнинг таркибий қисми бўлган солиқлар механизми ҳисобланади. Чунки солиқлар ҳам ҳар бир субъект миқиёсида тузилган инвестиция лойиҳаларнинг иқтисодий самараси тақдирини ҳал қилишда асосий ўринни эгаллайди. Ўзбекистонда ҳам инвестиция лойиҳаларини тузишда ва молиялаштириш учун қўлай инвестиция муҳитини яратиш бўйича изчил чора- тадбирлар кўриб чиқилмоқда. Уларнинг негизида иккита асосий омил ётади: -иқтисодий барқарорлик; -инфляция жараёнларини тартибга солиш ва миллий валюта- сўмнинг тўлов қобилиятини оширишга йўналтирилган макроиқтисодий сиёсат.

Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Республикасида қўлай инвестиция лойиҳаларни тузиш ва уларни молиялаштириш бўйича қўйидаги омиллар аниқ кўрсатиб беради: -инвестиция лойиҳалари билан шуғулланувчи шахсларни рағбатлантириш; -саноатнинг устивор соҳалари, ёкилғи, энергетика мажмуалари бўйича инвестиция лойиҳаларини тузишнинг жадаллаштирилиши; -ҳалқ хўжалигининг илм фан талаб тармоқларда ишлаб турган қувватларни янгилаш ва янгиларини барпо этиш бўйича интеллектуал инвестиция лойиҳаларининг амалга киритилиши; Ўзбекистон Республикаси иқтисодиетига инвестицияларни лойиҳалар асосида жалб этиш кўп жиҳатдан турли хил инвестиция муассасалари фаолиятининг авж олишига, қимматли қоғозлар бозори ташкил топиши, инфляция жараёнларининг бартараф этилиши ва ишлаб чиқаришнинг барқарорлашишига боғлиқдир. Мамлакатимиз инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва рағбатлантириш бевосита қўйидаги масалаларни ҳал этишга ёрдам беради: -янги замонавий техника ва технологияларни республика иқтисодиётига жалб қилиш, уларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш, бир неча йиллар давомида сифатсиз, ҳаридор талабига жавоб бера олмайдиган маҳсулот ишлаб чиқарувчи эски техникалардан тезроқ қутилиш; -янги иш жойларини ташқил қилиш ва аҳолининг ишсиз қисмини иш билан таъминлаш, шу билан бирга, ҳорижнинг илғор бошқариш тажрибасини жорий этиш ва шу орқали меҳнат унумдорлигини ошириш; -жаҳон бозори талабларига мос сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва уларни экспорт қилиш эвазига мамлакатга қадри баланд валюталарнинг кўпроқ кириб келишини таъминлаш.

Бундан ташқари айрим инвестицион лойиҳаларидан олинадиган даромадлари бўйича солиқ ва божхона имтиёзлари мавжуд. Бунга мисол қилиб қўйидагиларни келитириб ўтамиз: -республика инвестиция дастурига киритилган инвестиция лойиҳаларига сарф этилаётган хорижий сармоялар иштирокидаги ишлаб чиқариш субъектлари фойда солиғидан 7 йилгача озод қилинди, аввал бу муддат 5 йил эди; -қўшма корхоналарда ҳорижий сармояларнинг улуши 50 фоиз ва ундан ортиқ бўлса, бу субъектларнинг даромадидан олинадиган солиқ фоизи жамғарма миқдорига қараб, 300,0 минг А+Ш доолларидан 1 млн. долларгача 20 фоиз, 1 млн. А+Ш долларига тенг ва юқори бўлгандан 16 фоиз фойда солиғи белгиланди; -агар ишлаб чиқариш ҳажмида 25 фоиздан кўпроқ маҳсулот болалар учун мўлжалланган бўлса, бу корхона ишлаб чиқариш бошлангандан 5 йил муддатга даромад солиғини тўлашдан озод этилади; -корхона инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришда ҳорижий инвесторларнинг ҳиссаси 50 фоиз ва ундан юқори бўлса, улар 2 йил муддатга даромад солиғидан озод бўладилар. Буларнинг барчаси инвестиция лойиҳалари асосида субъектларнинг жаҳон бозорига бемалол чиқиши ва Ўзбекистон Республикасининг экспорт салоҳиятини ошириш учун технология ва маҳсулотларнинг сифатлилиги ва рақоботбардошлигини таъминлаш имконини беради. Ривожланган мамлакатларда чет эл инвестицияларини молиялаштириш манбаларининг 50-60 фоизи ташқил қилинишини инобатга олсак, ҳозирги пайтда мамлакатимизга чет эл инвестицияларини кўпрок жалб қилиш ва улар иштирокида қўшма корхоналар ташқил қилиш муҳим аҳамиятга эгадир.

Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши ислоҳотларнинг ҳозирги босқичининг бош стратегик йўналишига айланиб бормоқда. Бу иқтисодиёт субьектлари бўлмиш корхона, хўжалик ва ташқилотларнинг тўла тукис мустақил бўлишини, ўз фаолиятини бозор талабларига биноан ташқил этишлариини тақозо этади. Эркинликнинг муҳим талаби ўз-ўзини молиялаштириш принципига изчил амал қилиш, яъни ҳар бир хўжалик субъекти ўз харажатларини ўз даромадлари билан қоплашидир. Бу молиялаштириш тор маънода субъектнинг ички маблағи ҳисобидан, кенг маънода кредит ҳисобидан ҳам амалга оширилиши мумкин. Инвестиция лойиҳаларини ўз маблағлари ҳисобидан молиялаштириш бу ички манбаи яъни тақсимланган фойда ва амортизация ажратмасидир. Бу ерда инвестиция лойиҳаларини молиялашнинг ички имкони 3 нарса билан чегараланади: Биринчиси, нодавлат корхоналарнинг кўплигини, айниқса аграр соҳада норентабеллик, қолганларида рентабелликни паст бўлиши, фойдани қайта молиялаштиришга чегара қўяди. Иккинчиси, нодавлат секторда амортизацияга инвестицион лойиҳаларнинг молиялашга юбориш имконининг озлиги. Кўпгина корхоналарда асосий фондлар тузиб бўлганига қарамай амортизация ажратмалари етарли эмас. Бунинг устига нодавлат сектордаги кичик корхоналар, тармоққа хўжалиги ва якка тартибда ишлаш сермеҳнат бўлганидан асосий фондлар ғоят кичик, амортизацияга ажратма эса жиддий инвестиция манбаи бўла олмайди. Масалан, кичик бизнес корхоналарида ялпи сарфлар 62 млрд. сўм бўлган бўлса, шундан моддий сарфлар атига 8,3 млрд. сўмни (13,4%) ташкил этади ва бу асосий капиталнинг етарли эмаслигини кўрсатади; Учинчиси, акциядорлик жамиятларида фойдани дивиденд учун ажратиш зарурияти унинг тақсимланмаган қисмини қисқартириб, уни қайта молиялаштиришни чеклайди. Бу ерда акциядорларнинг дивиденд олиш

иштиёқи билан келажакни кўзлаб тақсимланмаган фойдани кўпайтириш ўртасида зиддият бор. Шу боис, кўп ҳолларда фойдани қайта молиялаштириш дивиденд беришдан воз кечиш ҳисобидан бўлади. Масалан, «Юлдуз» акциядорлик тикувчилик фирмаси 2001 йилда дивиденд бериб, инвестицияга маблағ ажрата олмаса, 2002 йилда инвестицияга маблағ қўйиб дивиденд олмайди. Айтилган омилларнинг таъсирида ички молиявий инвестициялар ҳиссасининг камайиб бориши юз бермоқда. Бундай тенденция иқтисоднинг ҳамма секторига хос бўлади. Агар 2002йилда жами корхоналарнинг ўз маблағи жами молиявий инвестиция лойиҳаларида 46,2% қилган бўлса, 2003 йилда 21,9% бўлди. Аммо бу корхоналарнинг молиявий аҳволига қараб ҳар хил бўлди, чунончи фермер хўжалигида 43,1%, ижара корхоналарида 46,1%, қўшма корхоналарда 2,3%, ширкатларда 69,5%. Агар баъзи бир тоиофа корхоналарда инвестицион лойиҳаларни ўз маблағлари ҳисобидан молиялаштириш уларнинг аҳволига боғлиқ бўлса, бошқа тоифа корхоналарда масалан, қўшма корхоналарда у пулни инвестициялашга катта зарурият бўлмаслигидан келиб чиқади, чунки бу ерда ҳориж инвестицияси мавжуд. Ўз ўзини молиялаштириш манбалари билангина эмас, балки корхона маблағини нимага инвестициялаш билан ҳам фарқланади. Инвестицион лойиҳалар ҳар хил оқимда кечадики, улар фирмалар ва деҳқон хўжалиги маблағларидан иборатдир. Бу оқимларни таъминловчи молиявий ресурслар турлича, улар ўз маблағлари ва банк кредитларидан иборат, лекин уларга мурожаат этиш бир хил эмас. Бу инвестиция лойиҳасининг молиявий аҳволи билан изоҳланади, аммо уларнинг инвестиция лойиҳасига талаби ихтиёридаги асосий маблағларига боғлиқ. Ишлаб чиқариш инвестиция лойиҳалари фақатгина иқтисодий ўсишни таъминлабгина қолмай, балки меҳнатга лаёкатли аҳолининг бандлигини

ошириш, уни даромад билан таъминлаш каби ижтимоий муаммоларнинг ечимига хизмат қилиши турган гап. Лойиҳавий молиялаштириш – бу банк кредитлашининг бир тури бўлиб, инвестиция лойиҳаларини кредитлашда кредитор қисман ёки тўлиқ мажбуриятни (хатарни) ўз бўйнига олади. Лойиҳаларни тузишда бевосита лойиҳавий компаниялар иштирок этади. Оддий кредит операцияларида банк мижознинг тўлов қудрати, лойиҳавий ҳолати билан қизиқса, лойиҳавий молиялаштиришда асосий диққат лойиҳавий таҳлилга қаратилади. Бунинг учун лойиҳанинг таъсирчанлик даражасининг баҳоланиши, «зарарсизлик нуқта»сини белгиланиши ва бошқача усуллар қўлланилади. Лойиҳавий молиялаштиришда хатар даражасининг юқорилигини ҳисобга олиб, кредиторлар инвестиция лойиҳаларини амалга оширишда амал қилувчи хатарларни бошқаришнинг энг фойдали бўлишини таъминлашга ҳаракат қилади. Хатарни камайтиришнинг анъанавий усулларидан ташқари, инфестиция лойиҳаларини амалга оширишдаги иштирокчиларга уни тақсимлаш усуллари ҳам қўлланилади. Инвестиция лойиҳаларини амалга оширишдаги хатарларни кредитор ва қарз олувчи ўртасида тақсимлашда лойиҳани молиялаштириш қўйидагича таснифланиши мумкин: -лойиҳани молиялаштиришдаги кредиторнинг қарздорга нисбатан ҳуқуқсизлиги; -чегараланган миқдорида лойиҳани молиялаштириш ; -тўлиқ миқдорида лойиҳани молиялаштириш. Лойиҳани молиялаштириш, банк-кредитор учун юқори хатарда ҳарактерланса, таваккалчилик молиялаштириш билан ўхшашлик томонлари бор.

Таваккалчилик молиялаштириш таваккал бизнес фондлари орқали таъминланади, бу фондлар юқори хатардаги фаолиятни маблағ билан таъминлаш учун ташқил этилади. +оидага кўра бу лойиҳалар асосан янги технология ва маҳсулотлар ўстида изланишлардан иборат. Иқтисодиётнинг оғир секторларига лойиҳавий молиялаштириш орқали банк капиталининг оқиб киришини рағбатлантириш мақсадида, ҳукумат туғридан-туғри ёки айланма тўртки бериши мумкин. Хусусан кафолат бериш ва бошқалар. Кредитор учун лойиҳавий молиялаштириш юқори хатар билан боғлиқ бўлишини ҳисобга олганда, асосий эътибор лойиҳани пухталик заҳирасини баҳолашга қаратилади. У қарзни қоплаш коэффиценти билан белгиланади. Лойиҳадан кўтилаётган соф даромад суммасини кредит қарздорлиги бўйича тўлов (режалаштирилган )га алоқаси билан топилди. Ҳар қандай ҳолатда DCR 1дан кичик бўлмайди. Жаҳон амалиётида 80 йиллардаги бу кўрсаткичнинг энг паст даражаси этиб 2:1 (200%). Бугунги кунга келиб жаҳон бозоридаги ЛК борасидаги ўткир рақобат бу коэффицентни 1,3:1 (30%) туширди. Албатта кредитнинг қайтарилиш тартиби сингари ЛМ даги кредитларни ўзишда DP ( deficated porcentage ) каби усуллардан ҳам фойдаланилади. Унга кўра банк нақд пул олишига фоиз белгилаш асосида қарзни ўзишга имкон беради. DP DCR даражасига кўра белгиланади. DCR коэфиценти 1 га тушиши DP ни 100% чиқишига сабаб бўлади. Лойиҳавий молиялаштиришнинг молиявий чизмасини 2га ажратиш мумкин: 1) лойиҳаларни параллел молиялаштириш 2) лойиҳаларни изчил молиялаштириш. 1) 1 чи тури қўшма молиялаштириш деб ҳам юритилади. Кредит ташкилотлари лойиҳавий молиялаштиришни амалга ошириши учун қарзларни бир нечта кредиторлар ўртасида бўлиб олиши мумкин. Бунда

инвестицион лойиҳалар йирик капитал сиғимга эга бўлиб бундай лойиҳаларни бир банк молиялаштириш имкониятларига эга бўлмайди ва хатар даражаси ўта юқори бўлади. Шунинг учун бундай лойиҳалар бир нечта банклар ёки кредиторларнинг ўзаро келишувлари асосида молиялаштирилади. Бундай лойиҳаларни молиялаштириш синдикатлаштирилган молиялаштириш деб ҳам юритилади ёки турли хил концорциумларни ташқил қилиш воситасида молиялаштириш ташкил қилинади. 2) лойиҳаларни молиялаштиришнинг изчил турида йирик банклар бош ташабускор бўлиб хизмат қилади. 4.Инвестиция рискларининг турлари ва уларни бошқариш . Лойиҳавий рисклар- булар инвестицион лойиҳаларни амалга оширшига таҳдид солувчи ва уларнинг самаралигини пасайтирувчи рискларнинг йиғиндисидир. Рискларни таснифлашда турли хил тузишлар ва аспектлар мавжуддир: - лойиҳавий имкониятнинг босқич ва фойдаларига кўра; - ЛФ иштирокчиларининг риск омиларига таъсир даражаси; - рисклардан ҳимояланиш имкониятлари нуқтаси назарига кўра; 1) Суғурталанган 2) Суғурталанмаган. ЛК ларни қўйидаги турлари бўлиш мумкин: 1. Лойиҳа иштирокчиларининг риски; 2. Лойиҳа юқори қийматлиги риски; 3. Лойиҳанинг бевақт тўхтатилиш риски; 4. Иш ва обектнинг паст сифатлик риски; 5. Конструктор ва технологик рисклар;

6. Ишлаб чиқариш риски; 7. Бошқарувчилик риски; 8. Ортиқчалик риски; 9. Молиявий риск; 10. Давлатлараро риск; 11. Маъмурий риск; 12. Ҳуқуқий риск; 13. Форс-Мажор риски; Ҳар бирига алоҳида изоҳ бериб чиқамиз: I . Лойиҳа иштирокчиларининг риски; лойиҳа иштирокчиларидан бирининг олган мажбуриятини ўз вақтида бажармаслигидир. Натижада бутун бошли лойиҳа самарасиз бўлиши мумкин. Бу рискнинг олдини олиш лойиҳа менежери хавф остида бўлади:  лойиҳа иштирокчиларини синчковлик билан танлаш;  иштирокчилар ўртасидаги шартномаларда кўрсатилган қоида бузилишларига жарималарни кўриб чиқиш;  вазиятга кўра иштирокчиларни ўзгартириш чораларини мунтазам кўзатиш;  лойиҳа иштирокчиларини лойиҳавий рискларни суғурталашга мажбур этиш;  имкониятга қараб буйсунувчи компания учун компаниядан мажбурият талаб қилиш; II Юқори қийматлик риски; Бу рискинг элементлари: лойиҳалаштиришдаги хатолик, навбатдаги ресурслардан самарали фойдалана олмаслигидир, лойиҳанинг амалга оширилиш шартларидаги ўзгаришлар ( нархнинг ошиши, солиқ даражасининг кўтарилиши ) бўлиши мумкин . Кўп учрайдиган рисклардан биридир.

III Бевақт тухтатилиш риски( Pelay risk ): Бу рискнинг сабабларига лойиҳалаштиришдаги хатолик, мажбуриятларга амал қилмаслик, ташқи шартларнинг ўзгариши (лойиҳани экологик сабабларга кўра ёпилишини талаб этиш, қоғозбозлик) кабиларни келтириш мумкин. IV Конструкторлик ва технологик рисклар. Конструкторлик риски– лойиҳани қурилиш фазасидаги технологияси- нинг мавжуд эмаслигидир. Технологик риски– объектдан фойдаланишда техно-иқтисодий параметрлардан чекиниш режимидир. V Ишлаб чиқариш риски– Ишлаб чиқариш жараёнидаги вужудга келган тўқнашувлар риски. Ишлаб чиқариш ритмини бузилиши ва хатто тулик тўхтаб қолиш билан характерланади. Турлари: геологик риск- қазиб олиш миқдоридаги заҳираларнинг ноаниқ белгиланишидир. экология риск- экология стандартларининг бузилиши натижасида давлатга туланган харажатларни олиб кетиш. VI Бошқарувчилик риски Ишлаб чиқариш рискининг тури бўлиб, бошқарув персоналидаги тажриба ва даража етишмаслиги билан ҳарактерланади. VII Ортиқчалик риски Бу риск лойиҳавий маҳсулотни сотилиш миқдори ва нархининг тушиши билан боғлиқдир. Бу риск бозор конюктурасининг ўзгариши деб ҳам аталади. VIII Молиявий риск Бу рискнинг асосий турлари лойиҳавий фаолият билан боғлиқдир: кредит риски; валюта риски; фоиз ставкасининг ўзгариши риски; қайта молиялаш риски. Кредит риски – бу лойиҳалайдиган кампаниянинг банк олдидаги тўлов мажбуриятини қисман ёки умуман бажармаслигидир.

Валюта риски – бу лойиҳавий маҳсулотнинг сотилишидан келиб тушган валютанинг кредит валютаси билан мос келмаслигидир. Ҳукумат миллий валютада сотишни талаб этса, хатар тўғилади. Фоиз ставкасини ўзгартириш риски – бу риск кредит ресурсларининг сузиб юрувчи курсида фойдаланишда келиб чиқади. +айта молиялаш риски – ташаббускор банк саноатдаги турли қийинчиликларни ҳисобга олиш ва ўзи мажбур бўлиб қолиш мумкин. IX Давлатлараро риск – ташқи лойиҳавий рискка алоқадордир. Унга кўра давлвт сиёсати ёки лойиҳа амал қиладиган худуддаги ҳолатнинг ўзгариши мумкин. X Маъмурий риск – бу ташқи разрядга тегишлидир унга кўра лойиҳани амалга ошириш йўлида керак бўладиган барча турдаги лецензияларни давлатдан ва халқаро миқёсда олиниши кўзда тутилади. Баъзи ривожланаётган давлатларда бу ҳолат коррупция билан ҳам боғликдир ХII Ҳуқуқий риск. Лойиҳаларни амалга оширишда амал қиладиган миллий қонунчилик ва халқаро ҳуқуқий меёрлар билан боғлиқдир. +онунларни мустаҳкам эмаслиги, тез ўзгарувчанлиги билан бу риск келиб чиқади. XIII Форс –Можор риски . Ташқи (экзоген) даражасидаги риск турларига кириб, ер қимирлаш, офатлар, ёнғинлар, туфонлар шулар жумласидандир. Бунга яна табиий булмаган қайта куриш, революция каби ҳолатлар ҳам киради. Лойиҳани бошқариш – бу синтетик интизом бўлиб, иқтисосдий ва професионал билимлар тупламидир . Бугунги кунда рискни бошкриш бўйича етарли даражада яхши таркиб топган фаолият мавжуддир. Бу фаолият қуйидаги асосий йуналишларни уз ичига олади.

1. Идентификация ( Identyfication ); 2. Рискни баҳолаш; 3. Риск бошкарувида маддад ва инструмент танлаш; 4. Рискнинг олдини олиш ва назорат қилиш; 5. Рискни молиялаштириш 6. Натижаларнинг баҳоси Биринчи ва иккинчи йуналишлар рискнинг таҳлили дейилади. Рискнинг Идентификация – сифат таҳлили бўлса, Рискнинг баҳоси эса – миқдорий таҳлилдир. Риск таҳлиллари ичида энг кўп учрайдигани рискни назарий бошқаруви бўлиб статистик усуллар ҳисобланади.Ушбу усуллар: статистик текширув Монте–Карло эспорт усулларини баҳолаш, аналитик усул алоқадор рискларни катталиги таҳлили, муҳим босқичлардан бири бўлиб рискни бошқаришда чоралар ва усуллар босқичи ҳисобланади . Рискларни бошқаришда усул ва чоралардан фодаланилади. +абул қилинган усул доирасида бир неча чоралардан фойдаланиш мумкин. Назария ва амалиёт риск бошкарувини турт асосий гуруҳга ажратиб беради: 1. Сиқиб чиқариш риски; 2. Рискни олдини олиш ва назорат; 3. Риск сугуртаси; 4. Рискни сингдириш. Туртинчи йуналиш – Рискнинг олдини олиш ва назорат олдиндан белгиланган режа ва дастур асосида ташкилий техник тадбирларни кўзда тутади. Булар жумласида қуйидаги тадбирлар киради: Риск мониторинги Риск башорати тахдид солаётган хавфдан бошқармани хабардор этиш олдини олиш ва назорат доирасида махсус ташкилий техник тадбирлар ўтказиш. Бешинчи ва туртинчи йўналишлар умумий «танланган усулни амалга ошириш» деб ҳам юритилади. Натижалатни баҳолаш- Мавжуд лойиҳа доирасида фаолиятнинг Риск- менеджменти қисмини хулосавий қисмидир; Лойиҳавий фаолиятнинг

қуйидаги хусусиятларига эътибор бериш лозим: А)иштирокчиларнинг кўплиги: Б) сезеларли вақт чузилиши: С) лойҳавий фаолияатнинг кибин ҳарактер Д) халқаро характер Е). вақтинчалик чузилиш омили О).Рисклар таҳлили инвестицон фазасидан урин олган . Айни вақтда бу таҳлилнинг объекти бўлиб инвеститцион ва ишлаб чикчриш фазоларидаги рисклар ҳамда лойҳаларнинг ёпилиш фазодаги рисклар ҳисобланади. Таҳлил ўтказиш вақтида бу фазолар ўртасидаги масофа шуни билдиради: баъзи рисклар идентификатция босқичида ҳисоб олинмаган бўлиши мумкин; лойиҳани амалга ошириш шартларни ўзгариши натижасида баъзи рисклар номувафиқ бўлиши мумкин; лойҳага ўтказилган ўзгаришлар натижасида баъзи рисклар тўғри келмаслиги мумкин; шу риск бўйича янги олинган ахборотга асосан, бу рискни қайта кўриб чиқиш лозим. Лойиҳанинг комбинациялаштирилган характери. Бу омилни лойиҳавий риск бошқарувида ҳисобга олиниши инвестиция олди фазасида у риск таҳлили воситасида кўриб чиқиш лозим. Лойиҳа доирасидаги турли хил фаолиятларга алоқадор ҳолда: илмий изланиш, ишлаб чиқариш, тижорат, молиявий ва бошқалар. Юқоридаги лойиҳавий хусусиятларни ҳисобга олиб қуйидаги хулосага келиш мумкин : Лойиҳавий риск таҳлили алоҳида лойиҳавий фаолиятда рискни бошқариш босқичи сифатида эмас балки бутун лойиҳа мабайнида бош тамойил булиш лозим. B ) Иштирокчиларнинг кўплилик омили.

Лойиҳа иштрокчиларининг кўп эканлиги асосий (лойиҳавий компания, лойиҳа хомийлари ва кредиторлар), иккиламчи (истемолчилар, етказиб берувчилар ва жиддий обектларга олиб келиши мумкин. Биринчидан, ҳар бир иштрокчи бошқалардан фарқли улароқ ўзига хос рискга эга. Иккинчидан, ҳар бир иштрокчига тўғри келадиган юқори рискнинг даражаси иштрокчилар ўртасидаги занжирга боғлиқ. Учинчидан, ҳар бир иштирокчи учун лойиҳанинг бошқа иштирок-чилари ўзига хос риск олишдир. Бу риск олишлардан хулоса чиқарган ҳолда, шунга мувофиқ тавсифлар бериш мумкин: барча лойиҳа иштрокчилари риск шароитида бир таҳлил услубидан фойдаланишалари лозим, субьектив олиш рискини минималлаштириш ва умумий мақсадга эришиш учун иштрокчилар ўртасидаги риск тақсимоти ҳеч бўлмаса умумий кўринишда инвестиция олди босқичига амалга ошириши мумкин. Агар риск тақсимоти бўйича савдо кейинроққа қолдирилса, лойиҳа тухтаб қолиши ва сарфланган харажатлар беҳуда кетиши мумкин. Риск тақсимоти нарх келишиши каби операциялардан ҳам муҳимроқ рискни тақсимлашда уни иштирокчилар зиммасига алоҳида-алоҳида ёки умуман бўлиб ташлашни ўзи булмайди, чунки бир иштрокчининг ўз вазифасини бажармаслиги бошқаларни ҳам ўзига тортиб кетади ва ҳамма жабр кўради. Шунинг учун иштирокчиларнинг манфаатлари мос келадиган муҳит яратиш лозимки, улар ўзларини «бир қайиқда» деб билиши керак. Ҳар бир иштирокчи қай даражада бўлмасин рискнинг хусусий фактори бўлиб ҳисобланади, ташаббускор ҳамкор танлашда ҳамкорларнинг бу иш борасидаги тажрибаси ва мутахассислиги омилларга эътибор бериш ҳамда

ҳамкорликнинг иқтисодий аҳволини албатта биринчи навбатда кўриб чиқиш лозим. Лойиҳавий фаолиятнинг халқаро ҳарактери. Бу ҳарактернинг жиҳати шундаки, лойиҳа иштирокчилари турли давлат ҳуқуқчилигига буйсунишлари ҳамда халқари ташкилотлар стетус (ерлик)ларига эга булишлари мумкин. Лойиҳавий фаолиятнинг интернационлашуви халқаро меҳнат тақсимотини чуқурлашиши билан трансмиллий компанияларни жаҳон иқтисодиетидаги ўрнини кучайтириш, лойиҳаларни қўллаб қувватлашда халқаро молия институтларини аҳамиятининг ўсиши билан шартланади. Лойиҳавий фаолиятнинг хусусиятларида юқорида эслатиб ўтилган рисклар менежмент босқичларида ўз изини колдиради: рискларни идентификациялаш ( сифатий таҳлил ) Бу таҳлил омилларини аниқлаш, риск кўринишларини, босқичларини рискнинг ўсиши мумкин бўлган шароитда аниқлаш мумкин. Рисклар турли туманли (ҳар бир лойиҳа учун)лига қарамай, бир хил турдаги лойиҳаларда юзага келадиган рисклар етарли даражада андозалашган. Рискнинг таҳлилий жараёнини расмийлаштириш учун турли риск матрицалари ишлаб чиқилганки, уларда лойиҳавий рискларнинг кўринишлари, ечимлари, соҳалари ва уларни амалга ошириш вақтлари курсатилган. Рискларни баҳолаш ( миқдорий таҳлил ) Лойиҳавий фаолиятда рискни баҳолаш усулларининг ичида кўпинча: «лойиҳанинг таъсирчанлик таҳлили» фойдаланилади. Унга кўра « зарарсизлик нуқтаси»ни аниқлаш барқарорликни текширишни аниқлаш кўзда тутилди.

Таъсирчанлик таҳлили лойиҳанинг таъсирчанлик даражаси лойиҳада белгиланган ухшаш параметрлардан бирининг узгариши лойиҳа таъсирчанлигининг қай даражада ўзгаришини аниқлаб беради. Зарарсизлик нуктасини аниқлаш. Бу усул ёрдамида маҳсулот сотувидан келиб тушган фойда ва уни ишлаб чиқаришга кетган харажатларнинг тенглиги яъни сотув ҳажмини аниқлаш мумкин. Зарарсизлик таҳлили лойиҳавий кудрат ёки ишлаб чиқариш ҳажмини аниқлаш учун хизмат қилади. Барқарорлик назорати. Бу усул лойиҳа иштирокчилари учун бирмунча хавфли бўлган лойиҳанинг ўсиш сценарисини ишлаб чиқаришни кўзда тутади. Миқдорий таҳлил усули бошка усуллар ичида чет эл ва илмий адабиётларда:  сценарий таҳлили;  ҳал қилиш дарахти;  «Монте-Карло усули;  ноаниқликнинг расмий тасвири;  статистик усул;  мутахасиснинг баҳоси усули;  рискни баҳолаш палласи;  опалогие усулидеб ҳам юритилади Таянч иборалар: Субъектнинг инвестици сиёсати, реал инвестиция-ларни бошқариш, асосий шакллари, инвестиция лойиҳаларнинг шакллари, инвестицион лойиҳаларни самарадорлигини баҳолаш услублари, молиявий инвестицияларни бошқариш, молиявий инвестициялар портфелини ташкил топиши. Тавсия этиладиган адабиётлар

1. Актуальнўе вопросў административного и финансового права. СБ. науч тр. Вўп 2. - М.: МГИМО, 2004. – 209 с. 2. Астахов В. П. Финансовўй учет. Тестў: Учебное пособие. - М.: ИДФБК-Пресс, 2004. – 200 с. 3. Астахов В.П. Финансовўй учет. Тестў: Учеб. пособие. - М.: Ид. ФБК-Пресс, 2004. – 488 с. 4. Донцова А.В., Никифирова Н.А. Анализ финансовой отчетности. Практикум. - М.: Дело и Сервис, 2004. – 144 с. 5. Ефимова М.Р. Финансово-экономические расчетў. Пособие для менеджеров: Учеб пос. - М.: ИНФРА-М, 2004. – 185 с. 6. Ковалев В. В. Учет, анализ и бюджетирование лизинговўх операций. Теория и практика. - М.: ФиС, 2004. - 150 с. 7. Ковалев В.В. Финансовўй учет и анализ: концептуальнўе основў. - М.: Финансў и статистика, 2004. – 720 с. Интернетвеб- сайтлари: www.uz www.gov.uz

Похожие

Инвестицияларни бюджетдан молиялаштириш

Инвестицияларни лойихавий молиялаштириш

Капитални бошқариш

Молияни бошқариш

Молияларни бошқариш