Инвестицион лойихалар ва уларнинг таҳлили - Экономика - Рефераты

Инвестицион лойихалар ва уларнинг таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

381.5 KB

Инвестицион лойихалар ва уларнинг таҳлили Режа: 1. Инвестицион лойиҳа мақсади. Инвестицион фикрларнинг шаклланиши. 2. Инвестицион лойиханинг хаётий циклга эгалиги. 3. Инвестицион лойиҳанинг фазалари. 4. Техник иқтисодий асоснинг тузиш тартиблари. 5. Инвестицион лойиха ва унинг ғояларини вужудга келиши, ғояларни излаш манбалари 6. Инвестицион лойихалаштиришда бизнес режанинг зарурлиги, мақсади ва унга қўйилган талаблар. 7. Инвестицион қарорлар қабул қилиш мезонлари, лойиханинг хаётийлиги ва горизонт режалаштириш. 8. Лойихани муқобил вариантларини таққослаш усуллари. : 9. Инвестицион лойихани амалга оширишда маркетинги роли. 10. Лойихани маркетинг стратегияси ва уни мақсади. 11. Маркетинг концепцияси. 12. Инвестицион лойиха бизнес режасини асосий қисмларининг тузилиши ва уларнинг асосий мазмуни.

1. Инвестицион лойиҳа мақсади. Инвестицион фикрларнинг шаклланиши. Иқтисодий адабиётларда, инвестицион лойиха-маълум мақадга эришишни таъминлаш учун қандайдир харакатлар комплексини амалга ошириш учун тузилган тадбир, фаолият, иш хисобланади. Инвестицион лойиха- лойиха лотинча сўздан олинган бўлиб, «олдинга қўймок» деган маънони билдиради. Европа адабиётларида лойиха- талаб этилаётган натижа ва олинган маълумотлар асосида маълум вазифаларни бажариш учун қабул қилинаган қарорни амалга ошириш усулларидир. Юқоридагилардан хулоса қилиб, инвестицион лойихани қуйидаги томонларини ажратиш керак: - лойиха тизимли бўлиб , бу математик усул асосида маълум бир тадбирни амалга оширишни тартиб бўйича, уни қайта ишлаб чиқиш ва тадбирларни бир бирига боғлиқлигини комплекс мавжудлигидир. - лойиха маълум давр(интервал)ли бўлиб , лойихани ишлаб чиқувчи томонидан унинг хаётийлик даврини узоқлилиги ва прогноз даврида лойихани кўриб чиқиш даврлари асослаб берилади: - лойиха бюджети . Лойиха бюджетида уни амалга ошириш даврларини режаларини кўрсатилиши билан бирга унинг дарамад ва харажатлари қўшилади. Мазкур мақсадларни йириклаштирилса, бу қуйидаги кўринишда вужудга келади: -Мақсад, инвесторларнинг ортиб бораётган талабини қондириш Билан боғлиқлиги: -Мақсад, фирмани мулкий холатини оптималлаштириш билан бо ғ лаш. М ақсадлар қиймат кўринишда қуйидагича б ў лади: - соф фойдани юқорлигини таъминлаш: -сотиш хажмини ўстириш: -товар айланишини ошириш:

-жорий харажатларни камайтириш(издержок): -инвестиция харажатларни камайтириш ва бошқалар. Бундан ташқари лойихани мақсадларини билиш б илан бирга к ў зга кўринмайдиган унинг пул кўринишда б ў лмайдиган мақсадлари хам ётади. Булар га қуйидагилар киради : -Аниқлилик ва цивилизацияга интилиш: -бозор сегментларини аниқлашга эришиши: - тобъе лик ка бархам бериш : -ижтимо и й дастурларни амалга ошириш -экологик холатларни яхшилаш ва бошқалар Бу омиллар инвестицион лойихани сама расини бахолашга таъсир этиб, бу ни лойихан и бошлан ғ ич даврларида хисобга олмо қ зарур. Лойихани олдида бир вақтни ўзида бир неча мақсад ётади.Лойихани мақсадини шакллантиришда унинг хаётийлик даврини қатъий муддат даврлар ичи да бўлишини таъминлаш зарур. Лойихани мақсадлилигини кў риб чиқиб қарор қабул қилаётганда қуйидагиларга эътибор қаратиш зарур: -Капитални ишлаб чиқариш , қимматли қоғоз лар, товар ларни қайта сотиб олиш, кучмас мулк ёки валюта га йуналишга қаратмоқ зарур. Шу сабабли инвестициялашда унинг қуйидаги асосий томонларини хисобга олмо қ зарур: 1.Жалб қилинган узоқ муддатли маблағ хисобига молиялаштириш зарур бўлган, коплаш муддати узоқ бўлган йўналишга капитални молиялаштириш: 2.Рисклилик даражаси паст бўлган йўналишга шахсий маблағлар хисобига молиялаштириш: 3. И нвесторни нг и нвестицияни юқори даромад келтирувчи йўналиш ларни танлаш и : 4. Мазкур капитал қўйилмадан олинаётган соф фойда хажми банк омонатига қўйилган маблағни жойлаштиришдан келган даромаддан ошириш зарур:

5.Инвестициянинг рентабеллиги инфляция индексидан юқори бўлмоғи зарур: 6.Вақт омили орқали аниқ инвестицион лойихани рентабеллиги хамма вақт бошқа лойихаларни даромадлилигидан юқори бўлмоғи зарур. Инвестицион лойихани ишлаб чиқишда услубий қўлланмаларида унинг ахамиятли тамойилларига амал қилмоқ зарур: -муқобиллик тамойилларидан фойдаланиш: - пул маблағлари тушуми кўринишдаги турли хил маблағлар ва махсулот тушумини(поток) моделлаштириш: - л ойихани микро ва макродаражада ижтимоий, экологик, институционал, тижорат ва технологик холатларга ўхшаш томонларини ишлаб чиқиш ва экспертиза қилиш: -келгусидаги даромад ва харажатларни пулни жорий қийматини ў лчаш усулига мос, капитал ва талаб этилган нормаларига эришиш учун унинг самарадорлик йўлларини аниқлаш, шу асосда лойихани самарадорлигини бахолашда жахон амалиётидан фойдаланиш: - лойихани амалга ошириш билан боғлиқ бўлган риск ва ноаниқликларни хисоблаш ; -қисқа чегараланган вақт ичида қўйилган мақсадга эришиш ва уни амалга ошириш. Лойиха –табиий, молиявий ва модий маблағлардан фойдаланишни самарали таъминлаш орқали инвестицион лойихани у ёки бу йўналиши бўйича қайта жихозлаштириш, бино кўриш, жихоз сотиб олиш, машиналарни конструкция қилиш, янги корхона ташкил этиш билан боғлиқ барча техник хужжатлар мажмуасидир. Бунда янги ишлаб чиқариш қувватин и ўзлаштириш муддатлари, жами қийматга асосланган техник иқтисодий асосийланиш кўрсаткичлари кўриб чиқилади. Инвестицион лойихалаштиришда қўпроқ «лойиха»ни харакат, фаолият маъноларда ишлатишмокда.

Лойихани ишлаб чиқиш ёки лойихалаштириш бу ишлаб чиқариш билан фанни боғловчи капитал қўйилмани амалга ошириш бўғини хисобланади. Технологик асосланишни сифат томондан бошлаб ва лойихалаштириш тўғрисдаги қарорлар қабул қилиш даражаси инвестиция самарасига уни амалга ошириш муддати, объектни лойихадаги смета қиймати бўйича инвестициялашга қўпроқ боғлиқдир. Корхона, инвестиция объекти хисобланиб, бу турли йўналиш асосида ривожланади, айримлари янги махсулот ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва қайта ишлаб чиқаришни режа килса, айримлари жорий ишлаб чиқариш харажатларни камайтириб янги технологик жихозларни сотиб олишади, айримлари эса - истеъмолчилар билан ўзаъро алока тизимини боғлаб махсулот сотишни янги структурасини ташкил этади. Келгуси белгилари бўйича асоссларини аниқловчи омиллар бўйича корхонанинг инвестицион лойихани туркумланиши : -жалб қилинган инвестиция хажми-кичиқ, ўрта ва юқори. -қўйилма маблағни активлигига караб-юқори инвестицияни қисқа муддатда копланиши ёки узоқ муддатни босқичма босқич ва хакозолар кўрилади. -қўйилмани амалга ошириш муддати бўйича-қисқа,ўрта ва узоқ муддатли: -ўзаъро боғлиқлилик формаси бўйича - абоғлиқлик, алоқадорлик( боғлиқ) эмаслик,муқобил ва бошқалар: -молиялаштириш усуллар бўйича-шахсий маблағ, кредит,давлат бюджет ива бошқалар. И нвестицион лойиха ижтимоий ёки экологик холати бўйича иқтисодиётга таъсир даражасига қ араб унинг мохиятидан келиб чиқи б қуйидагиларга б ў линади: -буюк(глобал) лойихалар , кутилаётган холатларга ахамиятли таъсир этадиган лойихаларни амалга ошириш( ижтимоий ва иқтисодий ва экологик):

-халқ хўжалиги учун- мамлакатда мазкур холатини ўзгартириш б илан боғлиқ лойихалар: -кенгмасштаблик-алохида худуд холатига таъсир этувчи лойихалар. -локалные- киритиш худуд ёки тармоқ учун ахамиятсиз бўлади. И нвестицион лойихалар рисклилик даражаси бўйича хам фарқланиб, инвестор томонидан бозорни аниқ бахолашдаги камчиликларни эхтимоллиги аниқланади. 2. Инвестицион лойиханинг хаётий циклга эгалиги. Л ойиха қанчалик жозибадор бўлса , бу лойиха ахамиятли бўлиб, бозорда ў з ўрн ига эга бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида инвестицион жараённиг барча даврларидаги лойиха бўйича даромад ва харажатларни хисобга олишда унинг ишга тушириши муддатидан тортиб , хатто уни тугатгунга қ адар боғлиқлиги даражаси хисобга олинади. Шу сабабли инвестицион лойиханинг самарадорлигини бахолашда бозор кўрсаткичлари ёрдамида ишни бошланиш ва охирини аниқлаштирмок зарур лойихани аввало лойихалаш бўйича изланувчи ва олимлар(учены) учун ғоянинг туғилиши, бизнесменлар учун эса- буни амалга оширишда маблағни аввалги қўйилмаси қизиқтиради. Лойихани амалга оширишни бошланиши билан билан уни тугатиш давридаги жараёнларни- инвестицион даври дейилади. Зарур қарорлар қабул қилиш ва уни босқичларга бўлиниши лойиха бўйича ишларни молиялаштириш муаммоларини тахлиллари учун зарур. Амалиётда булар бир нечта бўлимларга фарқланади. Лойихани амалга оширишда лойихани қурилиши ва ишлаб чиқаришга топширилиши, уни маблағ билан таъминланиши, молиялаштиришни ташкил этиш, шартномалар тўзиш, ишчи лойихани техник иқтисодий асослигини ишлаб чиқиш ва уни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган барча

тадбирларни аниқлашни бажариш учун зарур. Шу сабабли хар бир ажратилган босқич келгуси даражадаги стадияга бўлинади: 3.Инвестицион лойиҳанинг фазалари. Лойихани хаётийлик даврини умумлашган холда қуйидаги буюк жараёнларга бўлинади: -инвестиция олди фазаси: -инвестиция фазаси -эксплуатация фазаси. Лойихани инвестиция олди фазасида ивестицион лойихани барча даврлари да (самарали) ютукли амалга ошириш учун хал қ илувчи ахамиятга эга. Лойихани инвестицион хаётини инвестицион олди фазаси тахлили даражасини 3 бўлинади: -Лойихани инвестицион имкониятлари тахлили: -Лойиха олди изланишлар: - инвестицион лойихан и амалга ошришни бахоси. Хохлаган инвестицион лойихан и бош жозибадорлиги нуқтаи назаридан кўрилса, у холда бунга унинг молиявий мақсадлилиги, ишлаб чиқариш ва маблағл ар билан таъминланиш имкониятларини мақсадли йўналтирилганлиги; техник амалиёти; самарадорлик; ижтимоий мақсадлилик ва бошқалар киради. Буларнинг хар бир фазаларида бошқариш ва текшириш б илан боғлиқ хатти харакатлар ётади. Айрим адабиётларда, лойихани инвестиция олди фазаси 4 босқичдан иборатлиги кўрсатилган: -инвестицион концепсиянинг изланиш даври(бизнес –ғоя): -лойихага аввалдан кўриладиган тайёргарлик: -лойихани шакллантириш ва унинг техник –иқтисодий асос ва молиявий макадлилиги бахолашнинг охирги тайёргарлик(формулировка): -лойихани охирги кўриб чиқилиши ва бу бўйича крор қабул қилиш.

Лойихага аввалдан кўриладиган тайёргарлик-жараёнда инвестицион лойиханинг асосан базнес-режасини тўзиш билан характерланиб, янги тижорат фаолиятини амалга ошириш учун қарорлар қабул қилишни мақсад қилиб қўяди. Шундай бизнес режани вазифалари қуйидаги 2 изланишга жавоб беради: -инвестицион лойиханинг концепцияси қанчалик қизиқтирувчанлик хисобланиб, лойихани молиявий жозибадорлигини ва техник -иқтисодий бахолаш учун маълумотлар тайёрлаш ва бу устидан ишлаш: -мазкур концепциянинг қандайдир томонлари борми, бу келгусидаги лойихани ва изланишнинг ютуклари хал килувчи ахамиятга эгалиги. Бизнес-режа = вужудга келаётган муаммоларни тахлиллари, келгуси тижорат корхонасини асосий томонларини ёзма кўрсатувчи, муаммоларни хал қилиш усулларини хужжати хисобланади. Бизнес режа турли хил кўриншда тўзилади. Халқаро амалиётда ЮНИДО усули қарорлар имкониятлари тахлилига асосланади: -товар ишлаб чиқариш струтураси ва хажми: -маблағлар хажми ва турлари,бу қайсики корхона фаолияти учун ахамиятли: -янги ишлаб чиқариш объекти жойлаштириш имкониятлари ва хохишлари: -ишлаб чиқаришни техник асосда ташкил этиш: -барча савдо,ишлаб чиқариш ва бошқаришни таъминлаш Билан боғлиқ харажатлар структураси(тўғри-наклад харажати ва хакозо): -бошқариш ходимлари ва ишлаб чиқаришда мехнат фаолиятини ташкил этиш: -лойихани амалга оширишни таъминлашни ташкилий-хукуқийлиги таъминланганлиги: -лойихани молиявий таъминланганлиги(ёки инвестицияси суммасини зарурлиги бахолаш,инвестиция маблағларини олиш имкониятлари ва бошқалар)

4 . Техник иқтисодий асоснинг тузиш тартиблари. Лойихани шакллантириш ва унинг техник –иқтисодий асос ва молиявий макадлилиги бахолашнинг охирги тайёргарлик- (формулировка)лари:- лойихани молиявий-иқтисодий томонларини асослашга тайёргарлик кўриш хисобланиб, бу қайсики бу инвестициянинг: техник, молиявий ва тижорат томонларига боғлиқ бўлган барча аспектларини, унинг муқобиллигини таъминлашда муаммолар ва томонларини белгилайди. Шунинг учун бу жараёнда бу гурухга турли хил профил мутахассисларини жалб этиш зарур, булар: -мазкур тармоқдаги тажрибали иқтисодчи: -келгусида махсулот сотилиши бўйича бозор тахлилларини амалга оширувчи мутахассислар: -келгуси махсулот ишлаб чиқариш технологиясини тушунадиган инженер-технолог: - сотиш ва сервисни ташкил этиш бўйича муаммо ва имкониятларини билувчи –инженер-конструктор: -аввалги ишлаб чиқаришга мос ишлаб чиқаришни ташкил этиш опитига эга бўлган –инженер-кўрувчи: -мазкур ишлаб чиқариш харажатларини хисоб китоби бўйича мутахассислар. Капитал қўйилмани асослаётган даврида уни бахолаш куп жараёнли бўлиб, бу техник иқтисодий асос( ТИА ) орқали ишлаб чиқилади, молиялаштириш схемасини танлаш,мониторинг ва бошқалар.Хар бир даврида лойиха қиймати янгитдан аниқланади. Инвестицион харажатлар хақидаги маълумот унинг турлари ва шакллари бўйича ёйилган холда бўлади(рсшифрования). Бундай маълумотни асосий манбаси лойихани ТИА ёки «инвестицияни асослаш» дейилади. Алохида асосий фондларни сотиб олиш учун қилинаётган харажатларни

бахолаш шунга мос мулкни бахолаш орқали амалга оширилади. Инвестицион харажатларни тақсимлашда қурилиш даврларида қурилиш объектлари харажати график асосда бир бири билан боғланади. Инвестициялашни аввалги жараёнида уни мақсадлилиги хақидаги бошқарув қарорини факатгина лойихани аввалги Т И А бажарилгандагина қабул қилинади. Буни мақсади-ьозорни урганиш ва уни тахлил этиш, лойихани амалга ошириш имкониятларини текшириш, муқобил вариантларни аниқлашдан иборат. Лойиха аввало техник-бажарувчанлик ва иқтисодий –мақсадлилик нуқтаи назаридан бахоланади. Инвесторлар учун лойихани ғояси хаётий ёки етарли жозибадорлиги билан аниқланади. Инвестицион лойиха( ИЛ ) ни аввалги бахолаш - уни амалга ошириш имкониятларини техник кўрсаткичлари орқали аниқланади. Бу учун қуйидаги маълумотлар олинади: - талаб этилган характерга эга зарур жихоз билан таъминланган ИЛ ни техник ёки уни мавжудлик имконитялари; -Инфраструктурага худудни якинлиги, лойихани амалга ошириш жойларини мавжудлиги-ишлаб чиқаришни таъминловчи ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш тармоқларни комплексини мавжудлиги; -лойихани амалга оширишда районга қўйилган алохида талаблар-мухит- климат,сув ва бошқа ресурсларни мавжудлиги,ишчилар ва бошқалар. -ишчиларни классифкацияси- билим савияси-бошқарув персонал,техник ходим мутахассислар ва бошқалар. ИЛ устидан ишни башлаётганда уни мақсаддилиги аввалги тахлиллар асосида ўрнатилади: -ички ва ташки бозордаги махсулотга бўлган талаб; -лойихани (ташкил этиш)амалга оширишда кутилаётган харажатлар ва жорий ишлаб чиқариш харажатлари(издержек-производства) жумладан ўзгарувчи ва доимий харажатлар. -хом аше, товар моддий захира( ТМЗ ) ва жихозлар бўйича ривожланган бозорнимавжудлиги.

-инвестицияни молиялаштириш манбалари. -лойихани амалга оширишни аввалги натижалари. Бу инвестиция олди жараённи асосий томони бозорни (илмий- изланиш)тахлили хисобланиб, бу қайсики махсулот сотгандан сўнги ёки инвестицияни натижаси качон кутган даражани таъм инлайди. Инвестицион таклифлар жараёнида лойиха хақида маълумотларга қуйидагилар киради: қурилишни даврийлиги, капитал қўйилмани хажми, лоийхани амалга оширишни йиллар бўйича ишлаб чиқариш харажатлари ва сотишдан келган тушум-выручка, Куп маълумотлар асосан ТИА т у зиш жараёнида бажарилиб, бунда инвестицияни илмий асослашдан бошланиб охири бевосита чизма схемаларигача берилган бўлади: -лойиха ва ундаги иштирокчилари хақидаги маълумот- лойихалаштирилган ишлаб чиқариш характери ва уни жойлаштириш, махсулотлар таркиби, ишлатилаётган ресурслаш, технолгоияси хақида,лойиха иштирокчилари функцияси ва таркиби, ва уларни ишлаб чиқариш ва молиявий жихатдан имкониятлари,ўзаъро муносабатлар ва бошқалар. -лойихани иқтисодий жихатдан қ амраб- ў раб олиш (об экономическом окружение проекта)-инфляция прогнози, валютани алмаштириш к у рсларини ўзгариши, ресурс ва маъсулотларга бўлаётган бахолар тахлили, солиқ тизими, ва бошқалар. - аралаш т а рмокда лойихани амалга оширишдаги самара ха қ идаги маълумот –халқ хўжалиги учун лойихани амалга ошириш самарасини сон ёки сифат жихатини ёзма кўрсатиш, ахолини мулкларини бозор қийматини ўзгаришига таъсири, талабларни ортиш и , ишсизлар даражаси ва бошқалар орқали алохида товар ва хизматларнинг чакана бахолари даражаси олинади; -инвестицион ва молиявий фаолиятдан келадиган пул оқими.

Лойихани охирги кўриб чиқилиши ва бу бўйича қарор қабул қилиш.- лойихани амалга оширишни мақсадлилиги, ёки қарор қабул қилиш учун асос хисобланган бахолаш ишларини амалга ошириш. Турли хил иштирокчилар ўзини аниқ мақсад ва рисклилигини, харажатлар ва даромадлилигини мос холда ИЛни бахолаши мумкин.Лойиха қанчалик сифатли ишлаб чиқарилса, у холда буни бахолаш шунчалик енгил бўлади.Лойихани бахолаш учун қўлланалаётган усуллар шунга мос холда: техник, тижорат, бошқариш, ташкил этиш, молиявий ва иқтисодий томонлари бахоланади. 5. Инвестицион лойиха ва унинг ғояларини вужудга келиши, ғояларни излаш манбалари Инвестицион концепсиянинг изланиш даври (бизнес –ғоя), бунда инвестиция билан боғлиқ аниқ фаолият учун пул қўйиш керакми –зарурми йукми деган хулоса ўрганилади. 2. Инвестицион лойиха ғоялари каердан олинади? Куп инвестицион лойихалар узоқ муддатли қўйилмани талаб қилиб, булар 3 га бўлинади: 1) Янги товар ишлаб чиқаришга ихтисослаштириш; 2) махсулот таннархини камайтириш; 3) амалдаги ишлаб чиқариш фондларини алмаштириш. Бир неча мисоллар. • фирма янги товар ишлаб чиқариш бўйича янги линия ўрнатиб куя оладими, бунинг учун Янги бино қурилишига, жихоз сотиб олиш ва товар моддий захираларига узоқ муддтли инвестиция талаб қилади? • фирма иш хаки харажатларини камайтиришга олиб борувчи автоматлашган жихоз ўрната оладими? • фирма ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш ва қувватини ошириш учун амалдаги заводни реконструкция қила оладими? Тартиб бўйича инвестицион лойихани шаклланиши учун ғоялар манбаси бу амалдаги мазкур фирманинг ўзининг мижозларидир. Истеъмолчиларни ўказилган сўровномалар, бу худди расмий ва норасмий бўлиб, бунга янги истеъмол хақидаги маълумотлар мисол бўлиши мумкин, қайсики

истеъмолчиларни келгусидаги талабини амалдаги корхонани янги товар ишлаб чиқаришга ўтказиш ёки ихтисослаштириш ва кучайтириш орқали қондириш мумкин. Мисол учун фирма қайсики компютер ишлаб чиқаради, ўз мижозларини опросига караб бу тадбркорликни янги йўналиши бўйича компютерни тамирлаш бўйича янги хизмат кўрсатишни билиш мумкин. Куп фирмалар ишлаб чиқаришни технологик имкониятларини ва янги товарлар ишлаб чиқариш учун янги талабни қондириш мақсадида илмий тадкикот бўлимлари ишига асосланади. Дори дармон саноатида мисол учун, илмий тадқиқот булими(ИТБ) и янги дорилар бўйича ғояларни манбаси бўлиб хизмат қилади. Иккинчиси манбаси -бу ра қ обат хисобланади. Мисол, П рогораммали компютерларда молиявий режа даги вазифаларни бажариш учун прогораммали махсулот ишлаб чиқарувчи программа билан таъминл айдиган ХYZ ишлаб чиқариш корхонасининг рахбари ў з махсулоти устидан такомиллаштириш устида ишлаётган ракобатдош бўлган фирма ЛBCни сезиб қ ол а ди. Бу холда агар XYZ фирма ў з махсулотини янада токомиллаштириш ха қ ида уйлаши мумкин. XYZ рахбари шунингдек ЛВС фирмани сотиб олиш х а қ ида хам ў йлаши керак . Бир компанияни бошқасига қўшишга харакат қилиш хам инвестицияни режалаштиришга киради. Коорпорацияни ишлаб чиқариш тармоқлари ходимларидан айрим холларда харажатларни камайтитриш ёки махсулот ишлаб чиқаришни ошириш-кучайтириш бўйича лойихалар хақидаги ғоялар чиқиши мумкин. Мисол, инженерлар, ишлаб чиқариш бўлими бошли қ лари ва ишлаб чиқариш жараёнига чук у р киришган актив бўлган ходимлар капитал қўйилмани талаб килувчи о ғ ир мехнатли ишларни бажаришда автоматлаштирилган жихозларни сотиб олиш ёки йи ғ ув линияларини қайта жихозлаш х и собига лойиха харажатларини камайтириш бўйича лойихани ғоясини таклиф и чиқиши мумкин. Ра ғ батлантириш тизими қўлланувчи

қайсики менеджерлар ва бошқа хизматчиларга эга фирмаларда, ИЛ ишлаб таклифини ишлаб чиқкан, доимий таклифлар оқимига эга бўлган, техн ологи к илғор кучайтириш ва даромадлиликни ошириш имкониятларини киритувчи ходимларни қайта- қ изи қ иш уйготади. Ва нихоят бу инвестицион маблағни жалб қилишдан бошланади. Инвестицион кон цепсияга йўналтиришни шакллантириш нуқтаи назардан бу ерда корхона ишлаяптими йукми, бу инвестицион концепцияси даврини аниқрок қилиб; унинг янги жихоз бўйича ходимларнинг тажрибакорлик - ўкув савияси, бошқарув ходимларни шу сохадаги савияси, бозорни эгаллашдаги уларни имкониятлари ва тармоқ сохасида савияси ва бошқалар ўрганилади. Қўпроқ инвестицион концепцияни изланиш эркинлигида қўпроқ тармоқми ёки худудми, шу йўналишга эътибор бўлади. Халқаро амалиётда қуйидаги шарт шароитлар классификацияси урганилади: - ишлаб чиқариш истеъмоли ва қайта ишлаш учун фойдали табий ва казиб олинадиган моддий бойлик ( маблағ ) ларни мавжудли к даражаси : - грасаноат комплексини ривожлантиш билан боғлиқ бўлган, лойихалар д оираси ва уни ривожлантириш потенциалини аниқлаш, амалдаги кишлок хуж а ликни миллийлиги ва уни имкониятлари: - б озорларда вужудга келаётган янги товар бўйича унга таъсир этувчи демографик ва ижтимоий-иқтисодий омиллар асосидаги талаблар ва унинг хажми ва келгусидаги унинг харакатлари: - и мпорт хажми ва структураси, қайсики лойиха туғилиши учун харакатга келтирувчи: -Шунга мос маблағ хисобига ижтимоий ва иқтисодий ривожланишни асосларига хос бошқа мамлакатларнинг ишлаб чиқариш структураси ривожлантириш тенденцияси ва тажрибаси: - миллий ва жахон иқтисодиёти доирасида истеъмол тармоқларини вужудга келиш мумкин ёки аввал вужудга келган мавжуд истеъмоли:

- ишлаб чиқариладиган махсулотни жахон бозорига мос, ў сиб бораётган талаби ва истеъмолни тармоқ ишлаб чиқариш хисобига ошириш режаси нинг маълумоти: - ягона хом аше базасини ишлаб чиқариш ни диверсификация имкониятларини янгиларини топиш ва мавжудлари: -махсулот ишлаб чиқаришни юқори имконда ташкил этиш, иктсодиёт ютукларидан келиб чиқиб ишлаб чиқариш масштабларини рационал кенгайтириш: -Умумиқтисодий шарт шароитлар. 6 . Инвестицион лойихалаштиришда бизнес режанинг зарурлиги, мақсади ва унга қўйилган талаблар. Инвестиция лойихасининг бизнес-режаси – бу махсулотларни ишлаб чиқариш (ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш) бўйича ташкил этилаётган лойихага мулжалланган техник-иқтисодий кўрсаткичлар асосида эришиш мақсадлари ва йўлларини амалга ошириш режаси (дастури)дир. Унда, одатда, лойиха имкониятларининг асосланиши ва бахоланиши келтирилади, даромадлар ва харажатлар, реал пуллар тушумлари, молиялаштириш манбалари белгиланади, рентабеллилик ва чиқимларнинг копланиши, зарар кўрмасдан ишлашлик ва бошқа кўрсаткичлари тахлил этилади. Бу шу билан бирга ишбилармонлик лойихаларининг инвестиция сарфлашгача бўлган босқичларидан бири, уларнинг асосий ажралмас қисмидир. Бундай режа кредит берилиши учун асос бўлиб хизмат қилади ва лойиханинг амалга оширилиши ва самарадорлиги жихатларини тахлил қилиш воситаси бўлади. Инвестициялар бўйича лойихалаштиришда бизнес-режанинг мустакил бўлим (босқич, хужжат) қилиб ажратилиши иқтисодиётдаги утиш даври, чет эллардаги лойихаларни ишлаб чиқиш борасидаги тажрибани мамлакатдаги

шарт-шароитларга куниктириш, бизнеснинг ушбу сохасидаги услубиётни ва хужжатларнинг типиклаштирилиши билан боғликдир. Инвестиция лойихаларининг техник-иқтисодий асосланишида бизнес- режаси қўйидагилар учун зарур : - инвесторга – капитални сарфлашнинг мақсадга мувофиклигини (самарадорлигини) белгилаш учун; - тадбиркорга – лойихани амалга ошириш жараёнидаги харакатлар дастурини ва рахбарликни ишлаб чиқиш учун; - давлат органларига – кредит борасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солиш ва назорат қилиш учун. ў з мохиятига кўра, бу потенциал шерикларнинг лойихада белгиланаётган тадбирларнинг иқтисодий самарадорлигини, кутиладиган фойдани олишнинг реаллигини, кредит қўйилмаларининг қайтарилишини бахолаши учун зарур бўладиган амалий таклифларнинг муайян стандартидир. Инвестиция лойихасининг бизнес-режаси қўйидагиларни асослаш мақсадида ишлаб чиқилади: -корхонанинг жорий ва истикболдаги (стратегик) ривожланиши, фаолиятнинг янги турларини ишлаб чиқиш (танлаш)ни; -инвестиция ва кредит ресурсларини олиш, қарзга олинган маблағларни қайтариш имкониятини; -кушма ва хорижий корхоналарни ташкил этиш бўйича таклифларни; -давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирларини кўрсатишнинг мақсадга мувофиклигини. Хамма холларда хам бизнес-режаси инвестиция лойихасининг асосий жихатларини баён қилиши, тадбиркор ракобатчилик шароитида дуч келиши мумкин бўладиган барча муаммоларнинг тахлилини ва уларни хал этиш усулларини ўз ичига олиши ва лойихани амалга оширишнинг тижоратчилик мақсадлари ва истикболлари, мулжалланган тадбирларни амалга ошириш дастурининг молиявий ва ташкилий таъминоти хақидаги маълумотларнинг

аник тўзилмали тизимидан иборат бўлиши ва, бундан ташкари, реклама функциясини хам бажариши керак. Корхона рахбари чиқарган хужжат (буйрук, фармойиш) бизнес-режасини ишлаб чиқиш учун асос бўлади ва унда қўйидагилар белгиланади ва тасдикланади: - бизнес-режасини ишлаб чиқиш рахбари; - ижрочилар таркиби ва вазифаларнинг улар ўртасидаги тақсимланиши; - бизнес-режасининг ишлаб чиқувчиси (лойиханинг ташаббусчиси бўлган корхона ёки жалб этилган ташкилотлар); - ишларни бажариш учун харажатлар сметаси ва уларни молиялаштириш манбалари (зарур бўлганида). Бизнес-режасининг ишлаб чиқилиши – мабодо бу саноат лойихаси бўлса, мураккаб ва куп мехнат талаб этадиган машгулот (фаолият) хисобланади. Шундай қилиб, бизнес-режасини ишлаб чиқишдан олдин ишончли бошлангич ахборотларни туплаш ва ишлаш бўйича катта хажмдаги ишлар бажарилиши, бўлгуси лойиханинг мақсадлари ва вазифаларини аник белгилаш керак бўлади. Бизнес-режаси таркибига, одатда, титул вараги, мундарижа, унинг асосий бўлимларининг хисоб-китоблар, жадваллар, графиклар ва шу кабилар илова қилинган матни (мазмуни), шунингдек, иловалар – бошлангич маълумотлар, контрактлар, лицензиялар ва шу кабилар нусхалари, етказиб берувчиларнинг прейскўрантлари, экспорт хулосалари ва бахолар, сертификатлар ва асосий матннинг қисми бўлмаса-да, лекин бизнес-режасида тилга олинган бошқа хужжатлар хам кушиб қўйилади. умумий талаблар: - хар бир бўлим тадкикотлар ёки хисоб-китоблар билан тасдикланган ва тегишли хужжатлар билан расмийлаштирилган текширилган бошлангич маълумотлар асосида шакллантирилади; - хисоб-китоб жадваллари хўжалик юритиш субъекти фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари асосида тўзилади;

- бошлангич ва бошқа маълумотларни тасдикловчи хужжатлар (контрактдан олдинги, контракт, таъсис ва хисобот хужжатлари нусхалари, аудиторлик текшириш материаллари) алохида тартибда расмийлаштирилади; - янги ва юксак технологияларга асосланган ишлаб чиқариш (корхона)ларни асослашга доир ахборотлар амал қилиб турган нормативларга мувофик расмийлаштирилади, муайян бўлим таркибида келтирилади ёки илова шаклида расмийлаштирилади. Бизнес-режасини ишлаб чиқишда қўйидаги тамойиллар ва ёндашувларга риоя қилиш тавсия этилади: - бизнес-режасининг ишлаб чиқариш ва молия-иқтисодий жихатларини тадкик қилишда лойиха бошлангич параметрлари ўзгаришининг унинг самарадорлиги ва амалга оширилишига кўрсатадиган таъсирини бахолашга имкон берадиган имитацион моделлаштириш ва дисконтирлаш услубларидан фойдаланиш тавсия қилинади; - айрим ишлаб чиқаришларни ташкил этишда ёки қайта таъмирлашда инвестиция лойихасининг умуман корхонанинг ишлаб чиқариш фаолиятига таъсирини ва корхона ишлаб чиқариш фаолиятининг инвестиция лойихасига таъсирини кўрсатиш керак бўлади; - янги корхонани кўриш хақидаги масалаларни хал этишда уни мавжуд майдончаларда (қайта таъмирлашда) ёки янги майдончаларда жойлаштиришнинг муқобил хисоб-китоблари ва асосларини бажариш зарур; - давлат маблағлари ёки унинг преференция (имтиёз)лари иштирокида амалга ошириладиган лойихалар учун имтиёзлар берилган ва имтиёзлар берилмаган холлардаги бюджет ва бюджетдан ташкари фондларга тўловлар, шунингдек, давлатнинг зарарлари ва уларнинг компенсациялари (йукотишлар)нинг хисоб-китоблари бажарилиши лозим; - бизнес-режаси инвестиция лойихаси амалга ошириладиган бутун давр учун тўзилиши керак, бундай давр қарзга олинган маблағларнинг қайтарилиши муддати плюс бир йилни камраб олади (хисоб-китобнинг бошқача асосланган кўрсаткичларини белгилашга хам йўл қўйилади);

- давлат бошқаруви органларига такдим этиладиган хисоб-китоб (жадвал)лардаги ахборотни акс эттириш кадами бир йилга тенг бўлиши лозим; - амалга оширилиши учун эркин алмаштириладиган валютадаги маблағлар талаб этилмайдиган бизнес-режасида хамма хисоб-китоблар миллий валютада амалга оширилади (инфляцияни хисобга олган холда прогнозли нархларда), бошқа холларда – бундан ташкари яна шартли бирликларда (шартли бирлик қилиб, одатда, АКШ доллари ёки бошқа конвертация қилинадиган валюта) олинади. Инвестиция лойихасининг бизнес-режасини тўлиқхажмда ишлаб чиқишда уларнинг натижалари «Инвестиция лойихаси паспорти» шаклида, бошқа холларда – «Инвестиция таклифи» шаклида расмийлаштирилади. Инвестиция паспорти – бу мустакил эксперт томонидан тайёрланган, корхона (фирма, компания ва шу каби)ларнинг ишлаб чиқариш-хўжалик ва молия-иқтисодий фаолияти хақидаги бир катор (3-5) йиллар учун динамикадаги ахборотни ўз ичига оладиган хужжатдир. Уни ишлаб чиқишнинг мажбурий шарти тижорат ва ишлаб чиқариш сирларини саклашдан иборат 7.Инвестицион қарорлар қабул қилиш мезонлари, лойиханинг хаётийлиги ва горизонт режалаштириш. Амалиётдаги кредит операциялари жараёнида банк биринчи ўринга қарз олувчиининг кредит тарихини ўрганишга, унинг иқтисодий, молиявий аҳволига ва таъминот турлари ва гаровга берилаётган мулкни баҳолашга диққат эътиборини қаратса, лойиҳавий молиялаштиришда эса асосий эътибор лойиҳа таҳлилига ажратилади. Лойихавий таҳлилнинг асосий объекти, бу лойиҳавий хужжатлар (лойиҳани техник – иқтисодий асослаш)дир. Лойиҳавий тахлилнинг асосий мақсади бу инвестицион лойиҳасини молиявий ва иқтисодий самарадорлигини аниқлаб бериш, инвестицион

лойиҳасининг смета – харажатлари ва молиялаштириш манбаларини аниқ белгилаш ҳамда, риксларни баҳолашдир. Лойиҳа тахлилининг асосий йўналишларига техник ташкилий, хуқуқий, экологик, тижорат иқтисодий, молиявий йўналишларини киритишимиз мумкин. Йирик масштабли лойиҳаларни амалга оширишда кўпгина иштирокчилар жалб қилинган бўлади:  Лойиҳа ташкилотчилари;  Ташкилотчилар таъсис этган лойиҳавий компания;  Кредиторлар (тижорат банклари, банк консорциуми);  Пудратчилар (бош пудратчи, субпудратчилар);  Асбоб – ускуналарни етказиб берувчилар;  Суғурта компаниялари;  Лойиҳавий компания чиқараётган акция ва бошқа қимматли қоғозларни сотиб олувчи институтционал инвесторлар;  Молиявий маслаҳатчилар;  Оператор – компаниялар, объектни эксплуатация (ишлаб чиқариш) га киритгандан сўнг, унинг инвестицион фаолиятини бошқаради. Инвестицион лойиҳаларни баҳолашда лойиҳанинг ишончлигини таъминловчи қуйидаги мезонлардан фойдаланилади:  Техник – иқтисодий асосланганлик ва молиявий режанинг қониқарлиги;  Лойиҳа томонидан ишлатиладиган маҳсулот ва хом – ашё манбалари ва қийматларининг кафолатганлиги;  Лойиҳанинг маъқул нархларда ёқилғи билан таъминлаганлиги;  Лойиҳа маҳсулотлари ва хизматларини сотиш учун бозорнинг мавжудлиги ва бозоргача транспорт харажатлари маъқул

нархларда мавжудлиги;  Қурилиш материалларини кутилган нархларда сотиб олиш мумкинлиги;  Пудратчи, фойдаланувчи ва бошқарувчи персоналлар тажрибали ва ишончлиги;  Лойиҳа ишончсиз технологияларини ўз ичига олмаслиги;  Ҳамкорлар ва манфаатдорлар томонлар билан шартномавий келишувлар тузилган, лицензия ва рухсатномалар олинганлиги;  Валюта риксларининг тақсимланганлиги;  Лойиҳа қўшимча таъминоти сифатида қимматли активларга эгалиги;  Етказилаётган ресурс ва активларнинг тегишли сифатлари таъминланганлиги;  Тегишли суғурта тўловлари қараб чиқилганлиги;  Форс – мажор ҳолатлари, тўхтаб қолишлар хавфи (етказиб беришда, қурилишда ва бошқалар) харажатларнинг ўсиши ҳисобга олинган ва уларнинг тақсимланганлиги;  Лойиҳанинг инвесторларни қониқтирувчи кўрсаткичларга эгалиги;  Фоиз ставкалари ва инфляциянинг ҳақиқий олати ҳисобга олинганлиги. Ҳақиқий инвестицион лойиҳа ҳар доим ҳам юқорида санаб ўтилган барча мезонларга мос келавермайди. Юқоридаги мезонлар лойиҳавий молиялаштиришни муваффақиятли кечиши учун бешта асосий тамойилларни белгилаб олишни тақозо этади.  Инвестицион лойиҳаларни хаётийлиги;  Лойиҳани амалга оширишда тажрибали, кучли ва виждонли хамкорларнинг иштироки ;

 Лойиха барча рискларининг ҳисоби ва тақсимоти;  Барча хуқуқий жихатларни тартибга солиб бориш;  Лойихани амалга оширишда сифатли бизнес – режанинг мавжудлиги ва аниқ мувофиқлашган харакат режаларини ишлаб чиқиш. Тижорат банклари инвестицион кредитларининг асосий қисми инвестицион лойиҳаларни кредитлаш (ёки лойиҳавий кредитлаш) асосида амалга оширилади. Лойиҳаларни кредитлашнинг бу шакли келажакда ташкил этилаётган ёки қайта қурилаётган корхоналар олиши мумкин бўлган даромад ҳисобига инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш ғояси ётади. Ушбу даромадлар ҳисобига банклар томонидан ташкил этилган инвестицияларни молиялаш ва қайтаришлилик таъмиланади. Жаҳон тажрибасида банклар фаолиятининг ушбу йўналиши ёқилғи энергетика мажмуаси, қазиб олувчи ва қайта ишловчи ҳамда капиталга муҳтож бўлган сонаот тармоқлари, ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш ва замонавийлаштириш учун зарур бўлган давлатлар ва худудлар учун жуда долзарб ҳисобланади. 8 . Лойихани муқобил вариантларини таққослаш усуллари. -ишлаб чиқариш программаси ёки ишлаб чиқариш қуввати хажми: -янги технолгия ёки илмий технологик жараён ёрдамидаги бажариладиган иш ( хизмат ) хажми. -вақт омили. -атроф мухит таъсирини хисобга олган холда махсулотдан фойдаланиш ва ишлаб чиқариш омили. -молиявий кўрсаткичлар.

Ҳар бир лойиха (лойиҳалар гуруҳи) бўйича ахборот буюртмачи томонидан тайёрланади ҳамда унда қуйидагилар бўлади: - белгиланаган шаклдаги лойиҳа паспорти; - лойиҳани амалга ошириш режа-жадвали; - аниқ дастурни шакллантириш санасида лойиҳани амалга оширишнинг ҳолати тўғрисидаги батавсил ахборот – муҳитга таъсирини баҳолашни; - ишлаб чиқариш ва ижтимоий мулоҳазаларга кўра самарадорликни ва амалга ошириш имкониятларини баҳолашни, ташкилий тадбирларнинг кўламини; - маҳсулотга талаб ҳажми ва хусусиятини; - ечимнинг муқобил вариантлари мавжудлигини, шу жумладан фаолият кўрсатаётган корхоналарни реконструкция қилиш йўли билан ; - асосий материаллар ва ишчи кучи ресурсларининг мавжудлигини; - инвестиция ҳаражатларини миқдорини ўзига олади. Аниқ лойиҳа уни амалга ошириш мақсадга мувофиқлигидан, унинг иқтисодий ва молиявий самарадорлигидан, ишлаб чиқариш ва ижтимоий мулоҳазаларга кўра амалга ошириш имкониятлари ва мақбуллигидан, тармоқни ривожлантиришнинг стратегик вазифаларига мувофиқлигидан келиб чиққан ҳолда босқичма-босқич танлаб олинади: - биринчи босқичда – лойиҳа аниқ тармоқ ва минтақани ривожлантириш устуворликларидан келиб чиққан ҳолда олдиндан баҳоланади; - икинчи босқичда – лойиҳа иқтисодиётнинг айрим тармоқлари ва минтақаларини ривожлантириш устуворликлардан келиб чиққан ҳолда, танлаб олинади. Аниқ дастурга иқтисодий жиҳатдан самарасиз инвестицион лойиҳаларни, шунингдек, илгари жалб қилинган кредитлар бўйича муддати ўтказиб юборилган қарзи бўлган корхоналар лойиҳаларни киритиш таъқиқланади. Қуйидагилар биринчи босқичда лойиҳанинг устиворлигини белгилашнинг мезонлари ҳисобланади: - лойиҳанинг тармоқни ривожлантириш стратегиясига мувофиқлиги;

- молиявий ва иқтисодий самарадорлик; - маҳаллий хом – ашёдан ва бутловчи буюмлардан фойдаланиш даражаси; - тайёрланган мутахассларнинг мавжудлиги; - лойиҳанинг амалга оширишга тайёрланганлиги даражаси; - ишга туширилгандан кейин фойдаланиш харажатлари. Ҳар бир мезоннинг муҳимлиги даражаси тармоқни ривожлантириш стратегиясини ҳисобга олган ҳолда Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёт вазирлиги томонидан белгиланади. Иккинчи босқичда уч йиллик даврда республика иқтисодиётидаги таркибий ўзгартиришлар прогнози мувофиқ қўшимча равишда қуйидаги мезонлар ҳисобга олинади: - тармоқ (минтақа) нинг истиқболдаги прогноз ўсиш суръатлари; - экспорт салоҳиятининг прогноз ўсиш суръатлари; - тармоқнинг умуман республика бўйича макроиқтисодиёт кўрсаткичларига таъсирининг ўзгариши; - таркибий омиллар; - илгари қуйилган инвестициялар самарадорлиги; - асосий фондлар аҳволи ва қувватлардан фойдаланиш даражаси; - лойиҳанинг ижтимоий аҳамияти. Иккинчи босқичда танлаб олиш натижаларига кўра дастурга киритилган объектларнинг аниқ дастури шакллантирилади. Дастурни ва инвестиция лойиҳаларни амалга оширишнинг биринчи йили кўрсаткичлари мавжуд молиявий ресурслар ва бошқа ресурслар билан ўзаро боғланган бўлиши керак ҳамда биринчи молиявий йилда ўзгартирилмайди. 9 . Инвестицион лойихани амалга оширишда маркетинги роли. Инвестиция лойихаси бизнес-режасининг бу булимида, аввало, бозорда таклиф этиладиган махсулот (иш, хизмат)ларнинг аник таърифи ва баёни, унинг стандартларга мувофиклиги ва мамлакатда хамда чет элларда ишлаб чикариладиган худди шундай махсулот (иш, хизмат)лардан фарки

келтирилади. Унинг ноёблигини, масалан, янги технология ва техника, сифат, нархларнинг пастлиги ва истеъмолчига (харидорга) маъкул бўладиган бошка афзалликларини таъкидлаб курсатиш мухимдир. Маркетинг – бу корхона (фирма ва шу кабилар)нинг хужалик фаолиятини ташкил этиш ва бошкаришнинг комплекс тизими булиб, у бозорнинг ахволи ва ривожланиш истикболларини урганишга асосланиб, истеъмолчилик ва ишлаб чикариш максадларидаги махсулотларга (товар, хизматларга) талабни аник максадли равишда шакллантиришни таъминлайди. Унинг асосий максади – нафакат энг юкори фойдани олиш, шу билан бирга бозорнинг (фирмалар, одамлар, корхоналарнинг) товарларга (ишлар, хизматларга) бўлган талабини айирбошлаш, товарнинг истеъмолчига томон илгари сурилишини жадаллаштириш ва ишлаб чикариш-тижоратчилик фаолияти самарадорлигини ошириш воситасида кондиришдир. Лекин ракобатчилик кураши тактикаси бошка, купинча оралик максадларни, масалан, янги бозорга кириб бориш, ракибларни сикиб чикариш, тижоратчилик таваккалчилигининг энг кам миқдори ва бошкаларни хам куйиши мумкин. Маркетинг ишлаб чикарувчини бозорда доимий тарзда талабга эга бўладиган сифатли ва миқдордаги махсулотларни (хизматларни) ишлаб чикаришга йуналтиради. Бу ерда, жумладан, махсулот хақидагикуйидаги ахборотлар такдим этилади: - кулланиладиган сохаси; - асосий тавсифномалари (истеъмолчилик, сотиш буйича ва функционал); - сифатнинг халкаро ва миллий стандартларига мувофиклиги, сифатнинг назорати, кафолатли ва кафолат муддатидан кейинги хизмат курсатишга талаблар, унинг ташкил этилиши;

- махсулотнинг экспорт килиниши учун зарур шарт-шароитлар: нархлар, маркетинг, сотиш ва таъминотчи ташкилотларнинг ташкил килиниши ва бошкалар; - инвестиция лойихасини амалга ошириш муваффакиятини асословчи далиллар, унда янги махсулотлар истеъмолчиларининг фикрлари канчалик хисобга олинганлиги (техника, технология ва хоказо), дизайннинг узига хос хусусиятлари; - товарлар (буюмлар, хизматлар ва бошкалар) канчалик узок муддат давомида бозорда булиши мумкин ва бунинг сабаблари. Хар кандай саноат инвестиция лойихасининг асосий максади – мавжуд ресурслардан фойдаланиш ва товар (иш, хизмат)га бўлган мавжуд ёки потенциал талабни кондириш натижасида фойда олишдир. Инвестиция лойихаси муайян корпоратив стратегияларга, масалан, фирманинг бозор позициясининг кучайишига ёки келгусида зарур ресурслар билан таъминлашга асос солишга хам хизмат килиши мумкин. Бизнес-режасининг тайёрланиши итератив жараён эканлиги сабабли ушбу булимни тузишда бозорни тахлил этиш услублари, маркетинг, унинг тадкик килиниши, режалар ва харажатлар, асосий ва кушимча махсулотларнинг миқдори ва сифати тугрисидаги тасаввурларга эга булиш зарур. Фан-техника тараққиётини тезлашуви билан интеллектуал салоҳият ишлаб чиқаришни энг кучли омилига айланди, унинг жиддий унсури бўлиб қолди. XX аср бошларида фан ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш учун сарфланадиган қўйилмалар ошиб боради. Шунинг учун ҳам жаҳонда реал инвестициялар таркибида илмий изланишлар, фан, таълим, кадрлар тайёрлаш учун сарфланадиган ҳаражатлар ўсиб бормоқда. Масалан, АҚШ, Япония ва бошқа ривожланган мамлакатларда фан ва илмий изланишга сарфланадиган қўйилмалар ўсиш суръатлари асосий фондларга сарфланадиган инвестициялардан устундир. Жаҳон бозорига кириб бориш, кенг кўламда маркетингни ривожлантириш, батафсил ахборотга эга бўлиш, юқори даражадаги компьютер тизимларини ташкил этишни, юқори

малакали, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш ва мазкур соҳада дунёдаги ривожланган давлатлар даражасига эришишни талаб этади. Талаб ва бозорнинг тахлили улар хақидаги зарур ахборотларни кушимча харажатларсиз олиш, шунингдек, маркетинг ва ишлаб чикаришнинг эхтимол тутилган стратегияларини белгилаш учун астойдил тузилмаларга ажратилиши ва режалаштирилиши лозим. Маркетинг стратегиясининг тахлили истеъмолчида талаб уйготиши мумкин бўлган максадли гурухлар ва махсулотларни бирхиллаштиришни ва аник сиёсатнинг белгиланишини, яъни стратегиялардан кайси бири – паст нархлар стратегияси ёки табакалаштирилган нархлар стратегияси – ракибларни суриб чикаришга олиб келишини белгилашни уз ичига олади. Бизнес-режасининг бу булимида куйидагилар тахлил килинади: - инвестиция объекти ишлаб чикаришни назарда тутган махсулотга талабга тегишли умумий иктисодий курсаткичлар (ахоли ва унинг усиш суръатлари, жон бошига тугри келадиган даромад ва истеъмол ва бошкалар); - ишлаб чикарилиши лойихада назарда тутилган махсулотнинг истеъмоли, ишлаб чикарилиши, импорти ва экспорти билан боглик сохадаги давлат сиёсати, амалиёти ва конунчилик, сертификациялашнинг ташкил этилиши, мажбуриятлар, субсидиялар, кредит назорати ва хорижий алокаларнинг тартибга солиниши; - ишлаб чикарилиши мулжалланаётган махсулотнинг мамлакатда ишлаб чикарилишининг мавжуд даражаси, шу жумладан, корхона ичидаги истеъмол учун ишлаб чикариш; - ушбу махсулотнинг экспорти ва импорти даражаси, унинг урнини босадиган махсулотларнинг ишлаб чикарилиши, энг юкори харажатлар ва тулдирувчи махсулотлар хақидаги маълумотлар; - миллий (давлат) режаларида қўйилган ва лойихалаштирилаётган махсулотга тегишли ишлаб чикариш максадлари; - якка тартибдаги ва гурухли истеъмолчиларнинг феъл-атвори, одатлари ва муносабат билдиришлари, савдо амалиёти хақидаги маълумотлар.

1 0. Лойихани маркетинг стратегияси ва уни мақсади. Маркетинг стратегияси – бу мулжалланаётган тадбирлардан (энг юкори фойдани олиш, бозордаги талабни кондириш ва шу кабилар) келгусида энг юкори самарадорликка эришиш учун хисобланган ишлаб чикариш-сотиш фаолиятининг истикболли максади, маркетинг концепциясини танлашдир. У бозордаги буш уринлар ва аник истеъмолчини излашни, корхонанинг бозорнинг ушбу участкасидаги фаолиятини бошлаш ва тугаллаш муддатларини белгилаш, ракобатбардошлик ва фойдалиликнинг (рентабеллиликнинг) махсулот (товар, хизмат)нинг турлари, унинг ассортименти, хажмлари, сифати, таннарх ва нархлар, рекламани хисобга оладиган омилларини аниклашни уз ичига олади. Маркетинг стратегиясини куйидаги чизма буйича куриш тавсия этилади: - маркетинг даврининг давомийлигини танлаш (киска, уртача ва узок муддатли режалаштириш); - маркетингнинг пировард (стратегик) ва оралик (тактик) максадларини белгилаш; - оралик ва пировард максадларга эришишга йуналтирилган чора- тадбирларни ишлаб чикиш; - стратегик режаларнинг бажарилиши жараёни устидан назорат тизимини ишлаб чикиш. Одатда, маркетинг стратегиясини ишлаб чикиш ва амалга оширишга асос бўладиган куйидагича туртта йуналиш куриб чикилади – булар: товар ва нарх сиёсати, сотиш ва коммуникация сиёсати ёки талабни шакллантириш ва сотишни рагбатлантириш услублари. Маркетинг фаолияти – бу корхонанинг (ишлаб чикарувчи фирма, тарбиркор ва шу кабиларнинг) талаб, нархлар, товарларнинг истеъмолчига томон илгари сурилишига фаол таъсир курсатадиган рекламадан

фойдаланиш, ишлаб чикаришни рагбатлантириш, махсулотларни саклаш ва ташишнинг замонавий усулларидан, хизмат курсатишнинг техник ва бошка турларидан кулланишни хар томонлама урганиш ва прогноз килиш билан боглик фаолиятидир. Маркетинг фаолиятининг асосий элементлари куйидагилардир: - ушбу махсулотга талабни аниклаш ва сотиш максадида бозорни, шунингдек, бу товарнинг ишлаб чикарилиши йуналтириладиган харидорлар таркибини комплекс урганиш; - миқдори ва сифати буйича истеъмолчиларнинг турли гурухларига каратилган ушбу махсулотни тайёрлашни ташкил этиш; - махсулотнинг ишлаб чикарилиши ва сотилишини рагбатлантирадиган нархларни ишлаб чикиш, талабни шакллантириш буйича тегишли реклама ва бошка чора-тадбирларни ташкил килиш; - товарни истеъмолчига томон илгари суриш йулидаги воситачини танлаш, ушбу жараённинг моддий-техник таъминланиши. Корхона махсулот (товар, буюм)нинг муайян турига ва унинг истеъмолчилари контингентига нисбатан уз диккат-эътиборини муайян элементларга каратади. Масалан, истеъмолчилик товарлари учун оммавий ахборот воситалари оркали реклама, ишлаб чикариш максадидаги махсулотлар учун эса – техник хизмат курсатишнинг таъминланиши катта ахамият касб этади. Шундай килиб, инвестиция лойихасининг бизнес-режасида маркетинг стратегиясини асослашда куйидагилар уз аксини топиши керак: - мавжуд бозорни (унинг улушини) купайтиришга (кенгайтиришга), янги бозорларга боришга каратилган сотиш стратегияси; - янги махсулотга (хизматга) нархларни амалдаги конунларни ва давлат микёсидаги нархларни тартибга солиш сиёсатини, бозор сегменти талабларини хисобга олиб хисоб-китоб килиш ва асослаш;

- нарх белгилаш стратегиясининг тугри танланганлигини асослаш (махсулотнинг хусусиятларини – янгилиги, сифати ва шу кабиларни) хисобга олиб ракибларнинг нархи билан таккослаш); - махсулотларни бозорнинг аник сегментида сотиш тактикаси - узининг савдо тармоги, савдо ваколатхоналари, воситачилар, дистрибьюторлар ва шу кабилар; - сотишдан кейинги хизмат курсатишда хизмат курсатишни ташкил этишга кетадиган харажатларни ва даромадлар (зарарлар)ни курсатган холдаги шундай хизмат курсатиш сиёсати (корхона томонидан шу жойнинг узида, таъмирлаш устахоналари, сервис марказлари оркали ва хоказо); - махсулотларни сотиш хажмларининг истикболдаги узгаришларини бахолаш; - маркетинг ва реклама учун харажатларни асослаш; - махсулотларни бозорларга илгари суриш буйича чора-тадбирлар, шу жумладан, уларни амалга оширишнинг асосий боскичлари режаси. Ушбу булимда махсулотларнинг ишлаб чикарилиши мулжалланаётган асосий турларига прогноз килинадиган нархлар тузилмасини калькуляция моддалари буйича график шаклда ёки салмоги буйича курсатиш тавсия этилади. 1 1 .Маркетинг концепцияси. Агар махсулотларнинг бир неча турлари, ассортимент гурухлари ишлаб чикарилиши режалаштирилаётган ва турли бозорларда иш олиб борилиши керак бўладиган булса, унда хар бир позиция буйича алохида маркетинг режаси тузилади. Бизнес-режасининг ушбу булимида, шунингдек, нархни белгилаш масалаларини ишлаб чикиш хам тавсия килинади: махсулотлар нархи кандай? Бундай нарх харажатларни, талаб ва ракобатбардошликни акс эттирадими? Ракиблар нархни пасайтиргани холда кандай харакатлар килинади? Нархни белгилашдаги стратегия кандай (талабга ёки

ракибларнинг нархига, ишлаб чикариш харажатларига боглик бўладими ва хоказо)? Бундан ташкари, махсулотларни таркатиш чизмаси (транспорт, истеъмолчининг омборидан, воситачилар оркали, улгуржи, чакана савдода, омборлардаги захира, омборларнинг сигими етарлими ва хоказо); сотишларни рагбатлантириш услублари (етказиб бериш хизматлари, айтиб утилган холларда пулларни кайтариш кафолатлари, мукофотлар, чегирмалар, хакини булиб тўлашга сотиш ва бошкалар); сотишдан олдинги ва сотишдан кейинги хизмат курсатишни ташкил этиш ва бошкалар ишлаб чикилиши керак. Маркетинг концепцияси – тадбиркорлик фаолиятининг истеъмолчининг эхтиёжларини эътироф этиш ва кондириш асосида фойда олишга каратилган ишлаб чикариш фалсафаси – истеъмолчига йуналтирилганлик зарурлигини таъкидлайди: бунда олдинига унинг эхтиёжлари белгиланади, сўнгра бундай эхтиёжларни кондирадиган сифат курсаткичлари ва тавсифномаларига эга товарлар (махсулотлар) ишлаб чикилади. Бундай концепция истеъмолчига йуналтирилганликнинг махсулотга йуналтирилганликка нисбатан устувор эканлигини таъкидлайди: кейинги холатда истеъмолчининг корхона ишлаб чикарадиган махсулотларни сотиб олиши учун унга таъсир киладиган реклама ва бошка омиллар ёрдамида асосий диккат-эътибор товарга (хизматга) каратилади. Хар кандай саноат инвестиция лойихасининг асосий мақсади – мавжуд ресурслардан фойдаланиш ва товар (иш, хизмат)га бўлган мавжуд ёки потенциал талабни қондириш натижасида фойда олишдир. Инвестиция лойихаси муайян корпоратив стратегияларга, масалан, фирманинг бозор позициясининг кучайишига ёки келгусида зарур ресурслар билан таъминлашга асос солишга хам хизмат қилиши мумкин. Бизнес-режасининг тайёрланиши итератив жараён эканлиги сабабли ушбу бўлимни тўзишда бозорни тахлил этиш услублари, маркетинг, унинг тадкик қилиниши, режалар ва харажатлар, асосий ва қўшимча махсулотларнинг миқдори ва сифати тўғрисидаги тасаввурларга эга бўлиш зарур.

Талаб ва бозорнинг тахлили улар хақидаги зарур ахборотларни қўшимча харажатларсиз олиш, шунингдек, маркетинг ва ишлаб чиқаришнинг эхтимол тутилган стратегияларини белгилаш учун астойдил тўзилмаларга ажратилиши ва режалаштирилиши лозим. Маркетинг стратегиясининг тахлили истеъмолчида талаб уйготиши мумкин бўлган мақсадли гурухлар ва махсулотларни бирхиллаштиришни ва аник сиёсатнинг белгиланишини, яъни стратегиялардан қайси бири – паст нархлар стратегияси ёки табакалаштирилган нархлар стратегияси – ракибларни суриб чиқаришга олиб келишини белгилашни ўз ичига олади. Бизнес-режасининг бу бўлимида қўйидагилар тахлил қилинади: - инвестиция объекти ишлаб чиқаришни назарда тутган махсулотга талабга тегишли умумий иқтисодий кўрсаткичлар (ахоли ва унинг ўсиш суръатлари, жон бошига тўғри келадиган даромад ва истеъмол ва бошқалар); - ишлаб чиқарилиши лойихада назарда тутилган махсулотнинг истеъмоли, ишлаб чиқарилиши, импорти ва экспорти билан боғлик сохадаги давлат сиёсати, амалиёти ва қонунчилик, сертификациялашнинг ташкил этилиши, мажбуриятлар, субсидиялар, кредит назорати ва хорижий алокаларнинг тартибга солиниши; - ишлаб чиқарилиши мулжалланаётган махсулотнинг мамлакатда ишлаб чиқарилишининг мавжуд даражаси, шу жумладан, корхона ичидаги истеъмол учун ишлаб чиқариш; - ушбу махсулотнинг экспорти ва импорти даражаси, унинг ўрнини босадиган махсулотларнинг ишлаб чиқарилиши, энг юқори харажатлар ва тулдирувчи махсулотлар хақидаги маълумотлар; - миллий (давлат) режаларида қўйилган ва лойихалаштирилаётган махсулотга тегишли ишлаб чиқариш мақсадлари; - якка тартибдаги ва гурухли истеъмолчиларнинг феъл-атвори, одатлари ва муносабат билдиришлари, савдо амалиёти хақидаги маълумотлар. Маркетинг концепциясига унинг стратегияси (бозорга кириб олиш, унинг ривожланиши, махсулотнинг ривожланиши, диверсификация), бозорлар ва

бозор мухити хақидаги ахборотларни йиғиш, ишлаш ва бир тизимли асосда бахолаш (талаб ва ракобатчилик, мижозларнинг феъл-атвори, истеъмолчиларнинг эхтиёжлари, ракобатлашувчи махсулотларни урганиш, маркетинг воситалари ва бозор билан боғлик бошқа омилларни тахлил этиш), сотиш сохасидаги мақсадлар (айланиш, бозор улуши, фирманинг обру- эътибори, фойда ва шу кабилар) киради. Махсулотларни сотиш бозорларини урганишда одатда улар қўйидаги турт турга бўлинади: - истеъмолчилар товар хақида хеч нарса билмайдиган бозорлар; - истеъмолчилар товарни биладиган, лекин сотиб олмайдиган бозорлар; - ракибларнинг махсулотлари сотиб олинадиган бозорлар; - ушбу махсулотни сотиб оладиган бозорлар. Бундай товарларни бахолаш жараёнида уларнинг сигими, махсулотларни сотишнинг потенциал ва реал хажмлари, уларнинг потенциал харидори (истеъмолчиси), бозордаги буш уринлар, махсулотларнинг қанча миқдорда ва кандай нарх бўйича сотилиши белгиланади. Буларнинг хаммаси иқтисодий, ижтимоий ва бошқа омилларга, харидорларнинг даромадлари даражасига, инфляция суръатларига ва шу кабиларга бевосита боғлик бўлади. Шундай қилиб, бизнес-режасида сотиш бозорининг бахоланиши шундай изчилликда: унинг тавсифномаси  сегментлаштирилиши  сотишлар даражалари  харидорлар  махсулотларнинг илгари сурилиши  воситачилар каби изчилликда бажарилиши мумкин. Бозорнинг аник сегментини ва сотишлар даражасини белгилагандан сўнг ушбу сегмент ичидаги харидорлар таркибининг баёни берилади. Бозорлар тахлил қўйидагиларни ў з ичига олиши мумкин: - корхонанинг товарлари (хизматлари) сотилиши режалаштирилаётган бозорларнинг умумий тавсифномаси, улар ў лчамларининг бахоси; - корхонанинг турли бозорлардаги улуши; - бозорнинг ривожланиш динамикаси ва унинг келгусида ўзгариши тенденцияларининг прогнози;

- бозорнинг ўзгаришига таъсир қиладиган асосий омиллар; - истеъмолчиларнинг махсулотларга (хизматларга) асосий талаблари; - ракиблар имкониятларининг бахоланиши ва улар ишлаб чиқарадиган махсулотлар хақидаги асосий маълумотлар: техник даражаси, нархи, сифат даражаси; - ракобатлашувчи корхоналарнинг технологик ва молиявий ахволи ва уларнинг ушбу махсулотлар (хизматлар) бозорига таъсир кўрсатиш даражаси; - корхонанинг ракиблар олдидаги устунликлари. Хатто юқори сифатга эга бўлган махсулотларни (ишларни, хизматларни) ишлаб чиқаришга доир хар кандай фаолият эртами ёки кечми ракобатга дуч келади, шунинг учун хар бир ракибнинг потенциал улушини бахолаш ва ушбу товарнинг сифати, нархи, таркалиши ва бошқа кўрсаткичлари нуқтаи назаридан афзалликларини кўрсатиш мухимдир. Агар ракиблар устидан афзалликка эришилмаган бўлса, унда, яхшиси, талабга эга бўлган бошқа товарни ишлаб чиқаришга утган маъкулдир. Мақсадли бозорларнинг хар бири бўйича корхонанинг қўйидаги сохалардаги позицияларини ракибларнинг позициялари билан таққослаш керак бўлади: - товар – сифати, техник-иқтисодий кўрсаткичлари, савдо маркасининг обруси, кадокланиши, сотилганидан кейинги хизмат кўрсатиш даражаси, кафолат муддати, сервис, ноёблиги, куп вариантларда фойдаланиш мумкинлиги, ишончлилиги, патентлар билан химояланганлиги; - нархи – сотиш нархи, нархдан чегирма, тўлов муддатлари, кредитни бериш ва харидни молиялаштириш шартлари ва бошқалар; - сотиш шакли – тўғридан-тўғри, савдо вакиллари ёки ишлаб чиқарувчи корхоналар вакиллари, улгуржичи воситачилар, комиссионерлар ва маклерлар, дилерлар орқали етказиб бериш, шунингдек, омбор хоналарининг жойлашуви, ташиш тизими ва хоказо;

- товарларнинг бозорлардаги илгари сурилиши – якка тартибдаги сотиш, истеъмолчиларнинг рагбатлантирилиши, намойишли савдо, намуналарнинг кўрсатилиши ва шу кабилар; - сотиш каналлари буйлаб илгари сурилиши – реклама, «паблик рилейшнз», шахсий савдо, унинг рагбатлантирилиши, танлов асосидаги савдо, воситачиларга мукофотлар, савдо маркаси юзасидан сиёсат ва хоказо. Маркетинг – бу корхона (фирма ва шу кабилар)нинг хўжалик фаолиятини ташкил этиш ва бошқаришнинг комплекс тизими бўлиб, у бозорнинг ахволи ва ривожланиш истикболларини ў рганишга асосланиб, истеъмолчилик ва ишлаб чиқариш мақсадларидаги махсулотларга (товар, хизматларга) талабни аник мақсадли равишда шакллантиришни таъминлайди. Маркетинг ишлаб чиқарувчини бозорда доимий тарзда талабга эга бўладиган сифатли ва миқдордаги махсулотларни (хизматларни) ишлаб чиқаришга йўналтиради. У ХХ аср бошида пайдо бўлди (дастлаб АКШда), факат утган асрнинг 50-йилларидан бошлаб ¢арбдаги етакчи компаниялар фаолиятида фаол татбик қилина бошлади. Бу уларнинг бозордаги мураккаб вазиятга ўз муносабатини билдириши, товарнинг тобора ошиб бораётган массасини сотиш муаммосини ўз кучи билан хал этишга, товарга талабга ўзи учун фойдали йўналишда фаол таъсир кўрсатишга уриниши эди. Унинг асосий мақсади – нафакат энг юқори фойдани олиш, шу билан бирга бозорнинг (фирмалар, одамлар, корхоналарнинг) товарларга (ишлар, хизматларга) бўлган талабини айирбошлаш, товарнинг истеъмолчига томон илгари сурилишини жадаллаштириш ва ишлаб чиқариш-тижоратчилик фаолияти самарадорлигини ошириш воситасида қондиришдир. Маркетинг ишлаб чиқарувчини бозорда доимий тарзда талабга эга бўладиган сифатли ва миқдордаги махсулотларни (хизматларни) ишлаб чиқаришга йўналтиради. У ХХ аср бошида пайдо бўлди (дастлаб АКШда), факат ўтган асрнинг 50-йилларидан бошлаб ¢арбдаги етакчи компаниялар фаолиятида фаол татбиқ қилина бошлади. Бу уларнинг бозордаги мураккаб

вазиятга ўз муносабатини билдириши, товарнинг тобора ошиб бораётган массасини сотиш муаммосини ўз кучи билан хал этишга, товарга талабга ўзи учун фойдали йўналишда фаол таъсир кўрсатишга уриниши эди. Унинг асосий мақсади – нафакат энг юқори фойдани олиш, шу билан бирга бозорнинг (фирмалар, одамлар, корхоналарнинг) товарларга (ишлар, хизматларга) бўлган талабини айирбошлаш, товарнинг истеъмолчига томон илгари сурилишини жадаллаштириш ва ишлаб чиқариш-тижоратчилик фаолияти самарадорлигини ошириш воситасида қондиришдир. 12 . Инвестицион лойиха бизнес режасини асосий қисмларининг тўзилиши ва уларнинг асосий мазмуни. Бизнес-режасининг ушбу кичик булимида куйидагилар келтирилади: - корхона учун энг ахамиятли ресурсларни етказиб берувчиларнинг руйхати; - хомашё ва материалларнинг асосий турларини сотиб олишнинг даврийлиги (хар ойда, мавсумга караб, онда-сонда ва хоказо, сифат тавсифномаларига мувофиклик); - етказиб берувчиларнинг хак тўлаш шакли буйича талаблари (олдиндан хак тўлаш, бартер (мавоза) ва хоказо); - хомашё ресурсларига эхтиёжларнинг хисоб-китоби; - моддий-техника таъминоти чизмасининг асосланиши (транспорт турлари, юклаш, тушириш ва омборлаш воситалари, ресурсларни ташишга харажатларнинг оптималлаштирилиши); - иссиклик-энергетика ресурсларига эхтиёжларнинг асосланиши ва хисоб- китоби, уларнинг амалдаги технологияга нисбатан тежалиши; - ресурс таъминотидаги таваккалчиликлар. Бизнес-режасининг ушбу кичик булимини ишлаб чикиш жараёнида корхонанинг келгусидаги иши учун моддий-техника ресурсларига ва уларнинг етказиб берилишига эхтиёж миқдорий ва сифат жихатларидан белгиланиши, тахлил этилиши ва аниклаштирилиши керак. Бу ишни

бажаришда ресурсларнинг турлари, миқдори ва сифатига жиддий таъсир киладиган хар хил омилларни куриб чикиш тавсия этилади. Уларга, жумладан, куйидагилар киради: - ижтимоий-иктисодий – ижтимоий ва маданий мухит, ижтимоий- иктисодий инфратузилма; - тижоратчилик ва молиявий – лойиха улчами, ходимларнинг малакалари ва мехнат унумдорлиги, товарнинг сифати юзасидан бозор талаблари, хомашё ва материаллар, етказиб беришлар, хизматлар учун ракобатчилик кураши ва хоказо; - техник – саноат тармоги, технология ва ишлаб чикариш жараёни, машина ва ускуналарнинг типи (маркаси, модели), ишлаб чикаришнинг лойихадаги кувватлари ва хисоб-китобдаги хажми ва бошка омиллар. «Махсулотларни ишлаб чикариш ва сотиш қиймати (харажатлари)» кичик булимида ишлаб чикариш харажатларининг махсулот таннархининг калькуляцияси таркибига кирадиган хар бир моддаси буйича асослашлар берилади ва уларнинг истикболдаги узгаришлари прогноз килинади. Шу ерда яна мехнат ресурслари ва иш хакига, амортизация ажратмаларига эхтиёжларнинг хисоб-китоби, сотиладиган махсулотлар учун жами харажатлар келтирилади. Бизнес - режани потенциал инвесторларга такдим этиш (унинг такдимномаси) хам анча мухим ва масъулиятли ишдир. Ишлаб чиқувчи (корхона, фирма ва шу кабилар) уни такдим этиш билан лойихани сотишга харакат қилади, бунинг учун эса лойиха жозибадор ва, аввало, яхши уқиладиган харфлар билан терилган бўлиши, ундаги чизмалар ва графиклар кўргазмали ишланган ва сифатли бажарилган бўлиши лозим. Махфий ахборотлар тушириб колдирилиши, зарур бўлганида қўшимча такдим этилиши мумкин. Инвесторни яна бошқа маълумотлар, масалан, сотиладиган акциялар пакетининг фоизи (улуши), унинг умумий нархи, инвестицияларнинг энг кам хажми, капитални такдим этиш шартлари (оддий

акциялар, имтиёзли акциялар, кафолат бериладиган қарз мажбуриятлари, қарз ва хоказо) хам қизиқтириши мумкин. Бизнес-режаси таркибига, одатда, титул вараги, мундарижа, унинг асосий бўлимларининг хисоб-китоблар, жадваллар, графиклар ва шу кабилар илова қилинган матни (мазмуни), шунингдек, иловалар – бошлангич маълумотлар, контрактлар, лицензиялар ва шу кабилар нусхалари, етказиб берувчиларнинг прейскўрантлари, экспорт хулосалари ва бахолар, сертификатлар ва асосий матннинг қ исми бўлмаса-да, лекин бизнес-режасида тилга олинган бош қ а хужжатлар хам қ ушиб қўйилади. Титул вара ғ ида инвестиция лойихасининг номи, унинг инвестори, бизнес- режасининг ишлаб чиқувчилари кўрсатилади, ишлаб чиқувчи корхона ва ташкилот рахбарининг имзоларини тасдиклайдиган мухрлар, махфийлик талаблари қўйилади. Бизнес-режаси тахминан қўйидаги бўлимларни ў з ичига олиши мумкин: - резюме; - корхона тавсифномаси ва уни ривожлантириш стратегияси; - махсулот (хизмат)лар баёни; - сотиш бозорлари тахлили, маркетинг стратегияси; - ишлаб чиқариш режаси; - ташкилий режа; - лойихани амалга ошириш режаси; - инвестиция режаси; - молия-хўжалик фаолиятининг прогнози; - лойиханинг самарадорлиги хисоб-китоби; - юридик режа; - бизнес-режасини ишлаб чиқувчилар хақидаги ахборот. Бизнес-режасининг тахминий хажми (иловаларсиз): лойиханинг қ иймати 500,0 минг АКШ долларигача бўлганида – 40 сахифага якин; лойиханинг қ иймати 500,0 минг АКШ долларидан орти қ бўлганида – 80 сахифагача.

Бизнес-режасининг асосий бўлимлари, жадваллари ва иловаларини тайёрлашга нисбатан умумий талаблар: - хар бир бўлим тад қ и қ отлар ёки хисоб-китоблар билан тасди қ ланган ва тегишли хужжатлар билан расмийлаштирилган текширилган бошлангич маълумотлар асосида шакллантирилади; - хисоб-китоб жадваллари хўжалик юритиш субъекти фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари асосида тўзилади; - бошлан ғ ич ва бош қ а маълумотларни тасди қ ловчи хужжатлар (контрактдан олдинги, контракт, таъсис ва хисобот хужжатлари нусхалари, аудиторлик текшириш материаллари) алохида тартибда расмийлаштирилади; - янги ва юксак технологияларга асосланган ишлаб чиқариш (корхона)ларни асослашга доир ахборотлар амал қилиб турган нормативларга мувофик расмийлаштирилади, муайян бўлим таркибида келтирилади ёки илова шаклида расмийлаштирилади. 13. Инвестицион лойихаларни тахлили тушунчаси. Инвестицияни режалаштириш жараёнидаги асосий бирлик бу асосланган инвестицион лойихадир. Инвестицион лойихаларни маъноси шуки, амалдаги ишлаб чиқариш усулини янги товар ишлаб чиқаришга ўтқазиш ва кенгайтириш ёки бошқа ишлаб чиқариш сохасига ўтказиш орқали акционерлар яшаш шароитини яъни бойлигини ошириш демакдир. Инвестицион лойихани мазкур лойихани амалга ошириш ва шу орқали уннг оптимал стратегиясини ишлаб чиқиш учун боғлик бўлган даромад ва харажатларга боғлиқ маълумотларни йиғишдан бошланган аввалги янги инвестицион ғояни вақтлар бўйича холатларининг имкониятлари ва қарорлар тартиб бўйича тахлил этилади. Шунинг учун, инвестицион лойихаларни тахлил жараёни тартиб бўйича кўриб чиқилади, мисол учун сиз кино студия ишчиларини рахбарисиз ва сизни ишингиз янги кинолар ишлаб чиқариш таклифини кўриб чиқиш ва сизни фирмангиз акционерлари учун потенциал қийматини тахлил этиш хисобланади.

Тартиб бўйича, янги филм ишлаб чиқариш ўзига филмдан даромад келтиргунга қадар бўлган бир неча узоқ йиллик харажатларни ўз ичига олади. Умуман филм қачон акционерларни хаётини яхшилайди, качонки агар пул тушумлари(пул оқимида ўтирган)ни келтирилган қиймати харажатларни келтирилган қийматидан ортса. Кутилаётган даромад ва харажатларни айтиш қ ийиндир. Бу карорларни қабул қилиш ва уни жорий этишга боғлик қайсики назорат қилувчи хокимлик ваколатингиз доирасидаги хақиқий холатларни аниқлаш ва уни ровожлантиришингизга боғлик. Маълум ғоясини шаклланишидан бошлаб унинг охирги лойихани амалга ошириш даврида пул оқимларига таъсир этувчи кўзда тутилмаган холатлар юзага келади. Хар бир жараёнда мос қарор қабул қилишингиз керак бўлади, бунда таннархни (мисол, айрим қиммат турувчи сценаларни)камайтириш ёки бошқа тадбирлар бўлиши мумкин. Бунинг пул оқимини белгилаш қийин бўлиб, буни нафакат айтиш кийиндир, хаттоки бу қарор қабул қилишга хам боғлиқ бўлади. Акционерлар капиталини бозор қийматига таъсир этувчи эхтимолликни бохолаш шунингдек қийиндир. Лойихани тахлилини аниқроқ усули бўлган дисконтланган пул оқимларини бахолаш амалидан фойдаланамиз, агар бизга маълум келгусидаги пул оқимлари аникроқ бўлганда эди, биз буни тахлил қила олган бўлардик. Инвестицион ғоя каредан олинади? Кўп инвестицион лойихалар узоқ муддатли қўйилмани талаб этиб, бу 3 га бўлинади: 1) Янги товар ишлаб чиқаришга ихтисослаштириш; 2) махсулот таннархини камайтириш; 3) амалдаги ишлаб чиқариш фондларини алмаштириш. Бир неча мисоллар.

• фирма янги товар ишлаб чиқариш бўйича янги линия ўрнатиб қўя оладими, бунинг учун янги бино кўрилишига, жихоз сотиб олиш ва товар моддий захираларига узоқ муддатли инвестиция талаб қилади? • фирма иш хаки харажатларини камайтиришга олиб борувчи автоматлашган жихоз ўрната оладими? • фирма ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш ва қувватини ошириш учун амалдаги заводни реконструкция қила оладими? Тартиб бўйича инвестицион лойиха шаклланиши учун ғоялар манбаси бу амалдаги фирма мижозларидир. Истеъмолчиларни ўтказилган суровномалар, бу худди расмий ва норасмий бўлиб, булар яънги истеъмол хақидаги маълумот бўлиши мумкин, қайсики истеъмолчиларни амалдаги корхонани янги товар ишлаб чиқаришга ўтказиш ва кучайтириш орқали қондириш мумкин. Мисол учун фирма, компютер ишлаб чиқаради, ўз мижозларини сўровномасига қараб, бу тадбркорликни янги йўналиши бўйича компютерни таъмирлаш бўйича янги хизмат кўрсатиш турини билиб олади. Кўп фирмалар ишлаб чиқаришни технологик имкониятларини ва янги товарлар ишлаб чиқариш учун янги талабларни қондириш мақсадида илмий тадқиқот бўлимлари ишига асосланади. Дори дармон саноатида мисол учун, илмий текшириш бўлимии(ИТВ) бўлимии янги дорилар бўйича ғояларни манбаси бўлиб хизмат қилади. Бошқа манбас и, ракобат хисобланади. Мисол, ишлаб чикариш корпорацияси(ПК) га молиявий режалаштириш топширикларини бажариш учун программали махсулот ишлаб чиқарувчи программа билан таъминловчи ишлаб чиқариш бўйича ХYZ фирма рахбари ўз махсулоти устидан такомиллаштириш устида ишлаётган ракобат бўлган фирма ЛBCни билиб колади. Бу холда агар XYZ фирма ўз махсулотини токомиллаштириш хақида ўйлаши мумкин. XYZ рахбари, шунингдек ЛВС фирмани сотиб олиш хақида хам уйлаши мумкин.

Бир компанияни бошқасига қў шишга харакат қилиш хам инвестицияни режалаштиришга киради. Коорпорацияни ишлаб чиқариш тармоқлари ни инженер ходимларидан айрим холларда харажатларни камайтириш ёки махсулотни ошириш-кучайтириш бўйича лойихалар ха қ идаги ғоялар чиқиши мумкин. Мисол, инженерлар, ишлаб чиқариш бўлими бошлиқлари ва ишлаб чиқариш жараёнига чуқур киришган актив бўлган ходимлар капитал қўйилмани талаб қилувчи оғир мехнатли ишларни бажаришда автоматлаштирилган жихозларни сотиб олиш ёки йиғув линияларини қайта жихозлаш хисобига лойиха харажатларини камайтириш бўйича лойиха ишлаб чиқиши мумкин. Рағбатлантириш тизими қўлланувчи қайсики менеджерлар ва бошқа хизматчиларга эга фирмаларда, инестицион лойиха ишлаб чиқариш таклифини ишлаб чиқкан, доимий таклифлар оқимига эга бўлган, техник кучайтириш ва даромадлиликни ошириш имкониятларини киритувчи ходимларни қайта уйғотади. 14. Инвестициялаш критерияси: Ижобий соф келтирилган қиймат Биз акционерларнинг шароитини оширишга олиб борувчи инвестициялаш критерияси - соф жорий қиймат қоидасини кўриб чиқамиз. СЖК (NPV)- бу қайсики акционерлар яшаш шароитини оширувчи хажми демакдир. Фирма рахбарлари томонидан инвестицион қарорлар қабул қилаётганда агар унинг (NPV) си ижобий бўлса, у холда лойихани амалга оширишга инвестиция қилиш демакдир. Мисол учун: Кунлик кийим кечак ишлаб чиқарувчи Generic Jeans Company компания рахбари Protojeans (биз келгусида бу лойихани худди лойиха деб атаймиз) номли жинс ишлаб чиқаришни янги линиясини ишлаб чиқариш бўйича иш бошламокда.

Бу лойихани аввалги қўйилмаси қайсики янги ихтисослашган жихоз сотиб олиш учун 100,0 млн долл хажмни талаб этади. Маркетинг бўлимии прогнози шуни кўрсатмокдаки, истеъмолчиларни хохишига кўра бу товарни хаётий даври 3 йил. Protojean лойихани таклиф қилаётган пул оқими Йил Пул оқими (минг долл. да). 0 -100 1 50 2 40 3 30 6.1.Расм. Protojean лойихани прогонозлашган пул оқимлари Аниқ йилга прогнозланган пул оқими олдидаги “минус” белгиси чиқим оқимни билдиради. Protojean лойихасида эса фақат унинг бошида битта сальбий пул оқимга эга. Келгуси пул оқимлари эса ижобий: 1 чилни охирга 50 000 . иккинчи йил охирига 40 000 . учинчи йил охирига 30 000 долл бўлган. Лойихани NPV сини хисоблаш учун пул оқимларини дисконтлаш учун капитализация ставкаси (k) ни топишимиз керак. Бу лойихани капитал қиймати дейилади (cost of capital) . Protojeatt лойихани соф келтирилган қиймати 6,1 жад.берилган-йиллик пул оқимлари йиллик 8% дисконт ставкада дисконтланади, олинган келтирилган қиймат 3 устунда келтирилган.

Шундай қилиб 50 000 ни келтирилган қиймати қайсики 46296.30 долл ни ташкил қилади ёки 4 чи стундаги барча сонлар шу пул оқимларнинг келтирилган қийматидир. Лойихани NPV си 3 чи йил охирига 4404. 82 ни ташкил этди ёки қ опланиш 3 йилнинг охирига келиб «пилус-+» белгига чи қ мо қ да 6.1. жадвал . Protojean Лойихани NPV сини хисоблаш Инвестицион лойихани маблағи Лойихани NPV сини хисоблашда қайсики аввалдан пул оқимлари маълум бўлса, бунда инвестицияни режалаштириш осонроқ кечади. А лойихани амалга ошириш хисобига унинг пул тушумлари имкониятларини бахолаш қийинрокдир. Мазкур лойиха билан боғлик лойихани амалга ошириш билан боғлиқ пул тушумларини прогнозида қўшимча кутилаётган пул тушумлари ва харажатларини бахолаш орқали кўрилади. Кўриб чиқамиз, пул оқимларини бахолаш қандай қилиб шундай инвестицион лойихаларни характеридан келиб чиқиб уни хисоб китобини олиш мумкин; махсулот сотиш хажми қандай, уни сотиш бахоси, шунингдек, доимий ва ўзгарувчи харажатларни хажми. Мисол учун сиз С ompusell катта турли хил компютерлар ишлаб чиқарувчи компанияни махсус компютер бўлимида менеджер бўлиб ишлайсиз. й ил Пул оқими Йиллик 8 % Да пул оқимини келтирилган қиймати Келтирилган қийматини Жами ( 1) (2) (3) (4) 0 - 100000 -100000 -100000 1 5000 0 46296,30 -53703,70 2 4000 0 34293,55 -19410,15 3 3000 0 23814,97 4404,82

Сизни фикрингизга келдики янги РС1000 деб аталувчи персонал компютер ишлаб чиқариш учун янги ғоя келди. Сизда РС1000 русумли компютер намунасини ишлаб чиқариш тажриба етарли ва бундай номли мазкур янги товарларни бозоларда бахо бўйича сотишга ва бу бўйича сотишга характ қиласиз. Бундай холда сизни харажатингиз нисбатан у катта суммага эга бўлмаслиги табий, шунинг учун лойихани авалги ишлаш жараёнида пул оқимларини дисконтлаш ни тўлиқ тахлили жорий этилмайди. Агар сизни ғоявий лойихангизни амалга ошириш катта миқдордаги суммани талаб этса, сизга у холда мазкур лойихани корпорация агар қабул қилиш хисобига режадаги соф фойда ва талаб этилаётган қайсики суммани йиғиш бўйича савол жавобни корхона рахбарлар тайёрлаши зарур. 6,2 жадвал, РС1000 лойиха учун соф фойда ва жорий харажатлар, сотишдан тушаётган йиллик кутилаётган даромад келтирилган . Капитал қўйилма сметаси ва келтирилган . Компютер сотиш хажми хар бирини 5000 доллдан сотиб олади, донасини жами 4000 дона. Янги ишлаб чиқариш қ увати га эга бинони агар хар йилига 1,5 млн долл дан тўлашни ижарага олинса, а ишлаб чиқариш жихозларини 8,0 млн дол сотиб олади. Жихоз ишлатилгандан(амортизация хисоблашни стандартли секи наста усулидан фойдаланилса) сўнг 7 йилда эскиради (стандартли усулдан фойдаланишда амортизация ажратмаси секин асталик усули билан). Б изга 2,2 млн долл айланма капитал зарур- бу асосан товар м оддий з ахиралар учун зарур хисобланади. Мос холда талаб этаётган аввалги капитал-5,0 млн долл.ни ташкил этди. Энди лойихани келгусидаги кутилаётган пул оқимларини кўриб чиқамиз: 1-чидан: лойихани амалга оширгандан неча кундан сўнг пул туша бошлайди?

Бизнинг бу инвестицион лойихамизни тахлилида горизонт режалаштириш бўлиб, бу жихозни 7 йиллик хаётий цикли даврида мазкур муддат тугагандан сўнг янгиланиш(инвестиция)мақсадга мувофиклиги хақида карорларни кўриб чиқишимиз учун зарур. Лойихани пул оқимларини бахолашни тугатиш учун бизга горизонт режаси бўлган охирги 7 чи йилнинг пул оқимларини бахолаш зарур. Жихоз қийматида ётган миқдор 7- йил охирида тугатиш(ликвидацион) қиймат бўлмайди, бу ўз навбатида айланма капитал сифатида тегилмай қолдирилади. Бу 2.2 млн долл ни ташқил қилади. Демак бу бу лойиха 7 йил давомида тўхтатилади. Бундан кўриниб турибдики, агар Compusell компания лойихани амалга оширишни тўхтатишни хохлади, у холда аввал айланма маблағ кўринишда кўйилган 2.2 млн долл маблағни тўлиқ қайтарилади 6 жадвал. Оқимлар прогнози Сотиш: Йилига хар бир донаси 5000 долл бахода 4000 дона компютер 20 000 000 долл. йилига Доимий харажатлар: Аренда т ў лови 1 500 000 долл.йилига К ў чмас мулк соли ғ и 200 000 Бош қ ариш харажатлар 600 000 Реклама 500 000 Амортизация ажратмаси 400000 Бош қ алар 300000 Умумий доимий харажатлар 3500000 долл. йилига Ўзгарувчи харажатлар: Иш хаки 2000 долл. 1 дона компьютер учун

Материаллар 1000 Сотиш харажати 500 Бош қ а харажатлар 250 1дона компютер учун ўзгарувчи харажатлар 3750 долл. Умумий ўзгарувчи жами 4000 дона компютерга 15000000 долл. йилига Умумий йиллик операцион харажатлар 18500000 долл. йилига Йиллик операцион соф фойда 1500000 долл. йилига Соф фойда солиқ ставкаси ( 40 % ) 600000 долл. йилига Соли қ т ў лагандан с ў нг операцион соф фойда 900000 долл. йилига РС1000 лойиха учун аввалги капитал қўйилма прогнози Жихоз сотиб олиш 2800000 долл. Айланма капитал 2200000 долл. Умумий капитал қўйилма суммаси 5000000 долл. Соф пул о қ имига кирувчиларни 2 усулда хисобланади: (1) Соф пул о қ ими = Даромадлар – Пулли харажатлар - Соли қ (2) соф пул оқими = Даромад –Умумий харажатлар - Солиқ + Пулсиз харажатлар= соф даромад +пулсиз харажатлар Икала холда хам тўғри фойдаланилса, у холда булар бир хил натижа беради. Ягона н о лсиз 1 РС1000 нинг ишлаб чиқариш харажатлари амортизация шунга мос келтирилган суммалари (в млн. долл.): 1 Под неденежными (noncash) расходами или доходами имеются в виду те из них, которые не связаны с реальным движением денежных средств. — Прим. ред.

1 усулдан фойдаланмиз: (1) Соф пулли оқим = 20 -18,1 - 0,6 = 1,3 млн. долл. 2 усулдан фойдаланмиз: (2) Соф пулли оқим = 0,9 + 0,4 = 1,3 млн. долл. Охирги хулосага келинди . Лойихада аввалги харажатлар 5.0 млн долл ни ташкил қилди, қайсики улушга эга соф пул оқими йилига 7 йил ичида 1.3 млн долл дан ва йил охирига қўшимча равишда 2.2 млн қўшилмоқда. ( 2,2 млн. долл. хажмда ). Шундай қилиб, бу инвестицияни пул оқими диаграммаси қуйидагича : йил 0 1 2 3 4 5 6 7 Пул оқими - 5 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 2.2 Инвестор учун йилига 1.3 купонли тўловили 7 йиллик номинал қиймати 2.2 млн долл фоизли облигацияни сотиб олинган шартномани пул тушуми ва пул тўловларини кўриб чиқамиз Кейин биз (k) коэфицентни хисоблаймиз қайсики бу пул оқимларни дисконтлаш учун фойдаланилади ва лойихани соф жорий қиймати NPV сини Дар омад Пули харажатла р Амортиз ация Ажратма си Умуми й харажатлар Со лиқ Соф даромад П ул л и о қим 20 18,1 0,4 18,5 0,6 0,9 1, 3

топамиз. Мисол учун бу 15 %. Бунда NPV хисоблаш учун молиявий калькулятордан фойдаланмиз: NPV = 6,236 млн. долл. - 5 млн. долл. = 1,236 млн. долл. Махсус риск бу уники эмас. Электрон жадвалдан фойдаланган холда лойихани сезгирлигини тахлили . Лойихани сезгирлиги тахлили (sensitivity analysis) – текширишдаги лойихани режалаштириш шундан иборатки, агар унинг асосий ўзгарувчи омиллари режадагидек қолган бўлса, лойиха аввалгидек мақул деб хисобланадими? ИЛларни сезгирлигини прогонозлаш тахлилини амалга ошириш учун қайсики кенгроқ қўллаш мумкин бўлган мақул инструментлар мавжуд бўлиб, бу жадвалларни хисоблашдаги компютер программаларидан фойдаланилади. 6,3 жадвал РС1000 лойиха учун жадвалли формада соф пул оқимларини бахолаш кўрсатилган. 1 строкадан 5 чигача прогноз тузиш учун қайсики фойдаланиладиган аввалги таклифларни кўрсатади. В2-В5 ячейкадаги ўзгарувчи кўринишда берилган формулалар шундай қилиб агар киритилган бўлса, унинг мохияти ўзгаради, у холда барча жадваллар қайта хисобланади. 8 чидан 15 строкада – келгуси 7 йилдаги даромадлик статьяси прогнозидир. 6,3 жадвалn i Р V F V P MT натижа 7 1 5 ? 2 ,2 1 ,3 РV= 6,236 млн. долл.

6.4.Жадвал. РС1000 лойихани NPV сини сотиш хажмига сезгирлиги *Зарасизлик нуқтаси Айланма капиталга инвестиция қилинаётган барча харажатлари учун фиксирланган 2 200 000 долл даражада белгиланган пул ва бу лойихани амалга оширишни охирги 7 нчи йили худ д и пул оқими сифатида қ айтади. 17 строкада хар йил и учун зарур айланма капитални прогнози баён этилган, - ( ёки бу жорий йил ичида айланма капиталга инвестиция қилинган кўшимча пул маблағлари ) э ътибор б еринг . 18 строкадаги ягона нольсиз элементлари хисобланган бўлиб, бу 2 200 000 хажмдаги кирим пул оқимлари таркиби берилган.. 18 ячейкада еттинчи йилдаги 2 200 000 долл. хажмдаги пул оқимлари кирмаган холда берилган. 19 строкада завод ва жихоз учун хар йилги янги инвестиция прогонози берилган. 20 строкада хар йилги умумий инвестицион пул оқимлари берилган- бу сумма 19 ва 20 строкани ахамияти хисобланади. Ва охири 21 строка да хар йилги соф пул оқими кўрсати ли б, бу операцион пул оқими ва инвестицион пул оқими суммаси дейилади. Бунда NPV В22 ячейкада исботланади . 6,4 жадвал ва 6,2 расм лойиха NPV сини махсулот сотиш хажмига сезгирлигини кўрсатилган. Йилига сотиш хажми (донада) 2000 И.Ч.операциядан соф пул оқими -200000 долл. Лойихани соф келтирилган қиймати -5005022 доля 3000 550000 долл.183 -1884708 долл. 3604* 1003009 долл.278 0 4000 1300000 долл. 1235607 долл. 5000 2050000 долл. 4355922 долл. 6000 2800000 долл. 7476237 долл.

Бу учун 6,3 жадвални В3 ни мохиятли ячейкаси ўзгаради ва мос пул оқимларини NPV си топилади. Компютер сотиш хажми(йилига) 6.2 расм. PC 1000 лойихани NPV сини сотиш хажмига таъсири. Зарасизлик нуқтаси Келгуси даги савол алохида кизикрокдир: «Лойихани NPVсини мохияти шуки - сотиш хажми қ андай бўлганда лойихани NPVси 0 га тенг бўлади» Бу – инвестор учун ахамиятсиз бўлган сотишдан тушган тушум б илан харажатларга тенг бўлган холдаги лойихани қабул қилиш ёки лойиха ни бекор қилиш дек, сотишни худди шундай даражасини белгиловчи лойиханги зарасизлик нуқтаси бўлади. 6,2 графикларида биз зарарсизлик даражаси йилига тахминан 3600 компютерга тенглигини кўришимиз мумкин.

Оддий хисоб киоблар кўрсатяптики, унинг тўлиқ аниклиги йилига -3604 компютерлигини кўрсатмокда. Шундай қилиб, хозирги сотиш хажми жихозни 7 йиллик ишлаш муддати давомида йилига 3604 дан ортмокда, лойихани NPV сини ижобий эканлигини кўрсатмокда. Сотишни зарарсизлик хажмини аниклаш учун қўйидагича алгебраик карор қабул қилинади. ЛТТ нолга тенг бўлиши учун фирма фаолиятидан келадиган пул тушумлари 1003009 долл ни ташкил этади. Бу операциялардан келадиган пул тушумларини зарарсизлик хажмини топиш қўйидагича хисоблаш орқали топилади: Биз энди қайсики компютерлар сотишдан тушган тушум натижасида олиниши лозим бўлган мос йилига (Q) сонли миқдорини топишимиз лозим. Алгебрани аниқ хисобларини жорий этиб йилига зарасизлик даражаси (Q) 3604 га тенглигини аниклаймиз : Пулли оқими ( тушум ) = Соф фойда + Амортизация = 0,6 (1250 Q - 3500000) + 400000 = 1003009 Q = 4505015 / 1250 = йилига 3604 дона NPV ини сотиш хажмига сезгирлиги Агар биз таклиф этаётган сотишни ў сиш даражасини 0 дан 5 % гача ўзгартирсак , у холда қ андай холат юзага келади? Жавоб 6,5 жадвалда берилган. Ишлаб чиқариш харажатлари фиксирланган даражада бўлганлиги сабабли операцион пул оқимлари йилига 5 % дан хам ортиб боради. Айланма капитал(17 строка), қайсики сотишни фиксирланган қисми хисобланиб, бу йилига 5 % га ортади. п i P V F V Р МГ Натижа 7 1 5 - 5 2 ,2 ? РМТ= 1003009

Айланма капитални ортиши - бу йиллик чиқ им пул оқими ва 7 йилдаги кир им пул оқими кўринишда қ айтади. Жами — Лойихани NPV си 1235607 долл. д ан 2703489 долл. гача ортади. 1 5 . Махсулот таннархини пасайтириш бўйича лойиха тахлили РС1000 инвестицион лойихани бажарган бизни нг тахлил , я нги товар ишлаб чиқариш ха қ идаги қ арор бизни мисолимиздир. Инвестицион режалаштиришни асосий зарур томони шуки, хаттоки ишлаб чиқарилаётган товарни харажатларин и камайтиришга йўналтирилган лойихадир. Жадвал 6,5 Мисол учун фирма рахбари иш хаки харажатини камайтириш мақсадида ишлаб чиқариш жараёнини автоматлаштиришни мақсад қилди. Хозир фирма жихозга 2,0 млн долл инвестиция қилиши мумкин, шундай қилиб, натижада иш хақини йилига 1000 долл. дан тежайди(иқтисод қилади). Агар жихозни кутилаётган ишлаш муддати 5 йил ва фирма соф фойдадан 33 % солиқ тўласа, у холда бу инвестиция мақсадга мувофикми? Бу саволга жавоб бериш учун, биз бу инвестицион лойихани амалга ошириш хисобига ўсаёт ган пул оқимини хисоблашимиз лозим. 6,6 жадвал мазкур лойиха билан боғлик бўлган пул оқимини кирими ва чиқими кўрсатмокда. 1 устун инвестициясиз даромадлар, харажатлар ва пул оқимини кўрсатмокда; 2 чиси эса инвестиция хисобига даромадлар, харажатлар ва пул оқимини кўрсатмокда. 3 чиси 1 чи ва 2 чи ўртасидаги фарқни ёки я нги жихоз учун инвестиция қилиш хисобига ўсаётган қисми кўрсатилган.

Шундай қилиб, жихоз сотиб олиш учун аввалги харажатлар 2,0 млн долл хажмини талаб этади. 5 йилликни охирги хар йили фирма нинг соф пул оқими 600 000 долл ни ташкил қилади , бу қайсики ўсаётган соф фойда хисобидан 200 000 долл ва йиллик амортизация ажратмаси эса 400 000 долл дан таркиб топади. 6.6.Жадвал. Иш ха қ ини камайтиришга олиб борувчи инвестициясиз ва инвестиция билан хисобланган пул оқими. Амортизация ажратмаси бухгалтерия нуқтаи назаридан пулли харажат хисобланмайди . Мазкур лойиха учун пулли оқим қўйидагича : инвестици ясиз Инвест иция билан Лойихани амалга оширишдаги фарқ Даромад 5000000 долл. 5000000 долл. 0 Иш хаки харажати 1000000 долл. 300000 долл. -700000 долл. Бошқа пули харажатлар 2000000 долл. 2000000 долл. 0 Амортизация ажратмаси 1000000 долл. 1400000 долл. 400000 долл. Солиқ тўлагунгача соф фойда 1000000 долл. 1300000 долл. 300000 долл. Соф фойда солиқ ставкси(33%) 333333 долл. 433333 долл. 100000 долл. Соф фойда 666667 долл. 866667 долл. 200000 долл. Пул оқими кўринишидаги соф ( соф фойда + амортизаци я 1666667 долл. 2266667 долл. 600000 долл.

Энди, мазкур лойихани амалга оширилса, бу ни фирма қийматига таъсирини кўриб чиқамиз. Агар мазкур лойихани амалга оширилса, у холда фирма қиймати қанчани ташкил этади ва агар ундан воз кечилсачи ? Фирма охирги 5 йилнинг хар бир йиллар охирида қ ў шимча ( олиқлар тўлангандан сўнгги )600 000 долл олиш учун хозир 2,0 млн долл харажат қилиши лозим. Мазур лойихан NPV сини хисоблаш учун бизга капитал қиймати( k )ни билишимиз лозим. МИсол учун бу лойихани капитал йиллик 10 % га тенг. 5 йил муддат ичида йиллик 10 % асосида йилига 600 000 долл ни дисконтлаб, биз солиқ т ў лангандан сўнги қўшимча тушумни соф қийматини топамиз, бу 2274472 дол га тенг. NPV = 2274472 - 2000000 = 274472 долл. Шундай қилиб, 2,0 млн долл қиймат га эга лойихани амалга ошириш хисобига иш хаки тежалиб буни NPV cи 274472 долл олиб келади. Шунинг учун фирма рахбари лойихани қабул қ илса , бу суммага акционерларини яшаш шароити ни яхшиланишини кут ил ади.йил 0 1 2 3 4 5 Пул оқими (в млн. долл.) -2 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 п i P F Р Натижа 5 1 0 ? 0 60 0000 РV=2274472 долл.

16 . К апитал қиймати Капиталнинг қиймати- бу лойихани соф жорий қийматга келтириш учун фойдаланиладиган рискка тортилган дисконт (k) ставкасидир. Бош қ ача қилиб, бу амалдаги бозор шароитларини хисобга олган холда инвестицион лойиха жозибадор бўлиши учун зарур бўлган даромадлилик ставкасидир. Келгуси пул оқимлари хажми ва тушумлардаги нисбий ноаникликларни қўпроқ кўрсатувчи умум қабул қ илинган усул –бунда дисконт ставкасини ахамияти қўпроқ бўлган томони ни и фойдалш и ни билдиради. Бўлимда биз инвестор қўйган маблағ и дан келадиган даромадни олишда ноани қ шароитларда рискка тортилган миқдор учун мукофотни ани қ лаш учун фойдаланамиз. Бирок, бизнинг холатда лойихани капитал қийматини ани қ лашни эслаш зарур бўлган 3 та асосий томони мавжуд: • амалдаги фирма активларидан фойдаланиш хисобига келадиган рискдан таш қ ари алохида лойиха риски . • Капитал қийматида факат лойихани бозор риски ёки системали риск (буни бошқача бета коэфиценти деб юритилади) кўринишда бўлиши керак. • лойихани капитал қийматини хисоблаш билан боғлик -таллукли бўлган рис, лойихани пул оқимлари харакати б илан боғлик бўлган лойихани молиялаштириш учун фирма чиқараётган рисксиз молиявий инструментлар(акция ва облигация ва бошқалар)дир. Бу учта моментлардан хар бирини алохида кўриб чиқамиз. Биринчидан - маълум лойиха учун белгиланган – лойиха учун мос келган дисконтная ставка бўлиб, бу корхона рахбари томонидан уни амалдаги фирма активларидан фойдаланиб самарани бахолаш учун қўлланиладиган даромадлилик ставкасидан фарқ қилиши мумкин. Фирма ни амалдаги активларини бахолашда рахбарлари томонидан ў ртача капитал қиймати кўрсаткичи дан яъни бу йиллик 16 фоиз дан фойдаланилади .

Демак, бу я нги лойихани бахолашда фирма 16 фоиз ставкадан фойдаланиладими? Агар лойихани амалга оширишда мавжуд фирмани мос активлари жалб қ илинса, у холда бу яъни 16% жавоб ижобий бўлади. Бирок умумий тартиб бўйича алохида я нги лойихани бахолаш учун фирманинг ў ртача капитал қиймати кўрсаткичидан фойдаланилади. Н има сабабдан шундай бўлади, бунинг учун бошқа-охирги холатни кўриб чиқамиз. Мисол учун, гап кетаётган лойиха АКШ хукуматини рисксиз қимматли қоғозларни сотиб олишга ў хшаш бўлиб, бунда хам фирма бу қимматли қоғозларни бозордаги бахоси дан паст бахода сотиб олиш имкониятига эга бўлади. Мисол учун, АКШ нинг узоқ муддатли казначей билетларини муддати 25 йил бўлса, қайсики бу йилига 100 долл дан даромад келтиради, бозорда 1000 долл.дан сотилади, фирмада эса 1 млн долл га хар бирини 950 долл дан сотиб олишга имконияти мавжуд. Агар бу лойихани пул оқими, фирмани капитал қийматига тенг (16% годовых) бўл ган ставка бўйича дисконтланган бўлиб, у холда хар бир облигацияни келтирилган қиймати 634 долл. га тенг бўлади ва лойиханинг NPV си - 315830 долл.га тенг бўла ди! N I PV FV PMT 25 16 ? 950 100 = 633 ДОЛ . Агар фирма 950 долл . дан сотиб олиш мумкин б ў лса , шу вақтнинг ўзида 1000 долл дан сотиб юбориши керак бўлади, шундай иш тутиш керак . Бундаги муаммо шуки , NPV усулни ўзидан фойдаланишни эмас, балки биз ундан нотўғри фойдаландик. Бу иш, мазкур лойихани риск синфи фирманинг барча активлар и дан фойдаланиш рискига мос келмайди.

Бу лойиханинг бозор шароитларига мос келтирилган тўғри дисконт ставкаси 10 % га тенг, а 16 %га эмас ва агар NPV бу тўғри фоиз став к адан фойдаланиб хисо бланса, у холда бизда NPV = 50 000 долл лигини топамиз. N I PV FV PMT 25 10 ? 950 100 Иккинчидан: Биз бу мисолни тўлиқ кўриб чиқдик, энди фирмани хақиқатга якинроқ бўлган холатини кўриб чиқамиз, қайсики, лойиханинг фаолиятини кенгроқ бўлган акция чиқариш хисобига молиялаштирилаётган холатини кўриб чиқамиз. Бу 3 тармоқдан иборат: Қайсики фирма активини бозор қиймати 30 %га тўғри келади ва буни капитал қиймати 22 % га тенг электрон бўлими; Қайсики фирма активини бозор қиймати 40 %га тўғри келади ва буни капитал қиймати 17 % га тенг химия бўлим и ; Ва қ айсики фирма активини бозор қиймати 30 %га тўғри келади ва буни капитал қиймати 40 % га тенг таби й газни суриб бериш бўлими Фирмани хар бир бўлимини капитал қиймати худди ў ртача тортилган кўрсаткич хажмида аникланади ёки 0,3 х 22% + 0,4 х 17% + 0,3 х 14% = 17,6%. Агар фирма рахбарлари 17,6 % дан барча лойиха ларни бахолаш учун капитал қиймати сифатида фойдаланса, у холда бу NPV ни ахамияти б илан фар қ ли (искаженн ы й) бўлиб қ олади. Бу электрон бўлимни лойихасини қайсики NPV ижобий бўлганлиги учун тезрок макуллаш( одобрит ) га ва NPV сальбий бўлган табии газни ташиш бўйича даромадли лойихаларни четга суриб қў йиш га олиб боради. Бу амалда, 17,6 % фоиз ставкани мохияти химия бўлимии лойихалари учун тўғри дисконт ставкасига я қ ин бўлиб, оддий бир бирига мос( тўғри келиш )тушиши дейилади.

Биз кўриб чиқ қ ан , мисолларда фирмани капитал қийматини бир неча хил кўрсаткич ларидан фойдаланса бўлади, буни хар бир бўлимлар даражасида фойдаланса хам маъкул хисобланади. Айрим холларда капитал қиймати мохиятидан фойдаланиш зарур бўлиб , бунда қайсики капитал қиймати билан боғли қ бўлмаган корхона нинг жорий бизнесини билиш зарур. Мисол, метал қ у йувчи фирмани, тадбиркорли г и учун тўлиқ акция чиқариш хисобига молиялаштирилади. Буни рахбарлари нефт ни қайта ишлайдиган операцияни 60 % и нефт қ азиш б илан, а 40 % и уни қ айта ишлаш б илан боғлиқ компанияни сотиб олишни кўзламоқ да, Мисол учун, нефт қ азишда инвестициялар бўйича капитализациясини бозор ставкаси 18,6 %, а қ айта ишлаш лойихалари учун эса 17,6 % . Кўриб чиқилаётган нефт компанияларнинг акцияга инвестиция учун капитализацияни бозор ставкаси қўйидагига тенг 0,6х18,6% +0,4х17,6%=18,2%. Мисол учун шундай нефт компаниясини акциясини бозор бахоси «адолатли» дейилиб, уни жорий бахоси 100 долл бўлганда акцияни кутилаётган даромадлилик даражаси 18,2 % ни ташкил этади. Ми с ол, «метал қ у йувчи лойиха» бўйича капитализациясини бозор нормаси 15,3 % га тенг. Нефт компаниясини кутилаётган пул о қ имлари тахлили шуни кўрсатмо қ даки, метал қ у йиш компаниясини капиталини қиймати 15,3 % хажмли ёрдамида уларни келтирилган қиймати 119 доллни ташкил этди. Инвестицион компания брокери барча акциясини 110 долл дан сотиб олиш мумкинлигини айтмо қ да. Шундай қилиб, бу таклифни қабул қилиш учун NPV ижобий бўлишни таъминланган бўлиши лозим , қайсики хар бир акция -110+119=9 долл. га тенг бўлади. NPV хакикатда тўғри бўлиши учун хар бир акция -110+100=-10 долл га тенг бўлиши керак.

Агар биз бу таклифни қабул қил сак, у холда биз нефт компанияси акциясини қ андай ўсаётганлигини кўришимиз мумкин, а метал ишлаб чиқариш компанияси эса бахоси тушаётганлигини кўрамиз, натижада лойихани қабул қилиш натижасида NPV сал ь бий бўлади. Учинчидан. А хозир РС1000 лойихага қайтамиз ва энди компютер ишлаб чиқувчи - корхона рискини кўрсатган лойихани NPV сини хисоблашда фойдаланиш учун зарур бўлган «Тўғри дисконт ставка» аник кўришимиз мумкин, а ишлаб чиқарувчи. Иккинчи асосий томони шуки, қайсики қўйидагини эслашимиз зарур. Лойиха капиталини қийматини хисоблашга тааллукли бўлган Риск,- бу қайсики лойихани молиялаш мақсадида жалб қ илинган молиявий инструментлар риски эмас, балки лойихани амалга оширишдаги пул тушуми оқимларини вақтлар ва хажми б илан боғлик рискдир. Мисол учун, Compusell Corporation корхона облигация чиқариш хисобига РС1000 лойихага старт бериш учун қайсики зару а р бўлган 5,0 млн долл. ни йи ғ ишни режа қилиш. Мисол учун, Compusell корхонасида кредит рейтинги ю қ ори, шунингдек унда аввал чиқарилган облигация йук, ва мос холда у уни йиллик 6 % фоиз ставкада 5,0 млн долл лик облигация чиқариш мумкин. РС1000 лойихани NPV сини хисоблашда капитал қиймати сифатида йиллик 6 % дан фойдаланса хато бўлади. Худ д и аввалгидек , лойиха қ андай қилиб молиялаштирилади, балким унинг NPV сига таъсир этар, бу таъсирни лойихани молиялаш учун чиқарилган облигацияни фоиз ставкасидан фойдаланиб лойихани амалга ошириш орқали дисконтланган келгуси пул оқимларини тўғри хисоблашнинг имконияти йукдир. Учинчи томони шуки, лойихани капитал қийматини хисоблаш вақтидаги холатни эслаб кўрайлик, бу факат систематик ёки бозорли тарзда кўрсатилиши зарур, лойихани риски унинг махсус риски эмас.

Тавсия этилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И . А . Каримовнинг “М амлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ”.Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримовнинг “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” .; Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И А Каримовнинг “Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омилидир” ,Тошкент - «Ўзбекистон» 2011й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: 1998 й. 24 декабрь. 5. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомиласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 6. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: “Молия” нашриёти, 2003 й. 332 бет. 7. Жўраев А.С. , Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳаларни таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2003 й. 256 бет.

Похожие

Корхонанинг инвестицион фаолиятининг таҳлили

Инвестицион компаниялар фаолияти

Хозирги замон гарб иктисодий таълимотларнинг шаклланиши, ривожланиши ва уларнинг макроиқтисодий таҳлили

Тижорат банкининг инвестицион фаолияти

Инвестицион рискларни бошқариш усуллари