Инвестицион бозор даромадлари ва уларга таъсир этувчи омиллар - Экономика - Рефераты

Инвестицион бозор даромадлари ва уларга таъсир этувчи омиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

318 KB

Инвестицион бозор даромадлари ва уларга таъсир этувчи омиллар Режа: 1. Инвестиция бозори инструментлари даромадларининг таснифлаш. 2. Фоиз ставкаси . 3. Пулнинг келгуси даври қийматини хисоблаш усуллари. 4. Мураккаб фоизларнинг ҳисобланиши. 5. Дисконтлаш тушунчаси, улар асосида амалиётда кулланилиши. 6.Оддий фоиз ставкалар бўйича дисконтлаш ва ҳисоб юритиш . 7. Мураккаб фоиз ставкаси бўйича дисконтлаш. 8. Мураккаб ҳисоб юритиш ставкаси билан операциялар. 9. Фиксирланган даромадли инструментлар фоиз ставкаси таъсир этувчи омиллар. 10.Инфляция ва реал фоиз ставкалари фоиз ставкаларини тенглаштириш. 11.Пул окимини дисконтлаш асосида тахлил ва инфляция. 12.Ўзгарувчан даромад келтирувчи молиявий инструментлар ва бу даромадни (даромадларини) аниклаш.

1.Инвестиция бозори инструментлари даромадларининг таснифлаш Халқаро миқёсда амалиётда инвестицион бозор айрим холларда фонд бозори билан алмаштирилиб, инвестициянинг асосий формаси бу қимматли қоғозларга кўйилган инвестициялар тушунилади. Бизгача етиб келгани шуки, инвестицион бозор кенгрок кўриб чиқилиб инвестицияланётган объектларнинг хамма формаларида худди бозор кўринишдагиси мавжуд. Инвестицион бозорни кўриниши асосан 2 бўлинади: -капитал бозори -пул бозори Молиявий бозор: - халқаро кредитлар бозори; - валюта бозори; - қимматли қоғозлар бозори; - суғўрта ва пенсия фондлари бозори; - ҳ осилавий молиявий инструментлар бозори. - кучмас ва характдаги мулклар бозори. Қимматли қоғозлар бозори ёки фонд бозори деганда, фонд инструментлари билан савдо хусусида, ўз эгаларининг юқорида зикр этилган бозорлар молиявий товарларининг муайян бир турига бўлган мулкий эхтиёжларини қондирувчи пул бозори ва капиталлар бозори йиғиндиси тушунилади. Мазкур инвестицион бозорни инструментлари эса бозорлар бўйича куйидагича туркумланади: Х алқаро кредитлар бозори :- бозорни инструментлари куйидагилардан ибора: -халкаро кредит ташкилотларини кредит ресурслари -халкаро молия ва молиявий ташкилотларни жамғарма ва депозит сертификатлари -халкаро кредит ташкилотларини жамғарма ва депозит сертификатлари

- ва бошкалар. Валюта бозори - бозорни инструментлари: -халкаро хисоб китоб учун кулланиладиган чет мамлакатларнинг валюталари, бу бўлиши мумкин: -накдли ва накдсиз(электорон пуллар) кўринишда Қиммат ли қоғозлар бозори ; - бозорни инструментлари: -акциялар, -давлат ва корхона облигациялари, -давлатни казначей векселлари -давлатни хазина мажбуриятлари -бошкалар. Суғ у рта ва пенсия фондлари бозори- бозор инструментлари: - суғурта полислари - пенсия фонди сертификатлари - бошкалар. Хосилавий молиявий инструментлар бозори- бозор инструментлари - опцион ва фючерс шартномалари - варрант шартномалари - бошкалар. К ў чмас ва характдаги мулклар бозори – бозор инструментлари: - бино ва иншоотлар - машина ва техникалар - бошкалар. Фонд бозори давлат қимматли қоғозлар бозори ва корпоратив қимматли қоғозлар бозорларига бўлинади. Фонд инструментлари (қимматли қоғозлар)нинг қуйидаги турлари ажратиб кўрсатилади: -акциялар ( оддий ва имтёзли, номли ва номсиз акциялар);

-акциялар ҳосилалари (сурогатлари), буларга депозитар тилхатлар киради: АДР, ЖДР, варрантлар, опцион ва фьючерслар, конвертация қилинадиган облигациялар; - облигациялар, давлат ва корхона облигациялари; -депозит ва жамғарма сертификатлари; -векселлар ва чеклар. Бундан ташкари, инвестицион бозорнинг инструментлари: - даромад келтиришга кўра турларга бўлинади; а) фиксирланган даромадли активлар б)фиксирланмаган даромадли активлар -риск даражасига кўра турларга бўлинади а)рискли активлар б)рисксиз активлар Инвестицион бозорни инструментлари: - улушли қимматли қоғозлар -улушсиз қимматли қоғозларга бўлинади. 2. Фоиз ставкаси . Фоиз ставкаси- жалб килган маблағлар бўйича келишилган даромадлилик ставкаси дир . Амалда маблағларни жалб қилиш турлари қанча к ў п бўлса уларни фоиз ставкаси турлари хам хам шунча к ў п бўлади. Мисол, заёмщик уй сотиб олиш максадида бериб турилган қарз пул учун мазкур заём бўйича фоиз ставкаси тўлайди, бу ўз навбатида қўйилган маблағ(накд, мулк ва бошкалар) бўйича фоиз ставкаси деб юритилади; а банкни фирмадан ушлаётган ставкаси эса тижорат кредити бўйича фоиз ствкаси дейилади. 1 1 Зви Боди Роберт, К. Мертон « Инвестиции » - М.: Вильямс, 2008. – 780с.

Фоизли пул ёки қисқарок килиб, фоизлар- молиявий хисоб-китобларда пул кўринишдаги барча қарзларнинг даромадлик суммаси тушинилади; бир хил( даврли ) ссудалар, жамғарма хисобга пул қў йиш, жамғарма сертификати ва облигацияни сотиб олиш, вексел хисоб китобини амалга ошириш ва бош қ алар киради. Молиявий ва кредит шартномалари тўзилаётганда кредитор ва қарз олувчилар ўртасида ссуда хажмига нисбатан(ссуда фоизи) фиксирланган давр учун т ў ланадиган фоиз ставка ни хажми келишилади. Давр (интервал) – бу кайсики фоиз хисобланадиган хисоблаш даврига айтилади . Фоиз тўловларни суммаси ссуда хажмига, уни умумий қайтариш муддати ва фоиз ставкаси даражасига богли қ бўлади. Cтавка фоизлар и ў нлик ва натурал кўринишда ў лчанади. Фоизларни хисоблашда тартиб бўйича дискрет(дискрет фоизлари) усулида; бунда хам хисоблаш даврлари ой, чорак ва йил сифатида қабул қилинади. Арим холларда хар кунлик хисоблаш қў лланилиб, (мисол, узоқ муддатли инвестицияларни анализ қилиш учун)мижозларга маъқул келиши учун айрим холларда фоизни узлуксиз хисоблаш усули қў лланилади. Фоизлар кредиторларга уни хисоблаган меъёрида т ў ланади ва қарз суммасига к ў шилиб борилади. Фоизни асосий қарзга к ў шилиб кетиши хисобига пул суммасини ортиб кетиш юзага чиқади, буни ортиш (нарашением) ёки аввалги суммани ортиши дейилади. Фоиз ставкани сон жихатдан молиявий тахлил этишда нафакат қарз суммасини к ў пайиш қу роли кўринишда, балки кенгро қ маънода бевосита маблағларни бир эгасидан бош қ асига о қ иб ў тиш ва к ў пайиш орқали тижорат ва молиявий фаолиятдан келадиган даромадлилик даражасини ў лчаш учун жорий этилади. Амалиётда, кўпроқ чет элда шартнома ва маълум фаолият шароитларига бо ғ ли қ холда фоизларни хисоблашнинг турли хил усуллари мавжуд. Мос турли хил фоиз ставкалари к ў лланилади. Улардаги кайсики фоизларни хисоблашдаги асосий фарқлар шуки, уларни хисоблаш учун ту ғ ри келган базасини танлаш бўйича тенг ахамиятли бўлган хиллари жорий этилади.

Шунда қ илиб, фоизлар қарзни аввалги мос-т ўғ ри келган суммасига ёки аввалги давр учун хисобланган фоизлар суммасига хисобланади. Бу холда фоиз ставкаси ва б ош қ а усул бўлган хисоб ставкаси(хисоблаш ва аввалдан ушлаб қ олиш кредит бериш жараённи бошида бажарилади) хақида аниқлик киритамиз. Фоиз ставкалар аввалги у ёки бу бошлангич суммасига ёки авалги давлар учун хисобланган фоиз суммасига ссудани мазкур муддатни барча давлари(оддий фоиз ставка)га қў лланилади. Шунга ўхшаш хисоб ставкалари хам қў лланилади. Мос холда, асосий фоиз ставка 4 тури бир биридан тубдан фарқ қ илади: оддий ва мураккаб фоиз ставкалари, оддий ва мураккаб хисоб ставкалари. Шартнома шартларида фоизни фиксирланган ставкалари келишилади. Амалиётда фиксирланган ставкадан таш қ ари сўзиб юрувчи ёки ўзгарувчан ставкалари мавжуд. Айрим холатларда шартномаларда айрим базавий ставкалари(пул бозоридаги ставкани вактлар бўйича ўзгаришидан, мисол учун Лондон банки томонидан урнатилган «ЛИБОР»ставкаси)га фиксирланган кушимча даромад-маржа кушилади. Шундай қ илиб, умуман ставка қ айсики, фоиз хисобланаётган ставка базани ўзгариши хисобига ўзгариб туради. Шартномалардаги маржани хажми ва қ тлар бўйича ўзгариши орқали кўрсатилиши мумкин. 2 Мавзуда келтирилган формулани қу йидаги белгилар и қабул қилинган . i -ссудани барча муддати учун фоизлар. К -йилни кунлардан иборат давомийлиги( вактинчалик база) Р - ссудани аввалги суммаси. S - ссудани қайтаришни охирги муддатидаги сумма. i - фоиз ставка. d - одди хисоб ставка. п - ссудани йиллардан иборат давомилиги. 2 Игошин Н.В. Инвестиции. Организация управления и финансиро вание: Учебник для вузов. - М.: Финансы, ЮНИТИ, 2007. - 413 с

д - ссудани фойдаланган кунлар сони. Молиявий активларни асосий формаларига қарзли мажбуриятнома, акция ва хосилавий қимматли қоғозлар киради. Қарзли мажбуриятномаларни муомалага пул билан шуғулланувчи давлат, корхона ва бошка хужаликлар(уй-хужаликлар) чиқаради. Шундай қарзли мажбуриятномалар бозорида шундай давлат ва корпоратив облигациялари ва уй-жой ва тижоратли аванс(закладной)лар; шунингдек, истеъмол заёмларга ўхшаш активлар сотилади. Қарзли мажбуриятномалар фиксирланган даромадли инструментлар дейилиб, келгусида фиксирланган суммани тўлашга ваъда беради ёки қатъий белгиланган фоизли қимматли қоғозлар дейилади. Қарзли мажбуриятномалар уни қайтариш муддатига қараб қуйидаги шаклларга бўлинади: -қисқа муддатли қарзли мажбуриятномалар бозори-(қайтариш муддати 1 йилгача) пул бозори дейилади -узоқ муддатли қарзли мажбуриятномалар ва акция бозори-(қайтариш муддати 1 йилдан юқори) капитал бозори дейилади Пул бозорида давлат ёки ишончи бўлган хусусий сектор эгаси томонидан чиқарилган фоизли қимматли қоғозга ўхшаш афзалликка эга инструментлар (казначей векселлар, катта корхоналарни тижорат векселига ўхшаш векселлар)муомалада юради. Замонавий пул бозори интеграцияни глобаллашуви ва ликвидлилик билан характерланади. Активларни ликвидлилик даражаси унинг пулини конвератация қилиш жараёнини тезлиги ва кам харажатлилиги хамда оддийлигига богли қ холда аникланади. Акция- унинг активини бир қ исми меъёрида, корхонанинг мулкий эгаларига қўйилган талабдир. Хар куни телевидения, газеталарда, радио ва интернетларда бозорни барча кўрсаткичларини имкониятлари хақида: фоиз ставкалари, валюта котировкаси ва фондларни индекслари тугрисида маълумотлар бериб борилади. Келгусида бунинг мохиятини очишга харакат киламиз.

Фоиз ставкаси – қарз капиталига маълум бир вақт, одатда бир йил давомида бўлган фоизли тўловларнинг нисбий миқдоридир. Фоизлар бозордаги ўзгаришига қараб қатъий белгиланган ва эркин сўзувчи фоиз ставкалари бўлиши мумкин. Қатъий белгиланган фоиз ставкаси – қарз маблағларидан фойдаланишнинг бутун муддати даври мобайнида қарз шартларини қайта кўриб чиқиш хуқуқисиз белгиланган фоиз ставкаси. Эркин сўзадиган фоиз ставка – даражаси пул-кредит бозори конъюнктурасига қараб тебраниб турадиган фоиз ставкаси. Эркин сўзадиган фоиз ставкаси 2 қисмдан иборат . Биринчи қисми ўзгарувчан қисмдан иборат бўлиб, ў пул-кредит бозори конъюнктурасига қараб ўзгаради. Мазкур қисм сифатида одатда майдонга кредит ресурслари бўйича ЛИБОР, ПИБОР, ФИБОР ва бошқа шу каби банклараро таклиф ставкалари чиқади. 3 Қўшимча бўлиб эса тарафлар келишувининг предмети ҳисобланмиш қатъий белгиланган миқдор ҳисобланади ва ушбу миқдор кредит шартномаси муддати даврида одатда ўзгармайди. Ушбу қатъий белгиланган қўшимчанинг миқдори шартнома шартлари ва таваккалчилик даражасига боғлиқ бўлади. Фоиз ставкасининг юқорида келтирилган турлари билан биргаликда номинал ва реал фоиз ставкаларни фарқлашади. Номинал фоиз ставкаси деганда эълон қилинган фоиз ставкаси тушунилади. Реал фоиз ставкаси деганда номинал фоиз ставкасини пулнинг қадрсизланиш даражасига мувофиқлаштирилган даражаси тушунилади. Фоизнинг номинал ставкаси (i) ва реал ставкаси (r) деб белгиланса : r = i + x, бу ерда, х – инфляциянинг кутилаётган даражаси. 3 Игошин Н.В. Инвестиции. Организация управления и финансиро вание: Учебник для вузов. - М.: Финансы, ЮНИТИ, 2007. - 413 с

Ривожланган давлатлар пул-кредит тизимида фоиз ставкаларнинг турли-туманлиги мавжуд. Фоиз ставкаларнинг биринчи даражаси – марказий банк томонидан тижорат банкига тақдим этиладиган кредитлар бўйича белгиланадиган расмий фоиз ставкасидир. Мазкур фоиз ставкаси ҳисоб юритиш ёки қайта молиялаштириш фоиз ставкаси деб аталади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг ҳисоб юритиш ставкаси, банклар томонидан жалб этилган ресурслар хажмидан аниқланадиган мажбурий заҳиралар ҳамда очиқ бозордаги операциялар борасидаги сиёсати билан биргаликда пул-кредит тизимини мувофиқлаштиришнинг асосий инструментларидан бири бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ҳисоб юритиш фоизидан моҳирона фойдаланган ҳолда пулнинг муомаладаги хажми ва қадрсизланиш суръатларини мувофиқлаштиришга интилади. Ушбу хусусда ҳисоб юритиш расмий ставка даражасининг пасайиши бозорда кредит ресурсларини арзонлашиши ва улар бўйича таклифни ошишига олиб келади. Бундай сиёсат инвестицияларни жонлантириш ва иқтисодий ўсишни рағбатлантириш мақсадига эгадир. Бунга тескари бўлган ҳисоб юритиш сиёсатининг ўтказилиши пул-кредит хажмининг қисқаришига, инфляция суръатларининг секинлашишига олиб келиши билан биргаликда, иқтисодиётга қилинаётган инвестициялар камайишига сабаб бўлади. Фоиз ставкаларнинг навбатдаги даражаси кредит ресурсларининг банклараро бозоридаги таклиф ставкаларидан иборатдир. Етакчи банклар биринчи даражали банклар евровалюталарида ушбу банкларда депозит ҳисобварақларини очиш орқали кредитлашни таклиф ставкалари бўйича амалга оширади. Мисол сифатида ЛИБОР (LIBOR – London Inter Bank Offered Rate) Лондон банклараро таклиф ставкасини келтириш мумкин. Ушбу ставка расмий асосда белгиланмайди, балки ҳар бир тижорат банки мазкур ставкани ҳар бир иш кунининг биринчи ярми, яъни соат 11.00 ҳолатига пул-кредит бозорининг конъюнктурасидан келиб чиққан ҳолда

аниқлайди. ЛИБОР ставкаси деганда ушбу банклар бўйича ўртача арифметик миқдор сифатида ҳисобланган ўртача ставка тушунилади. “ПРАЙМ-РЕЙТ” ставкаси бу тижорат банклари томонидан биринчи даражали қарз олувчиларга кредитлар тақдим этиладиган фоиз ставкаларнинг даражасидир. Фоиз ставкаларнинг яна бир тури - бу нисбатан юқори даржадаги хавф- хатарга эга бўлган корхона ва хусусий шахсларга тақдим этиладиган ссудалар бўйича фоиз ставкалардир. Россия Федерацияси молия бозорида хозирги кунда фоиз ставкаларнинг талайгина турлари мавжуд. Уларнинг ичидан: РФ Марказий банкининг ҳисоб юритиш ставкаси, банклараро пул бозорининг фоиз ставкаси (яъни, Ахборот консорциуми томонидан банклараро кредитларни жалб этиш ва жойлаштириш ставкаларидан ўртача миқдор сифатида ҳисобланадиган МИБИД – тижорат банклари томонидан кредитлар тақдим этиш бўйича эълон қилинган ставкаси, МИАКР – тақдим этилган кредитлар бўйича хақиқий ставка, Банклараро Молиявий Уй томонидан тижорат банклари томонидан тузилган битимлар натижаларига асосан ҳисоб-китоб қилинадиган ИНСТАР – банклараро базавий фоиз ставкалар), таъминланган ссудалар бўйича биринчи даражали мижозларни кредитлаш юзасидан “базавий” фоиз ставкалар ва бошқа қарз олувчиларни кредитлаш таваккалчилиги учун олинадиган устама хақлари билан фоиз ставкалар ажралиб туради. UZIBOR (Uzbekistan Interbank Offered Rate) сотувчи банкнинг сўмлардаги банклараро депозитлар бўйича ставкаси бўлиб, 2004 йил май ойида жорий этилган. 2005 йил бошларида UZIBID ва UZIAR ставкалари жорий этилди. UZIBID (Uzbekistan Interbank Bid Rate) – фоиз ставкаси бўлиб, шу ставка бўйича банклар Ўзбекистон банклараро бозоридан маблағларни жалб этишга тайёр бўладилар. UZIAR (Uzbekistan Interbank Avarage Rate) – Ўзбекистоннинг банклараро ўртача медиана ставкаси бўлиб, у UZIBID билан

UZIBOR ўртасида туради. Гарчи банклар бўш турган пул маблағларини ўзлари кўрсатган BID ва ASK ставкалари бўйича жалб этиш ёки жойлаштиришга мажбур бўлмасалар-да, амалдаги ставкалар ўша куни индексларни ҳисоблаб чиқариш чоғида кўрсатилган ставкалардан катта фарқ қилмаслиги керак. UZIARдан банклараро бозорнинг барқарорлигини аниқлаш учун фойдаланиш мумкин: BID (сотиб олиш) ва ASK (сотиш) ставкалари ўртасидаги фарқ (спрэд) қанча кам бўлса, банклараро бозор шунчалик барқарор бўлади ва аксинча. Кредит бозорининг юқорида кўриб чиқилган ставкаларидан ташқари фоиз ставкалари тизимига пул ва фонд бозорлари ставкалари киради: ғазнаҳона, банк ва корпоратив векселлари бўйича ставкалар, давлат ва корпоратив облигациялар бўйича фоизлар ва бошқа шу кабилар. Банк амалиётида фоизлар ҳисоблашнинг турли усул ва услублари мавжуд. Бунга кўра банк амалиётида оддий ва мураккаб фоиз ҳисобланади. 3.Пулнинг келгуси даври қийматини хисоблаш усуллари Бугунги кундаги пул қўйилмаларнинг истиқболда кутилаётган молиявий манфаатлар билан ўзини оқлай олиши ҳақида молиявий қарорларни қабул қилаётганлар ўйлашлари керак. Бунинг учун пулнинг даврий қиймати (time value of money, TVM) концепцияси ва пул оқимларини дисконтлаш (discounted cash flow, DCF) усулини тўғри тушуниш зарур. Пулнинг даврий қиймати концепсиясини қуйидагича тушунтириш мумкин: доллар, фунт стерлинг ёки иена сингари пулларнинг қиймати худди шу суммадаги истиқболда олинадиган пуллар қийматига нисбатан бугунги кунда қадрли-қимматроқдир. Мазкур таъкидлашнинг тўғрилигига камида уч сабаб мавжуд. Биринчи сабаб бўлиб ушбу пулларни инвестиция қила олишингиз, фоиз сифатида даромадингиз ортиб бориши ва охир оқибатда қўлингиздаги мазкур пулларнинг кўпайиши мумкинлиги ҳисобланади. Иккинчи сабаб –

пулларнинг сотиб олиш қобилияти вақт ўтиши билан, инфляция сабабли пасайиши мумкин. Учинчи сабаб эса истиқболда пулларнинг олинишига тўлиқ ишониш қийинлигидадир. Пулнинг жорий (замонавий) қиймати (present value, PV) ҳамда истиқболдаги қиймати (future value, FV) тушунчалари мавжуд. Пулнинг истиқболдаги қиймати – инвестиция қилинган пулларнинг мураккаб фоизлар ҳисобланишини ҳисобга олган ҳолда истиқболдаги маълум бир санадаги пул суммасига тенг бўладиган қийматидир. Масалан, Сиз банк ҳисоб рақамига йиллик 10% тўланиши шарти билан 1000 доллар (PV) қўйдингиз деб таҳмин қиламиз. Агарда ушбу омонат муддати давомида ҳисобланган фоизларнинг бирор бир центи ҳам сиз томондан олинмаган бўлса, унда омонатга қўйилган мазкур 1000 долларнинг йилига 10% устама хақ тўлаш шарти билан истиқболдаги қиймати 5 йилдан сўнг олинадиган сумма бўлиб ҳисобланади. Ушбу мисолдан келиб чиққан ҳолда: PV – келтирилган қиймат ёки ҳисоб рақамимиздаги бошланғич сумма. Мисолимизда 1000 доллар. i – одатда йиллик фоизларда ифодаланадиган фоиз ставкаси. Мисолимизда 10%. n – фоизлар ҳисобланадиган давр мобайнидаги йиллар сони. FV – n йиллардан сўнгги пулнинг истиқболдаги қиймати. Энди, ушбу мисолимиздаги маълумотлардан фойдаланган ҳолда пулнинг истиқболдаги қийматини босқичма-босқич ҳисоблаб чиқамиз. Биринчидан, биринчи йилнинг якунида пулимиз қанча бўлади? Яъни, ҳисоб рақамимиздаги 1000 долларга 100 доллар (1000 долларнинг 10 фоизи) қўшилади. Шундай қилиб, ушбу ҳолатда пулнинг истиқболдаги қиймати 1100 долларни ташкил этади. Яъни: FV = 1000 доллар х 1,10 = 1100 доллар.

Агарда Сиз 1100 долларни ҳисоб рақамида яна бир йилга қолдирсангиз, унда иккинчи йил якунида пулингиз қанча бўлади? Иккинчи йил давомида Сиз 1100 долларли суммага йиллик 10% хажмида даромад оласиз ва ҳисобланган фоизларнинг суммаси 0,10 х 1100 = 110 доларга тенг бўлади. Демак иккинчи йилнинг охирига келиб Сиз 1210 долларнинг эгаси бўласиз. Мураккаб фоизларнинг табиати тўғрисида аниқ бир тасаввурга эга бўлиш учун биз истиқболдаги қийматни (1210 доллар) уч таркибий қисмга бўламиз. Биринчи қисм – бу дастлабки 1000 доллар. Иккинчи қисм бўлиб эса мазкур 1000 долларга биринчи йил учун 100 доллар ва иккинчи йил учун 100 доллар хажмида ҳисобланган фоизлар ҳисобланади. Омонатнинг асосий суммасига ҳисобланган фоизлар оддий фоизлар (simple interest) деб аталади (бизнинг мисолимизда 200 доллар). Энди, яна 10 доллар хажмидаги фоизлар мавжуд, улар иккинчи йили олинган бўлиб, биринчи йил учун фоизлар сифатида олинган 100 долларлик суммага ҳисобланган. Тўланган фоизларга ҳисобланган фоизлар мураккаб фоизлар (compound interest) деб аталади. Фоизларнинг умумий ҳисобланган суммаси (210 доллар) оддий фоизлар (200 доллар) ва мураккаб фоизлар (10 доллар)дан иборат. Умуман олганда ҳисоб варақнинг эгасига фоиз сифатида олинган 210 долларнинг қанча қисми оддий ва қанча қисми мураккаб фоизлар эканлиги унчалик аҳамиятли эмас. Сиз учун аҳамиятли жойи ҳисоб рақамингизнинг истиқболдаги қолдиғидир. Иккинчи йилнинг охирига истиқболдаги қиймат ҳисоб-китобининг энг оддий усули бошланғич суммани 1,1 коэффициентга (бу ерда тенгламани соддалаштириш учун 1,10 да 0 сонини тушириб қолдирамиз) кўпайтиришдадир. Сўнг ушбу суммани яна 1,1 га кўпайтирамиз. FV = 1000 доллар х 1,1 х 1,1 = 1000 доллар х 1,1² = 1210 доллар. Уч йилдан сўнг ушбу сумма

FV = 1000 доллар х 1,1 х 1,1 х 1,1 = 1000 доллар х 1,1³ = 1331 доллар. Ушбу фикр юритишга кўра, кетма-кет кўпайтириш орқали пулимизнинг 5 йилдан кейинги қийматини аниқлашимиз мумкин: 1000 доллар х 1,1 х 1,1 х 1,1х 1,1 х 1,1 = 1000 доллар х 1,1 5 = 1610,51 доллар. Демак энди биз қўйилган саволга жавоб беришимиз мумкин. 1000 долларнинг йиллик 10% миқдорида устама хақ тўланиши шарти билан 5 йилдан сўнгги истиқболдаги қиймати 1610,51 долларга тенг бўлади. Беш йил давомида ҳисобланган фоизларнинг умумий суммаси 610,51 долларга тенг бўлади. Ушбу суммадан 500 доллари оддий фоизларни, 110,51 доллари эса мураккаб фоизларни ташкил этади. Оддий ва мураккаб фоиз ставкалар бўйича ўсимнинг ўзаро нисбати Мураккаб фоизларни ҳисоблаш усули тижорат банклари томонидан хусусий шахсларнинг депозит ҳисоб варақларини юритишда кенг қўланилади. Ушбу усулдан фойдаланилганда ҳисобланган маблағларнинг миқдори қарздорлик суммасига қўшилади ҳамда ушбу хосил бўлган суммага фоизларнинг ҳисобланиши давом этади. Мураккаб фоизларни ҳисоблаш ва қаздорликнинг умумий суммасини аниқлаш учун формула қуйидагича кўринишда бўлади: Фоизларнинг мунтазам ставкасида S = P (1 + i) n ; Фоизларнинг ўзгарувчан ставкасида S = P (1 + i) n х (1 + i 2 ) n2 ... (1 + ik) n k ; бу ерда, S – k йилдан сўнгги қарздорлик; P – тақдим этилган ссуданинг хажми; ik – фоиз ставкаси;

nk – ссуда муддатининг мазкур ставкалар қўлланилган йиллардаги ўзунлиги. Қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Фараз қиламиз банк томонидан Р=10000 рубль миқдоридаги ссуда, 5 йилга, ссуда муддатининг даври тугаши билан йиллик 10% устама хақ тўлаш шарти билан тақдим этилган деб. Берилганлардан келиб чиққан ҳолда қарздорликнинг 5 йилдан сўнгги хажми аниқлансин. S5 = 10000 х (1 + 0,1) 5 = 16105 руб. Ҳисоб-китобнинг мазкур усулида 5 йил давомида ҳисобланган фоизларнинг умумий суммаси қуйидагини ташкил этади: S5 - P = (16105 - 10000) = 6105 руб. Агарда банк оддий фоизлардан фойдаланганда ва уларни ҳар йили ундирганда эди, унда мазкур битим бўйича даромад: Pxixk = 10000 x 10% x 5 = 5000 рубльга тенг булар эди. Олинган натижлалардаги сезиларли фарқ келтирилган ҳисоб- китоблардан яққол кўриниб турибди. Ўз навбатида ушбу фарқ банк даромадларини 1105 рубльга (6105 - 5000) ўсишига олиб келади. Фоизларнинг бир йил давомида бир неча бор ҳисобланишида мураккаб фоизлар ҳисоблашнинг юқорида кўриб чиқилган формуласи қуйидаги кўринишга эга бўлади: S = P (1 + im) N . Бу ерда, m – фоизлар ҳисобланишининг йил давомидаги сони; N – фоизлар ҳисобланишини умумий даврларининг сони.

Банк, банк операцияларининг фойдалилигига охир оқибатда таъсир эта оладиган барча ҳолатларни синчиқлаб таҳлил этиши лозим. Масалан, инфляциянинг характери ҳамда у билан боғлиқ ҳолда банк учун нима мақсадга мувофиқроқлигини аниқлаш лозим: ҳисобланган, аммо ҳали ундирилмаган фоизлар билвоситалигида қарз суммасини ўстиришми ёки кредит учун тўловни йиллик асосда олишми. Фоизлар ҳисобланишининг турли усулларини мавжудлиги эҳтимоли бор: улар ссудадан фойдаланишнинг кунлар сонини ўлчаш ва йилни кунлардаги (фоиз ҳисоблашнинг даврий базаси) давомийлик характери билан белгиланади. Бунда ссуданинг кунлар сони, ҳар бир тўлиқ ойнинг давомийлиги 30 кунга тенг деб олинганда, аниқ ёки таҳминан аниқланиши мумкин. Даврий база эса йилнинг хақиқий (365 ёки 366) давом этишига ёки таҳминан 360 кунга тенг деб олинади. Бунга мувофиқ мураккаб фоиз ҳисоблашнинг қуйидаги вариантларидан фойдаланилади: Ссудадан фойдаланишнинг хақиқатда кунлари ҳисобга олингандаги аниқ фоизлар. Ушбу усул энг аниқ натижаларни беради ҳамда кўпчилик марказий ва тижорат банклари томонидан амалда қўлланилади. У, фоизлар ҳисоб-китобида ссудадан фойдаланишнинг аниқ кунлари ишлатилиши билан характерлидир ва даврий база йилнинг хақиқий давомийлигига тенгдир. М асалан, P – тақдим этилган кредитнинг суммаси ( 100000 рубль ) . i – фоиз ставкаси (йиллик 9% ) . K – ссуданинг аниқ кунлар сони (260 кун) . S – қарзнинг ўсган суммаси. Булардан келиб чиққан ҳолда, S = 100000 x (1+0,09 x260кун / 365кун) = 106411 рубль.

Ссудадан фойдаланишнинг аниқ кунларини ҳисобга олингандаги оддий фоизлар . Ушбу ҳолатда ҳисоб-китоблар учун юқоридагига ўхшаш ссуданинг аниқ кунлар сони олинади, аммо даврий база 360 кунга тенглаштирилади. Агарда кредитнинг муддати 360 кундан ортиқ бўлса, унда фоизларнинг ҳисобланган суммаси йиллик фоиз ставкаси кўзда тутган миқдоридан кўп бўлади (масалан, ссуданинг кунлик даври 364 кун бўлса, унда 364/360 = 1,011). Ушбу усулни юқорида келтирилган мисолда кўриб чиқамиз: S2 = 100000 x (1+0,09 x260кун / 360кун) = 106499 рубль. Ссудадан фойдаланишнинг таҳминий кунларни ҳисобга олингандаги оддий фоизлар . Бу ҳолатда ссудадан фойдаланишнинг кунлар сони таҳминий аниқланади, даврий база эса 360 кунга тенг. Ссуданинг аниқ кунлар сони таҳминий кунлар сонидан кўп ҳолатларда кўпроқ чиқади деб ҳисобланади ва шу сабабли ссуданинг аниқ кунларига асосланиб ҳисобланган фоизларнинг миқдори ҳам ссуданинг таҳминий кунларига асосланиб ҳисобланган фоизлардан одатда кўпдир. Бизнинг мисолимизда ссудадан фойдаланишнинг таҳминий кунлар сони 257 кунга ( S 3) тенг S 3 = 100000 x (1+0,09 x2 57 кун / 36 0 кун) = 1064 24 рубль. Келтирилган ҳисоб-китоблар фоизлар ҳисоблашнинг иккинчи усули, яъни ссудадан фойдаланишнинг аниқ кунларини ҳисобга олингандаги оддий фоизлар бошқа икки вариантга нисбатан каттароқ натижа беришини кўрсатмоқда. Ўзбекистон Республикаси ва Россия Федерациясидаги тижорат банклари амалиётида жалб этилган ва жойлаштирилган маблағлар бўйича фоизларнинг ҳисобланиши (қарз мажбуриятлари ва тўлов картлари билан операциялар бундан мустасно) биринчи усул бўйича, яъни ссудадан фойдаланишнинг

хақиқатда кунлари ҳисобга олингандаги аниқ фоизлар усули бўйича амалга оширилади. 4.Мураккаб фоизларнинг ҳисобланиши Мураккаб фоизлар ҳисобланишини яхшироқ тушуниш учун қуйидаги “Истиқболдаги қиймат ва мураккаб фоизлар” номли жадвални кўриб чиқамиз: Истиқболдаги қиймат ва мураккаб фоизлар Йиллар Омонатнинг йилни бошида ги суммаси (доллар) Ҳисобланган фоизлар ( доллар ) Омонатнинг йилни охиридаги суммаси (доллар) 1 1000,0 100,0 1100,0 2 1100,0 110,0 1210,0 3 1210,0 121,0 1331,0 4 1331,0 133,10 1464,10 5 1464,10 146,41 1610,51 Ҳисобланган фоизларнинг суммаси 610,51 Изоҳ: мазкур жадвал 1000 долларнинг йиллик 10% устама хақ ҳисобланши шароитидаги истиқболдаги қийматини кўрсатмоқда. Ушбу жадвал 5 йил мобайнидаги мижоз ҳисоб рақамидаги пул ўсимини кўрсатади. Жадвалдан кўриниб турибдики ҳар йили ҳисобланаётган фоизларнинг умумий суммаси йил бошидаги суммани 10% ли фоиз ставкасига кўпайтирилганига тенг. Мазкур жадвал маълумотларидан фойдаланган ҳолда диаграмма қурилса, унда биз омонатнинг ўсиши қисман мураккаб фоизлар ва қисман оддий фоизлар ўсиши ҳисобига амалга ошаётганини кўрамиз. Бунда, оддий фоизларнинг суммаси ҳар йили бир ҳил хажмдаги суммага (100 доллар) ўсаётган бўлса, мураккаб фоизларнинг ялпи қиймати йил сайин нисбатан каттароқ суммага ўсиб бораётганлигини кўришимиз мумкин. Мураккаб фоизлар барча аввал ҳисобланган фоизлар

суммасидан 10% миқдорида аниқланганлиги сабабли ушбу ҳолат юзага келмоқда. Умуман олганда, агарда i – фоиз ставка ва n – йиллар сони бўлса, унда 1000 долларнинг истиқболдаги қийматини қуйидаги формуладан билиш мумкин: FV = 1000 (1+ i) n (4.1) 4.1 формуласининг PV (1000 доллар) га кўпайтириладиган қавс ичидаги ифода 1 долларнинг истиқболдаги қиймати бўлиб ҳисобланади ва истиқболдаги қиймат коэффициенти (future value factor) деб аталади. Истиқболдаги қиймат коэффициенти бизнинг мисолимизда 1610,51 га тенг бўлади. Истиқболдаги қиймат коэффициентининг ҳисоб-китоб формуласи оддий кўринишга эга, яъни: Истиқболдаги қиймат коэффициенти = (1+ i) n Беш йил муддатга қўйилган ҳар қандай пул суммасининг йиллик 10% фоиз ставкаси шароитида истиқболдаги қийматини мазкур пул суммасини истиқболдаги қиймат коэффициенти (1610,51)га кўпайтириш орқали аниқлаш мумкин. Шундай қилиб, банкка беш йил муддатга йиллик 10% фоиз ставкасида устама хақ тўлаш шарти билан жойлаштирилган 500 долларнинг истиқболдаги қиймати қуйидагича бўлади: 500 доллар х 1610,51 = 804,254 доллар. Фоиз ставкаси ҳамда омонатнинг муддати қанчалик юқори бўлса истиқболдаги қиймат коэффициенти шунчалик юқори бўлади. Ушбу боғлиқликни қуйидаги жадвал маълумотларидан кўришимиз мумкин. Омонатнинг турли муддатлари ҳамда турли фоиз ставкалари шароитида 1 долларнинг истиқболдаги қиймати n - даврла р сони i - фоиз ставкаси 2% 4% 6% 8% 10% 12% 1 1,02 1,04 1,06 1,08 1,10 1,12

00 00 00 00 00 00 2 1,04 04 1,08 16 1,12 36 1,16 64 1,21 00 1,25 44 3 1,06 12 1,12 49 1,19 10 1,25 97 1,33 10 1,40 49 4 1,08 24 1,16 99 1,26 25 1,36 05 1,46 41 1,57 35 5 1,10 41 1,21 67 1,33 82 1,46 93 1,61 05 1,76 23 10 1,21 90 1,48 02 1,79 08 2,15 89 2,59 37 3,10 58 15 1,34 59 1,80 09 2,39 66 3,17 22 4,17 72 4,47 36 20 1,48 59 2,19 11 3,20 71 4,66 10 6,72 75 9,64 63 Изоҳ: ушбу жадвал 1 долларнинг турли давр ва турли фоиз ставкалари бўйича истиқболдаги қийматини кўрсатади. Фоиз ставкаси қанчалик юқори бўлса истиқболдаги қиймат шунчалик тез ўсади. 1 долларга тўғри келадиган истиқболдаги қиймат ҳисоб-китоби учун умумий формула: FV = 1000 (1+ i) n бу ерда, i – фоиз ставкаси; n - даврлар сони. q n =qⁿн + (i-iн)/(ib-iн) х (qⁿb - qⁿн) бу ерда, q n — ўсим кўпайтирувчисининг интерполяция баҳоси; Интерполяция (лот. interpоatio – ўзгартириш, қайта ишлаш) – математика ва статистикада – миқдорни маълум бўлган айрим ифодаларига кўра унинг оралиқ ифодаларини топиш. ib ва iн фоиз ставкасининг юқори ва қуйи ифодалари; qⁿb ва qⁿн – кўпайтирувчининг юқори ва қуйи тегишли жадвал ифодалари .

Кўпайтирувчининг интерполяция формуласи асосида олинган ифодаси миқдор жихатидан аниқ ифодадан доим каттадир, бунда (ib-iн) фарқи қанчалик кам бўлса, интерполияция баҳоси шунчалик аниқ бўлади. Интерполяция усулидан фақат таҳминий ҳисоб-китобларда ёки унчалик катта бўлмаган бошланғич пул суммалари билан операцияларда фойдаланиш мумкин. Молиявий ҳисоб-китобларда якуний натижа одатда пул суммасидан иборат бўлганлиги сабабли, ҳисоб-китобларнинг аниқлиги каср сонларни йўл қўйиладиган йириклаштириш даражаси билан белгиланади. Ҳисоб-китоб одатда пулнинг сўнгги бирлигигача (тийин, копейка, цент) қилинади. Мисол. i = 6,2%, n=10 йил учун ўсим кўпайтирувчиси аниқлансин. Кўпайтирувчининг юқорида зикр этилган махсус жадвал бўйича энг яқин жадвал ифодалари i = 6% ва i=6,25% учун 1,7908477 ва 1,8335358 га тенгдир. Бунга асосан i=6,2% учун ўсим кўпайтирувчисининг интерполяция ифодаси қуйидагига тенг бўлади: q n = 1,7908477 + (0,062-0,06) / (0,0625-0,06) х (1,8335358— 1,7908477) = 1,8249982. Кўпайтирувчининг аниқ ифодаси 1,8249256 га тенг. Аниқ ва интерполияция формулалари бўйича олинган натижалар орасидаги фарқ, ўнлик касрнинг вергулдан кейинги 5-сонида ўз ифодасини топди. Фоизларнинг ўзгарувчан ставкаси. Агарда контрактнинг шартларида фоиз ставкаси даражасининг вақт давомидаги ўзгариши кўзда тутилган бўлса, унда фоизларни ҳисоблаш учун қуйидаги ўстирилган сумма формуласидан фойдаланилади: S = Р (1 +i1) n 1 (1 +i2) n 2 ... (1 + ik) n k , бу ерда, i1, i2,...,ik — фоиз ставкаларнинг вақт кетма-кетлигидаги ифодалари ; n1, n2, ..., nk — тегишли фоиз ставкалар қўлланиладиган даврлар. Масала. Ссуда бўйича ставка йиллик 8,5% плюс 0,5% маржа даражасида дастлабки икки йил учун ва 0,75% миқдорида кейинги уч йил учун

белгиланган. Ушбу ҳолатда ўсим кўпайтирувчиси 5 йил ичида қуйидагига тенг бўлади: 1,09 2 х 1,0925 s = 1,5492351. 5.Дисконтлаш тушунчаси, улар асосида амалиётда кулланилиши. Реал инвестициялашнинг фойдалилигини баҳолаш учун кўрсаткичларни ҳисоб-китоб қилиш вақт бўйича пул қийматини баҳолаш концепциясига асосланади. Ушбу концепция пулнинг эртада кўра бугун афзаллигидан келиб чиқади. Кўплаб тадбиркорлар ушбу мантиққа риоя қиладилар, чунки: 1.Пулнинг келажакда олинмай қолиш хавфи бор. 2.Агар бугун нақд пул мавжуд бўлса, уни келажакда даромад олиш учун фойдали инвестициялаш мумкин. Инвестиция лойиҳасини баҳолашда кўпинча пул маблағлари оқимини (лойиҳадан келиб тушувчи тушумлар ва уни амалга ошириш харажатларини) уни амалга оширишнинг турли вариантларида таққослашга тўғри келади. Бундай таққослашлар маънога эга бўлиши учун пул оқимлари қайсидир битта вақт оралиғи учун таққосланади. Таққослаш учун исталган вақтни олса бўлади, бироқ осон бўлиши учун нолинчи давр, яъни лойиҳани амалга оширишнинг бошланиши олинади. Бўлажак пул маблағи оқимлари ҳозирги вақт кўрсаткичига келтирилиши (дисконтланиши) лозим. Бу мақсадда қуйидги формулалар қўлланади:t r ÍÑ ÁÑ ) 1(    ; t r ÁÑ HC ) 1(   ( 2.2. ) бу ерда БС — бўлажак пул миқдори (бўлажак қиймат); НС — пул миқдорининг ҳозирги (жорий) қиймати;

r — дисконт меъёри ёки даромадлилик ставкаси, бирлик улуши; t — ҳисоб-китоб даври (йил, ой) давомийлиги. Инвестицияларнинг бўлажак қиймати — бугунги кунда киритилган пул маблағлари маълум вақт ўтгач белгиланган фоиз (дисконт) ставкасида айланувчи сумма. Фоиз оддий ёки мураккаб бўлиши мумкин. Оддий фоиз фақат инвестицияланган маблағларнинг асосий суммасига ҳисобланади. Мураккаб фоиз эса асосий сумма ва бундан олдинги давлар фоизларига нисбатан ҳисобланади. Пул маблағларининг жорий (ҳозирги) қиймати бўлажак қиймат ва дисконтлаш коэффициентини ҳисоблаб чиқишни ифодалайди:ÊÄ ÁÑ ÍÑ   ( 2.3. ) бу ержа КД — дисконтлаш коэффициенти, бирлик улуши. Дисконтлаш коэффициенти доимо 1 дан кичик бўлади, чунки акс ҳолда бугунги пул эртанги пулдан арзон булар эди. Демак, пул оқимларини дисконтлаш деб уларнинг вақт бўйича ҳар хил (турли ҳисоб-китоб қадамларига мансуб) қийматларини белгиланган вақт кўрсаткичига келтиришга айтилади. Булардан кейингиси келтириш вақти билан тавсифланади ва t орқали белгиланади . Келтириш вақти бошланғич вақт билан мос тушмаслиги мумкин. Дисконтлаш жорий ёки дефляциялаштирилган нархда ва ягона валютада ифодаланган пул оқимларига нисабатан қўлланади. Дисконтлаш учун фойдаланилувчи асосий иқтисодий норматив бирлик улуши ёки йилига фоизларда ифодаланувчи дисконт меъёри ( r ) ҳисобланади. Пул оқимини m қадамда дисконтлаш унинг қийматини (ДП т ) қуйидаги формула бўйича аниқланувчи дисконтлаш коэффициентига ( a m ) кўпайтириш йўли билан аниқланади:

0 ) 1( 1 t t m m r a   ( 2.4. ) бу ерда t m — т қадам якунланган пайт ; r — дисконт меъёри, йилига бирлик улуши; t m — t o — вақт даври, йиллар. Дисконт меъёри ( r ) лойиҳа самарадорлигини баҳолашда фойдаланиладиган асосий иқтисодий кўрсаткич ҳисобланади. Мисол: Агар буни бугун йиллик 8%га қўйилса, у холда 10 йилдан сўнг қанча пул мавжуд бўлади? " (жавоб FV=2159 долл. текширинг ва ишонинг) Мисол учун маълум режаланган келгусидаги белгиланган санада кўзлаган суммани олиш учун бугун қанча инвестиция куйишни билишимиз керак.. Мисол, биз 8 йилдан сўнг боламизни колледжда укитиш учун бизга 15 000 долл. керак бўлса, у холда биз хозир қанча пул куйишимиз керак? Саволга жавоб олиш учун, бизга бу келгуси суммани келгусидаги келтирилган қийматини хисоблашимиз зарур. Келтирилган қийматни топиш жараёни жорий қийматни топиш жараёнига тескари хисобланади. Ёки бошкача килиб, келгусида маълум суммани олиш учун бугун қанча пул куйишни тушунтириш усули орқали топилади. Келтирлган қийматни кандай хисоблашни текшириб чиқамиз. Мисол учун биз 1 йилдан сўнг 1000 долл. эга бўлишни хохлаймиз ва фоиз ствкаси йиллик 10 % га тенг. Биз кайсики суммага эга бўлиш учун хозир куядиган кандайдир пул бўйича 1000 долл.ни келтирилган қиймати тушунчасига эга бўлишимиз керак.

Фоиз ставкаси 10 % ни ташкил этади, биз биламизки бугун хар бир қўйилган доллар учун келгусида 1.1 доллар олишни биламиз. Келтирилган қиймат х 1,1 = 1000 долл. ёки Келтирилган қиймат = 1000 долл. /1,1= 909,09 долл. Шундай килиб, агар фоиз ставка йиллик 10 % ни ташкил этади, биз 1 йилдан сўнг 1000 долл. олиш учун хозир 909,09 долл. куйишимиз зарур. Энди мисол учун бизга 1000 долл. 2 йилдан сўнг керак. Эхтимол, 10 % ставкада биз бугун маблағкуйиш зарур бўлган сумма 909,90 долл. дан кам бўлади, йиллик 10 % бўлган фоиз хажмда 2 йил давомида хисобланмайди. Келтирилган қийматни аниклаш учун, биз худди келгуси қийматни топиш усулидан фойдаланмиз.: 1000 долл. = PVx1,1 2 = PVx1,21 Бизни мисолда келтирилган қийматни куйидагига тенг.: PV = 1000 долл. /1,1 2 = 826,45 долл. Шундай килиб, йиллик 10 % фоиз ставкада 2 йилдан сўнг 1000 долл. га эга бўлишимиз учун хозир 826,45 долл. куйиш кераклигини билдик. Ёки 2 йил ичида 1000 долл. га ўсиши белгиланди. Келтирилган қийматни хисоб китоби д и сконтлаш дейилади , кайсики кулланилаётган фоиз ставка дисконт ставкаси ёки дисконтлаш ставкаси дейилади. Эътиборга олиш зарурки, молияда дисконтлаш тушунчаси чакана савдодагига нисбатан кенгрокдир.

Бу икки дисконтлашни жахон бизнесида фарқланиб, келтирилган қийматни хисоб китоби дисконтланган пул окими тахлили ёки пул окимини бир аник вактни даврига келтириш дейилади. 1 долл.ни n даврдан сўнг, агар i- мазкур давр учун дисконт ставкаси хисобига келтирилган қийматни хисоблаш учун умумий формула.: P V= 1 ( 4.3)( 1+i) n Бу кўриниш n даврлар учун i –фоиз ставкада 1 долларнинг келтирилган(жорий) қиймат коэфиценти дейилади. Агар биз йиллик 10 % дисконтлаш ставкаси 5 йилдан сўнг 1 долларни келтирилган қиймати қанча бўлади; бу куйидагича.: PV = 1/1.1 5 =0,62092 I, I 1000 долл.ни 5 йилдан сўнг 10 % фоиз ставкада келтирилган қийматини топамиз, унда бу коэфицентни 1000долл.г купайтирамиз ва 620,92 долл. оламиз. Дисконтлаш –бу мураккаб фоиз хисоблашни тескари жараёндир, жорий қийматни хисоблашда келгуси қиймат коэфицентини топиш учун кайсики аввал фойдаланган 4,2 жадвалдан фойдаланамиз. Бунинг урнига бу коэфицентга купайтириш учун биз унга бўламиз. Шундай килиб йиллик 10 % да 5 йилдан сўнг оладиган 1000 долл.ни келтирилган қийматини топамиз, жорий қиймат коэфицентини 4,2 жадвалдан топгандан сўнг,бу кайсики 1,6105 ни ташкил этади, сўнг 1000 долл.ни бунга бўламиз (1000/1,6105).: 1000 долл./1,6105= 620,92 долл.

Келтирилган қиймат коэфицентини амалдаги жадвалини удобний бўлиши учун макул бўлган 4,4 коэфицентларни мохиятини берган жадвал тўзилди, бу кайсики бу 4.2 жадвалга тескари жадвал хисобланади. 1 долл.ни келтирилган қийматини аниқлашнинг умумий формуласи : PV= 1 (1+i) n бнда i — ўнлик касрда курсатилган фоиз ставка , п — даврлар сони . 4. Жадвал. 1 долл.ни турли хил давр ва фоизлар учун келтирилган қиймати. I фоиз ставка Йиллар сони , n 2% 4% 6% 8% 10% 1 0,9804 0,9615 0,9431 0,9259 0,9091 2 0,9612 0,9246 0,8830 0,8573 0,8264 3 0,9423 0,8890 0,8396 0,793В 0,7513 4 0,9238 0,8548 0,7921 0,7350 0,6830 5 0,9057 0,8219 0,7473 0,6806 0,6209 Мазкур жадвални хохлаган юқоридан пастга устунини қарамайлик, бунда келтирилган қийматни фоизи ва муддати қанча юқори бўлса унинг миқдори шунча камаяётганлигини кўришимиз мумкин . Фоиз ставкада масалан; йиллик 10 % ставкада 1 доллнинг бир йилдан сўнги келтирилган қиймати 0.9091 долл ни ташкил этади, а мазкур долларни мос фоиз ставкада 20 йилдан сўнги қиймати эса 0.1486 долл ни . 6 . Оддий фоиз ставкалар бўйича дисконтлаш ва ҳисоб юритиш Оддий фоизлар қисқа муддатли кредитлашда ишлати лади. Бунда, чоракда бир марта ёки бошқа бир муддатларда, шартномада белгиланган

тартибда, фоизларнинг ҳисоб-китоби ва кредиторга тўлови амалга оширилади. Хозирги кунда банклар амалиётида фоизлар ҳисоб-китобининг ушбу усули қўлланилади. Бунда қарз олувчи тўловларининг умумий суммаси, қарз бўйича асосий қарзни ҳисобга олган ҳолда, қуйидагига тенг бўлади: S = P (1 + ni), бу ерда, S – кредит бўйича дастлабки қарзни ҳисобга олган ҳолдаги тўланган суммалар; P- дастлабки қарз; i – фоиз лар ставкаси; n – ссуда даврининг йиллардаги ўзунлиги ёки ссудадан фойдаланишни кунлар ҳисобидаги муддатининг қўлланилаётган кунлар базаси (360 ёки 365) га нисбати. Банк амалиётида кўп ҳолатларда фоизлар ҳисоблашга тескари бўлган операцияни амалга оширишга тўғри келади. Бундай ҳолат одатда дисконтли векселлар муомаласи пайтида вужудга келади. Бунда дастлабки қарзни ҳисоблаш учун қуйидаги формула ишлатилади: S P = —— . 1+ni Банк қуйидаги шартлар асосида муомаблаға вексель чиқарди деб фараз қиламиз: векселнинг номинал бўйича суммаси 100 млн. руб., йиллик 120% тўлаш шарти билан муомала муддати 3 ой. Мазкур векселнинг жойлаштирилиши ҳолатида тўлов суммаси: 100 P = —————— = 76,9 млн. рубльни ташкил этади. 1+1,2х90/360

Векселлар ҳисобини юритиш тартиботида уларнинг тақдим этилиш муддатлари тугагунига қадар тўлов суммасини аниқлаш учун қуйидаги формула ишлатилади: S = P(1-nd), бу ерда, d – ҳисоб юритишнинг оддий ставкаси. Масалан, банк сўнидирилиш муддатига 20 кун қолган вексельни ҳисобга олмоқда. Бунда векселнинг суммаси 100 млн. руб.деб берилган, ҳисоб юритиш ставкаси эса йиллик 130%. Ушбу ҳолатда вескельнинг ҳисобга олиниш суммаси қуйидагига тенг бўлади: 20 P = 100 х (1-1,3 х ——) = 93 млн. руб. 360 Дисконтлашнинг мақсадлари ва фоиз ставкасининг туридан келиб чиққан ҳолда ҳисоблашнинг 2 усулидан фойдаланилади: математик дисконтлаш ва банк ҳисоб юритиши. Математик дисконтлаш ( фоизларнинг оддий ставкаси ) P = S ∙ 1/(1+ni) бу ерда, 1/(1+ ni)—дисконтли кўпайтирувчи, n =д/К. Масала. Контракт тузилган дақиқадан бошлаб 180 кун ўтгач қарздор 31 минг рубльни тўлайди. Кредит йиллик 6% устидан тақдим этилган. Қарз олувчи қандай суммани олиши ва дисконтнинг суммаси аниқлансин. Даврий база 365 кун. P =31000/ (1+ 180/365 х 0,06 ) = 30109,1 рубль; D = S —P = 890,9 рубль . Банк ҳисоб юритиши ( оддий ҳисоб юритиш ставкаси ) P = S ∙ 1/(1-nd), бу ерда, (1— nd) — дисконтли кўпайтирувчи. Тижорат усусули деб аталмиш ҳисоб юритишнинг мазкур усули векселлар ва бошқа қисқа муддатли мажбуриятларни сотиб олишда (ҳисобга олишда) ишлатилади. Операциянинг моҳияти шундаки, банк ёки бошқа бир

молиявий ташкилот вексель бўйича тўлов муддати етиб келгунга қадар уни эгасидан хақиқий баҳосидан кам бўлган баҳода сотиб олади, яъни уни дисконт билан сотиб олади (ҳисобга олади). В ексельнинг тўлов муддати етиб келиши билан пулларни олган ҳолда банк дискот ни сотади. Вексельнинг эгаси уни ҳисобга олиш ёрдамида вексельда кўрсатилган сўндириш муддатидан аввал пулларни олиш имкониятига эга. Ҳисоб юритиш ставкаси бўйича дисконтлаш кўп ҳолатларда даврий база 360 кунга тенг бўлган шароитда амалга ошади ва кредит муддатининг кунлардаги даври аниқ қилиб олинади. Масала. Тратта (ўтазиладиган вексель) 100 минг рубль суммасига, 17 ноябрда тўланиш шарти билан берилган. Ушбу ҳужжатнинг эгаси уни банкда 23 сентябрда, 8% ли ҳисоб юритиш ставкаси бўйича ҳисобга олган. Мажбурият сўндирилгунга қадар қолган давр 55 кунга тенг бўлганлиги сабабли, вексельни ҳисобга олиш пайтидаги олинган сумма (воситачилик хақи тўловисиз) қуйидагига тенг бўлади: Р = 100 000(1 —55/360 х0,08) = 98777,78 рубль. Оддий фоизларни ҳисоблаш ва ҳисоб юритиш ставкаси бўйича дисконтлаш операциялари биргаликда олиб борилиши мумкин, масалан, оддий фоизлар ҳисобланишини кўзда тутадиган тўлов мажбуриятини ҳисобга олишда. Тўлов мажбурияти ни оддий фоизлар ҳисобланиши билан ҳисобини юритиш P 2= Р 1 (1 +n1i)(1 — n2d), бу ерда, Р1 — ссуданинг бошланғич суммаси; Р2 — мажбурият ҳисобга олинганда олинган сумма; n1— тўлов мажбуриятининг умумий муддати (фоизлар ҳисобланишининг муддати); n 2 — мажбуриятлар ҳисобга олингандан бошлаб қарз n 2 , ≤ n1сўндирилгунига қадар бўлган муддат. Масала. 180 кундан сўнг 30 минг рубльни фоизлари билан (йиллик 6%) тўлаш мажбурияти банкда 120 кун аввал мажбурият муддати келгунга қадар ҳисобга

олинган эди. Ҳисоб юритиш ставкаси 7,5%. Ҳисоб юритиш пайтида олинган сумма воситачилик хақисиз қуйидагини ташки этди: P2 = 30 (1 + 180/365∙ 0,06) (1 — 120/360 ∙0,075) = 30,115 479 минг руб. 7. Мураккаб фоиз ставкаси бўйича дисконтлаш Мураккаб фоиз ставкалар бўйича дисконтлашга зарурат худи оддий фоиз ставкаси бўйича дисконтлаш сингаридир. Мураккаб фоиз ставкалар бўйича бир йилда бир марта дисконтлаш формулаларини келтирамиз. Фоизларнинг йиллик мураккаб фоиз ставкаси бўйича дисконтлаш : P = S x v n , бу ерда, v n – n йиллар мобайнидаги дисконтли кўпайтирувчи 1 v n = ——— ; (1 + i) n Йиллар тўлиқ сонлари учун дисконтли кўпайтирувчиларнинг ифодалари махсус жадвалларда келтирилган. Агарда зарур бўлган ифода махсус жадвалда йўқ бўлса, унда дисконтли кўпайтирувчи махсус жадвал кўпайтирувчисининг икки ифодасини кўпайтириш орқали топилади – n1 ва n2 учун, бунда n1 + n2 = n. Махсус жадвалнинг зарур бўлган маълумотларининг йўқлиги ҳолатида дисконтли кўпайтирувчини йўналишли интерполяция ёрдамида баҳолаш мумкин. Қуйидаги формулага қаралсин. Бу ерда q ифодаси v ифодасига алмаштирилган. S ни дисконтлаш орқали олинган P миқдорни кўп ҳолатларда S нинг замонавий (келтирилган) миқдори деб аташади. У, фоизларнинг ҳисобланиши S миқдорни берувчи дастлабки (базавий) миқдорни ифодалайди. Замонавий миқдор S сумма тўлангунга қадар ҳар қандай даврга аниқланиши мумкин. S — Р нинг айримасини, Р фоизларнинг йиллик мураккаб фоиз ставкаси бўйича аниқланган ҳолатида, дисконт деб аташади.

Масала. Беш йилдан сўнг тўланадиган 50 минг рубльнинг замонавий қийматини аниқлаш зарур. Ҳисоб-китобда 5% га тенг мураккаб фоизлар ставкаси ишлатилади. Дисконтли кўпайтирувчининг миқдорини жадвалдан топамиз: 1,05 -5 = 0,78353. Бундан: Р = 50 х 1,05 ־ 5 = 50 х 0,78353 = 39,176 тыс. руб. Агарда ушбу суммага мураккаб фоизлар (5%) ўстирилса, унда беш йилликнинг охирига у 50 минг рубльгача кўпаяди. Агарда энди ссуданинг даври 5 йил эмас, балки 52 йил бўлса, унда юқоридаги жадвал маълумотларидан фойдаланган ҳолда қуйидагиларга эга бўламиз: Р = 50 х 1.05 ־50 х 1,05 ־² = 50 х 0,087204 х 0,907029 = 3,955 минг руб. Фоизларнинг мураккаб ставкаси бўйича йилда m марта дисконтлаш: P = Sv N ; v N = (1 + j/m) N , бу ерда, v N — N даврлар мобайнидаги дисконтли кўпайтирувчи. m ифодасининг ортиб бориши билан дисконтлаш жараёни тезлашади. Агарда N бутун сон бўлса, v N дисконтли кўпайтирувчининг ифодасини v N кўпайтирувчи миқдорлари келтирилган махсус жадвалларда топиш мумкин. Бунинг учун кўпайтирувчининг i = j/m га тенг бўлган жадвал ифодаси топилади, n ўрнига даврларнинг умумий сони N = mn олинади. Масалан, агарда j= 12%, m = 4 ва n = 5 учун v m ⁿ аниқланаётган бўлса, унда i = 3% и n = 20 учун кўпайтирувчининг жадвал ифодаси топилади, яъни (1+0.03) ־20 . Дисконтли кўпайтирувчиларнинг ўзаро нисбати ( оддий ва мураккаб фоиз ставкалари ). Ушбу нисбатлар битимнинг муддатига боғлиқ: 1 йилдан кам бўлган муддат учун (1 +ni п ) ־¹ < ( 1 + i c ) ־ ⁿ 1 йилдан кўп бўлган муддат учун

(1 +ni п ) ־¹ > ( 1 + i c ) ־ ⁿ. Муддат ўзайиши билан дисконтли кўпайтирувчилар миқдорларидаги фарқлар кучаяди. 8.Мураккаб ҳисоб юритиш ставкаси билан операциялар Ҳисоб юритиш операцияларидаги амалиётда айрим пайтларда ҳисоб юритишнинг мураккаб ставкасидан фойдаланилади. Бундай ҳолатларда дисконтлаш жараёни секинлаштириш билан амалга ошади, чунки давр мобайнидаги ҳар бир қадамда ҳисоб юритиш ставкаси (юқорида зикр этилганидек оддий ҳисоб юритиш ставкаси сингари) дастлабки суммага нисбатан эмас, балки бундан аввалги қадамда аниқланган дисконт миқдорига камайтирилган суммага нисбатан қўлланилади. Йиллик ҳисоб юритиш ставкаси бўйича дисконтлаш: P=S(1-d c ) ⁿ Дисконтлаш жараёнида мураккаб йиллик ҳисоб юритиш ставкаси бўйича дисконтли кўпайтирувчиларнинг ифодалари махсус жадвалларда келтирилади . Масала. 5 минг рубль хажмидаги молиявий инструмент сотувида дисконтнинг суммаси қанча бўлади, агарда унинг сўндирилиши даври 2,5 йилга тенг бўлса ва сотиб олувчи 8% га тенг бўлган мураккаб йиллик ҳисоб юритиш ставкасидан фойдаланган бўлса? P = 5 х (1- 0,08) 2 ∙ 5 = 5 х 0,8118 = 4,059 минг руб. Бу ерда дисконт 5 - 4,059 = 0,941 минг рубльга тенг бўлади. Дисконтли кўпайтирувчиларнинг ўзаро нисбати (ҳисоб юритишнинг оддий ва мураккаб ставкалари). Ушбу нисбатлар операциянинг муддатига боғлиқдир. 1 йилдан кам бўлган муддатда ҳисоб юритишнинг мураккаб ставкаси оддий ставкага қараганда нисбатан каттароқ дисконтни беради. муддат ўзайиши билан ҳисоб юритишнинг оддий ва мураккаб ставкалари

қўлланилишидан олинган натижалар орасидаги фарқ ошиб боради. Б уни қуйидаг расм ва жадвалдан кўришимиз мумкин. Рис. 2, Мураккаб (d c ) ва оддий (d) ҳисоб юритиш ставкалар бўйича дисконтлаш . 2- жадвал (d = d c =8%) Дисконтли кўпайтирувчиларнинг таққосламаси Дисконтли кўпайтирув чилар Ссуданинг муддати 30 кун 180 кун 1 йил 5 йил 10 йил 50 йил (1-nd) (1-d c )ⁿ 0,9933 0,9931 0,96 0,9592 0,92 0,92 0,6 0,6591 0,2 0,4344 ─ 0,0155 *Дисконтли кўпайтирувчилар аниқлашдаги даврий база 360 кунга тенг. Бир йилда m марта дисконтлашда f номинал ҳисоб юритиш фоиз ставкаси ишлатилади. Дисконтлаш ҳар бир даврда f/m ставкаси бўйича а малга оширилади .

Бир йилда m марта м ураккаб ҳисоб юритиш ставкаси бўйича дисконтлаш : P=S(1-f/m) N бу ерда, N — дисконтлаш даврларининг умумий сони . Йилда 1 маротаба эмас, балки m марта дисконтлаш ушбу жараённи секинлаштиради ва демак дисконт суммасини барча бир хилдаги ҳолатларда кичиқлаштиради. Масала. Ю қордаги мисолни давом эттирамиз. Майли ҳисоб юритишнинг мураккаб ставкаси бўйича дисконтлаш бир йилда бир маротаба эмас, балки 4 марта ўтказилсин. Унда m=4, f=0,08, N=2,5х4=10 ва P=5(1-0,8/4) 10 = 4,085 минг руб. ушбу ҳолатда дисконтнинг суммаси 5 - 4,085 = 0,915 минг рубльни ташкил этади. Ҳисоб юритишнинг мураккаб ставкалари бўйича ўстирилиши . Ўстириш кўпайтирувчиси мураккаб ҳисоб юритиш ставкалари асосида аниқланиши мумкин. Бундай ҳолатда мураккаб ҳисоб юритиш ставкалари бўйича ўсим: S = P х 1/(1-d c )ⁿ га тенг бўлади. Ўсим кўпайтирувчисининг d c ва n нинг кенг диапазони учун (1— d c ) ־ ⁿ ифодаси махсус жадвалга жойлаштирилган. Масала. Сўндирилиш муддати 1,5 йил ва дастлабки суммаси 10 минг рубльга тенг бўлган қарзнинг ўстирилган суммасини топиш керак. Контрактда 10% миқдоридаги мураккаб ҳисоб юритиш ставкаси кўзда тутилган. S = 10 х 1 /(1-0,1) 1,5 =11,712 минг руб ль . Мураккаб ҳисоб юритиш ставкаси бўйича 1 йилдаги m марта ўсим: S = Pх1/(1-fm) N Айрим f ва N миқдорлар учун ўсим кўпайтирувчисининг ифодасини махсус жадвалдан аниқлаш мумкин. Бунда, ушду жадвалдан кўпайтирувчининг d c =f/m ва n=N га тенг бўлган ифодсаи топилади.

Масала. Агарда бундан олдинги масаланинг шартларида ҳисоб юритиш ставкаси бўйича ўстириш бир йилда 1 марта эмас, балки 4 марта амалга оширилса, унда то f=0,1, m=4, N=4х1,5=6. Юқоридаги формуладан фойдаланган ҳолда қуйидагига эга бўламиз: S=10х 1/(1-0,1/4) 6 =11,64 минг рубль. Молия-кредит бўйича амалий операцияларда пул суммаларини ўстиришнинг ўзлуксиз жараёнлари, яъни чексиз кам бўлган вақт даврлари мобайнидаги ўстириш, камдан-кам ишлатилади. Ўзлуксиз ўстириш мураккаб ишлаб чиқариш ва хўжалик объектлари ва ходисаларнинг миқдорий молиявий-иқтисод таҳлилида сезиларли катта миқдорга эга бўлади (масалан, инвестиция қарорларини асослаш ва танлашда). Ўзлуксиз ўстириш (ўзлуксиз жараёнлар)дан фойдаланишга зарурат биринчи навбтада кўпчилик иқтисодий ходисалар табиатининг ўзлуксизлиги билан белгиланади, шу сабабли ўзлуксиз фоизлар ёрдамидаги таҳлилий изох дискрет фоизлар ёрдамидаги таҳлилий изохга қараганда мутаносиброқдир. Ўзлуксиз физлар ёрдамида ўстиришнинг мураккаб қонуниятларини ҳисобга олиш имкониятини туғилиши ахамиятлидир (масалан, маълум бир қонуниятга кўра ўзгарадиган фоиз ставкалар ва бошқа шу кабиларни ҳисоб- китобга киритиш). Ўзлуксиз ва дискрет фоизлардан фойдаланиш, агарда эквивалент фоиз ставкалари ишлатилаётган бўлса, бир хил натижаларга олиб келади. Ўзлуксиз ўстиришда фоиз ставкасининг махсус кўринишидан фойдаланилади, яъни ўсиш кучидан. Ўсиш кучи ўстирилган сумманинг вақтнинг чексиз кичиқ даври мобайнидаги нисбий ўсимини тавсифлайди. Уни , m = ∞ шароитидаги фоизларнинг номинал ставкаси сифатида ҳам кўриш мумкин. У ўзгармас ёки вақт даврида ўзгарувчан бўлиши мумкин. Ссуда ялпи муддати давомидаги ўзгармас ўсиш кучини ҳисоблаш учун қуйидаги формулалар ишлатилади: ўстирилган сумма ( фоизларнинг ўзлуксиз ставкаси ) S = Pe hn .

Ўсим кўпайтирувчисининг e hn ифодасини махсус жадваллардан аниқлаш ёки е h дан фойдаланган ҳолда ҳисоблаш мумкин. Мазкур функциянинг жадвал ифодалари математик сўровномаларда мавжуддир. е h миқдорни аниқликнинг ҳар қандай даражаси билан, қуйидагидан фойдаланган ҳолда топиш мумкин: е h = 1 + h + h²/2! + h³/3! + ... h бир сонидан кам бўлганлиги сабабли (одатда 0,2 дан кам) амалий мақсадлар учун махсус қаторнинг уч ёки беш аъзолари билан чекланмоқ кифоядир. Масала. e hn нинг ифодаси аниқлансин, бу ерда h = 0,072, n =10. е h нинг уч, тўрт, беш аъзоларидан фойдаланган ҳолда е h нинг ифодасини топамиз e3 0,072 = 1 + 0,072 +0,072²/2 = 1,074592; e4 0,072 = 1,074592 +0,072³/2х3 = 1,0746542; e5 0,072 = 1,0746542 + 0,072 4 /2х3х4 = 1,0746553 е h да пастки индекс e hn нинг жамланаётган аъзоларнинг сонига и шора этади . Охир оқибатда е 0,072·10 = 1,0746553'° = 2,0544324 га тенг ўсим кўпайтирувчисига эга бўламиз. Агарда ссуданинг суммаси Р=1 млн. рубль бўлса, унда унинг ўстирилган суммаси S = 1х е 0,072·10 = 2,054 млн. рубльга тенг бўлади. Ўзлуксиз дисконтлаш (h=consl) P=S e -hn . e -hn дисконтли кўпайтирувчининг ифодасини функцияни қуйидагича жойлаштириш орқали ҳисоблаш мумкин: e -h = 1 - h + h²/2! - h³/3! + ... +(-1)hⁿ/n! Одатда h 0,2 дан кам бўлганлиги сабабли амалий мақсадлар учун уч – беш қатор аъзолари билан чекланиш кифоядир. Ўстириш ва дисконтлаш жараёнлари вақт мобайнида ўзгарувчи ўзлуксиз фоиз ставкаси (ўсиш кучи)ни кўзда тутиши мумкин. Ўсим кўпайтирувчиси ва дисконтли кўпайтирувчининг даражалари h ставкасининг вақт мобайнидаги

ўзгариш қонунияти билан белгиланган аниқланади. Бироқ мазкур ҳисоб- китоблар жуда кам, фавқулотда ҳолатларда ишлатилганлиги учун биз уларни кўриб чиқмаймиз. 9. Катий белгиланган ставкаларига таъсир этувчи асосий омиллар. Пул миқдорига нисбатан бўладиган хисоб китоблар(расчетный денежной единица) га пул бирлиги ни таъсири . Фиксирланган дорамадли инструментлар рисксиз хисобланиб, бу факат аник хисобланган пул-валюта ишончли сифтида қабул қилинади. Фоиз ставкасини ў лчаш вактида айрим холатлар ўзгариши мумкин.Шунинг учун мазкур холатга ани қ лик киритиш учун облигацияни, унинг номинали турли валютада кўрсатилган холатини кўриб чиқамиз. Мисол: Япониянинг давлат облигациясига нисбатан Англия давлат обилгациясини фоиз ставкаси юқори, ва буларни т ў лаш муддати бир хил. Мазкур облигацияни т ў ланмаслик риски эркинрок синф эканлигини хисобга олиб, бу шартлар барча инвесторларни Англия давлат облигациясига қ изи қ тирадими? Жавоб: бунда жавоб яхши бўлмаслиги мумкин, чунки облигацияларни номинали турли хил валюталарда берилган: Англия давлат облигацияси фунт стерлингда , а Японияники иенада. Шундай бўлса хам икки давлатни облигациялари мазкур синфга эга ма м лакатлар валютаси пул бирлигида даромадлилик даражаси ишончли хисобланади, бош қ а валюталарга нисбатан даромадлилик ставкаси эса келгусидаги тўловларни амалга оширишда икки валютани алмаштириш к у рсига бо ғ ли қ бўлиб, буни аввалдан билиш нонаникдир. Аникрок мисол: Сиз маблағингизни бир йилга инвестиция қилишга қ арор қил динг из. Япониянинг давлат облигациясини йиллик фоиз ставкаси 3%, Бирлашган Англия облигацияси йиллик-9%. Валюта курси- 1 фунт стерлинг 150 иенани ташкил этмокда. Фараз қилайлик, энди сиз япониялик инвестор хисобланасиз, қайсики қандайдир ишончли активларга Япония иенасида ўз капиталингизни

инвестиция қилишни хохлайсиз. Япония облигациясини сотиб олиб, ўзингизни 3 % га даромадингизни доимийлигини кафолатлайсиз- таъминлайсиз.Агар сиз Британияни давлат облигациясини сотиб олсангиз, у холда иенани даромадлилик ставкаси келгусида фунт стерлинг ва иенани алмаштириш курси кандайлигига боглик бўлиб колади. Мисолга аниқлик киритамиз: сиз Англия давлатининг 100 фунт стерлинга тенг облигациясини сотиб олишга карор қилидингиз. Бунда аввал иенани фунт стерлинга конвертация қилиш керак ёки сизни аввалги капитал суммангиз 15000 иенани ташкил этади. Англия давлат облигацияси бўйича фоиз ставкаси 9 % бўлса 1 йилдан с ў нг сиз 109 фунт стерлинг оласиз. Бирок, буни иенага келтирилган суммани аввалдан билиш мумкин бўлмаслигини айтиш мумкин, чунки келгусида валюта курси қанча бўлишини хеч ким билмайди. Шундай қ илиб, ха қ и қ ий даромадлилик фоиз ставкаси қ уйидагича : Даромадлилик ставкаси (иена)=(109 фунт стер*иенадаги фунт стерлингни келгуси курси -15000 иена)/15000 иен Мисол учун, бир йил давомида фунт стерлинг курси пасайди ва 1 фунт стерлинг 140 иенани ташкил этди. Бу холатда Англия давлат облигацияси бўйича иенанинг даромадлилик даражаси кандай бўлади. Бу куйидагича: (109 фун.стер.-140иен/фунт стер.- 15000 иен) Даромадлилик ставкаси(иена)=---------------------------------------------------------------- 15000 иен =0,01733

Шу йўл билан, сизни даромадлиликни реал фоиз ставкангиз 1,73 %ни, бу 3%дан кам, қайтаришни мазкур муддат билан Япония облигациясини сотиб олиш хисобига мазкур даромадни олишингиз мумкин. 2.Тўлов муддатини таъсири. Графикдан кўриниб турибдики, тўлов муддатини фоиз ставакасига таъсирини кўришимиз мумкин, расмда 1999 йил 7 июн холатига СШАнинг казначей векселини даромадини эгрилигини кўришимиз мумкин. Даромад эгрилиги муомалага чиқарилган США казначействасининг фиксирланган даромадли инструментлари бўйича ўзаъро фоиз ставкаси меъёр(размер)и ва уни қайтариш муддати ўртасидаги нисбат кўринишда бўлади. 2,2 расмда кўриб турибмизки, казначей мажбуриятларни йиллар бўйича йиллик хисобланиши асосида даромадлилик йилига 5,25% бўлиб, тўлов муддати меъёрини ортиши хисобига у ортиб борган ва тўлов муддати 30 йил бўлган инструментлар учун эса 6% ни ташкил қилган.

Расм. 2.2. АКШ казначей қимматли қоғозларини даромадлигини эгрилиги. 2,2 расмда мазкур ва қ т давомида даромадлиликни эгрилигини формаси ва даражаси(уровень) кучли ўзгармокда.Аввалги қисқа муддатли бўйича фоиз ставкаси узоқ муддатлига нисбатан юқори бўлган, шу сабабли даромадни эгрилиги пастдан тепага эмас, балки юқоридан пастга қ араб кетган. Жадвал 2.1. Қиммат қоғозларни даромадлигини таққослаш (%) АКШ казначесйствасини облигации 1 йилдан 10 йилгача 5,70 АКШ казначей облигации қайтариш муддати 10 йилдан юқори 6,21 Корпоратив облигациялар қайтариш муддати 1 йилдан 10 йилгача Юқори сифатли 6,45 Ўртача сифатли 6,94 10 йилдан юқори лари: Юқори сифатли 7,09 Ўртача сифатли 7,56 3. Тўламаслик рискини таъсири. Фиксирланган даромадли инструментлар бўйича тўламаслик риски қанча юқори бўлса, у холда булар бўйича фоиз ставкаси шунча юқори бўлиб, хатто бунинг қ олганлари эса ўзгаришсиз қ олади.2,1 жадвалда заёмщик томонидан чиқарилган облигацияларни долларли номинали бўйича фоиз ставкалари турлича бўлиб,бу ўзининг жалб қ илган га нисбатан тўламаслик имкониятлари рискини турли хил даражаси билан характерланади. АКШ казначействасини узоқ муддатли облигацияларини

бундай рисклари бу рискнинг энг паст кўрсаткичи хисобланади, кейин юқори сифатли коорпоратив облигациялари келади, с ў нг коорпоратив облигацияларни ўртача сифатлиси келади. Турли хил қимматли қоғозларни даромадлилик кўрсаткичини фарқига эътибор қаратинг, бу холда тўлов муддати 10 йилдан юқори бўлган АКШ казначействаси облигациялари бўлиб, буни йиллик даромади 6,21 % ва қайтаришни бу муддати ўртача сифатга эга корпоратив облигациялари эса яъни –йиллик даромадлилик кўрсаткичи эса 7,56 % ни ташкил этган. Даромадлиликдаги фарқ йиллик 1,35% ни ташкил этди. Фиксирланган даромадли инструментларнинг фоиз ставкаларини хажмига таъсир этувчи асосий омилларга қуйидагилар киради. -хисоб китоб қилиниши кандай валютада бўлиши ; -тўлаш муддатига; -дефольтли рискки ёки кредит олувчи - заёмщикни кредит шартномаси шартларини бажармаслик риски . 1. хисоб китоб қилиниши кандай валютада бўлишига ; Тўлов тартиб бўйича кандайдир пул хисобига амалга оширилиши, фоиз ставкасига таъсир этади.Тўловлар у ёки бу мамлакатни валютаси: доллар, франк, марка ва бошкаларда амалга оширилади. Айрим холларда тўлов сифатида кандайдир товар, мисол учун тилло, серебро ёки товар ва хизматлар бўйича тўловларни стандартли «сават»и рол уйнайди.Фоиз ставкасини тўлови кайсидидир мамлакатни пул-валюта бирлиги орқали амалга оширилади. -тўлов муддатига; Фиксирланган даромадли инструментлар бўйича тўлов муддати- бу барча жалб-банд бўлган суммани тўланиши лозим бўлган вакт хисобланади.

Қисқа муддатли инструментлар бўйича фоиз ставкалари узоқ муддатлига нсбатан юқори хам, паст хам ёки тенг бўлиши хам мумкин. Дефольт риски ёки кредит олувчи - заёмщикни кредит шартномаси шартларини бажармаслик риски. Тўламаслик риски- бу эхтимолли фаолият бўлиб, фиксирланган даромадлар бўйича заёмщик томонидан қ исман ёки умуман фоизини ёки асосий қарзини тўламаслик тушунилади. Буни рисклилик даражаси қанча юқори бўлса, у холда заёмщик томонидан ўз инвесторларига фоиз ставкаси юқорилигини, қимматли когзларини сотиб олишга келишиш учун ваъда беради. 10 .Инфляция ва реал фоиз ставкалари фоиз ставкаларини тенглаштириш. Турли хил давлардаги иқтисодий кўрсаткичларни вактлар бўйича ишончли таққослашда дунё тан олган усул хисобланган товар ва хизматларга бўлган бахо ва инфляция даражасини хисобга олган холдаги уни активларини ейиштириш(корректировка) зарурдир. Иқтисодчилар бундан келиб чиқиб, бахони номинали ёки бахолар товар ва хизматларга кўрсатилган-белгиланган хақиқийбахо пулнинг истеъмол қиймати- кобилиятини белгиловчи сифатида тан олинган дир. Бундан ташкари, фоиз ставкаларининг номинали билан хақиқий бахоси бир биридан фарқланади. Облигациялар бўйича номинал фоиз ставкаси заёмщик томонидан ваъда берган сумма бўлиб, бу кайсики пул кўринишдаги сизга т ў ланадиган тўлов хисобланади. Хақиқий фоиз ставка – бу кредитор томонидан ишлаб топилган номинал фоиз ставка бўлиб, пулнинг истеъмол қиймат-коблиятини ўзгариши билан ўзгартирилган(корренктировка) кисмидир. Мисол: Хисобланадиган номинал фоиз ставкаси йиллик 8%, а инляция даражаси эса 8%, у холда даромадни хақиқийфоиз ставкаси 0 га тенг бўлади.

Даромадлиликни хақиқийфоиз ставкасини хисоблаш учун стандартли истеъмол саватидан қу рол сифатида фойдаланилади. Мос холда даромадлиликни ха қ и қ ий фоиз ставкаси мазкур саватнинг таркибига богли қ бўлади. Миллий истемол бахоси индексини хисоблашда, ИБИ-саватдаги таққосланадиган истеъмол товарларидан фойдаланилади. Агар номинал фоиз стакаси йиллик 8 % ни ташкил этса, а инфляция даражасига мос бўлган истемол бахолари индексини ўзгариши -5 % бўлса, у холда даромадлиликни хақиқийфоиз ставкаси 3 %ни ташкил этади.Бу аникми? Бунга ишонч хисил қилиш учун даромадлиликни хақиқий фоиз ставкасини ани қ ро қ кўриб чиқамиз: Сиз хар бир инвестиция қ илаётган 100 долл учун 108 долл оласиз. Бирок, бу даврда истемол савати кайсики 1 йил олдин турган 100 долл қиймати ортди ва 105 долл. га қ адри тушди. У холда истеъмол товарларига нисбатан сизни 108 долл. пулингиз жорий даврда товар сотиб олиш учун қанча хақиқий қийматига эга бўлди? Бунда 108 долл. ни истеъмол саватини келгуси бахосига бўлинади: 108/105=1,02857 қарзина. Шундай қилиб, хар бир сотиб олинмаган сават учун, ўз капиталингизни инвестицияга алмаштириб, сиз 1 йилдан сўнг 1,02857 эквивалентда сават оласиз. Мос даромадлиликни хақиқий ставкаси йилига(саватни келгусидаги сони бугунги кундаги бита қарзинани тугри келиши) 2,857 ташкил этади. Умумий формуласи: Номинал фоиз ставкаси ва инфляция даражаси ўртасидаги даромадни хақиқий фоиз ставкаси нисбий кўриниши қуйидагича: 1+номинал фоиз ставкаси 1+даромадлиликни хақиқийставкаси= ----------------------------------------------------------------- 1+инфляция даражаси Ёки

Номинал фоиз ставка-инфляция даражаси Даромадлиликни хақиқийставкаси= ----------------------------------------------------------- 1+ инфляция даражаси Мисолимиз бўйича: 0,08-0,05 Даромадлиликни хақиқийставкаси= ------------------------= 1,05 ==0,02857=2,857%. Фиксирланган номинал кўринишдаги даромадли инструментлар ишончли хисобланиб, маълум риск даражасини ўз зиммасига олганлигини хакикатда билдиради. Агар инфляция даражаси- йиллик 5%, у холда келгусдаги даромадлилик ставкаси 2,857 га тенг бўлади, агар инфляция даражаси 5%дан юқори бўлса у холда хақиқийставка 2,857 % дан кам бўлади. Қўйилган маблағларни қ адрсизланиш рискидан химоя қ илиш учун хақиқий ставка хақиқий товар ва хизматлар бахоси ёрдамида белгиланади. Мисол: кандайдир фиксирли даромадга эга инструментлар учун ягона хисоб китоб усули таққослаш учун мос бўлган у ёки бу товар орқали кўрсатилади. Айрим облигацияларни асосий сумма ва қарзларни фоиз суммасининг хажми аник мамлакатни хаёти қиймат-кадри орқали хисоб китоб қилинадиган маълум истеъмол саватидаги товар ва хизматлар қиймати кўринишда бўлади. Англия хукумати шундай индексланган облигацияни мумаблаға 1981 йилдан бери чиқармокда. Бу облигацияларни фоиз ставкаси хақиқий рисксиз хисобланади. 1998 йилдан АКШ казначействаси

инфляциядан химояланган жамғарма облигацияларни муомалага қўшимча чиқара бошлаган. Амалдаги инфляция ўсишини хисобга олган холдаги индексланган амалдаги облигацияларни кўриб чиқамиз. Мисол учун инфляция даражаси хисобга олган холда индексланган 1 йилик қимматли қоғозларга эътибор қаратамиз. Булар учун хақиқий йиллик фоиз ставкаси химояланган 3 % ни таклиф этамиз. Инфляция даражасига боғлик бўлса хам аввалдан долларни номинал даромадлилик ставкасини аниқ билиш мумкин эмас. Агар инфляция даражаси атиги 2 %ни ташкил этса, у холда йиллик(итоговая) долларни номинал даромадлилик ставкаси 5%ни ташкил этади. Агар 10 %ли инфляция даражасида эса бу кўрсаткич 13 %гача ортади. Юқоридаги суммалаб, фоиз ставкаси химояланган даромадли ставкани эслаймиз. Кўпгина облигациялар бўйича кўрсатилган у ёки бу валютада фоиз ставкаси белигиланади, а унинг даромадлиликни хақиқий ставкаси истемъмол товарларининг бохолар динамикасига хисобига хам – ноаник кўрсаткич хисобланади. Агар биз инфляция даражаси хисобига индексланган облигация хақида гапирадиган бўлсак, у холда мазкур холда фоиз ставка истеъмол саватига кирувчи аниқ товарлар қиймати орқали хисобланади. Мазкур сават хисобига фоиз ставка рисксиз хисобланиб, хақиқий ставкани кафолатлайди. 11. Пул окимини дисконтлаш асосида тахлил ва инфляция. Ишлар инфляция билан боглик бўлганда, турли хил валюталардан фойдаланишга олиб келади. Мисол учун: Карилик учун жамғаришни кўриб чиқамиз. 20 ёшингизда сиз йилик 8% фоиз хисоби билан 100 долл. пул қўйдингиз. Ижобий янгилик билан изохланувчи, сизни 100 долл. қўйган пулингиз мазкур вактда, сиз 65 ёшга тўлганингизда 3192 долл.гача ортади. Сальбий янгилик, сиз бугун сотиб олаётган буюмингиз, бу вақтга келиб, бугунгидан хам кўпроқ қийматли товарга эга бўлади. Мисол: агар сиз сотиб

олаётган товар ва хизматларни бахоси хисобига 45 йил давомида йилига 8% ортиши хисобига кўпроқ имконият яратилади, яьни бугунги қўйган 100 долл. маблағингиз, сизни 3192 долл.ингиздан кўпроқка товар сотиб олиш қувватига -имкониятига эга бўлиш демакдир. Шундай килиб,сиз хеч нима ютмайсиз. Шу сабабли инфляция даражаси ва фоиз ставкаларини хисобга олган холда инвестицияни узоқлилиги ха қ ида қ арор қ илаётганингизда а қ л билан иш тутиш керак бўлади. Хақиқий ва номинал фоиз ставкаси фарқ қилиши зарур. Номинал фоиз ставкаси - бу инфляция даражасига келтирмай, у ёки бу кўринишдаги валютани ставкасидир, хақиқийфоиз ставка - унинг номиналини инфляция даражасига келтирилган у ёки бу кўринишдаги валютани ставкасидир. Хақиқий ва номинал фоиз ставкалар ўртасидаги фарқ бўлишини 2 боб да берилган. Инфляция даражаси ва номинал даражасига келтирилган хақиқий фоиз ставкаси билан богли қ холдаги формуласи. 1 + Хақиқий фоиз ставка = 1 + Номинал фоиз ставка 1 + Инфляция даражаси Ёки , мос холда Хақиқий фоиз ставка = Номинал фоиз ставка – Инфляция даражаси 1 + Инфляция даражаси (ARR) йиллик фоиз ставкадан фойдаланиб, фоизларни улксиз хисоблаш йиллик фоиз ставкалари ўртасидаги нисбат орқали хақиқий билан номинал фоиз ставкаси ўртасидаги алге бра ик-математик муносабатини қисқартиради.

Хақиқий фоиз ставка – Номинал фоиз ставка – Инфляция даражаси Шундай килиб, агар биз унинг ARR ни номинали йиллик 6 % ва инфляция даражаси 4 % ни узлуксиз( хисобланган холда) ни хисобга олсак, у холда хақиқий ставка доимий хисобланадиган 1 % га тенг бўлади. Инфляция ва келгуси қиймат . Молиявий режалаштириш нуқтаи назаридан олганда хақиқий фоиз ставкасини билиш кўпроқ афзал беради. Буни маъноси шуки, ва охири окибатда, сиз келгусидаг и ўсаётган истеъмолингизни ўз жамғармангиз хисобига қондиришингиз мумкин. Мисолимизга қайтамиз, кайсики,сиз 20 ёшингизда 100 долл. пул куйиб, ёшингиз 65 га т ў лганда ечиб олиш. Хакикатда сизга 65 ёш т ў лганда сизда мазкур қанча пул (хақиқий истеъмол қ увватини хисобга олган холда)- суммани бўлишини ха қ и қ атда билишни хохлаймиз. Бизга зарур маълумотлар хисоб китоби учун 2 та усул мавжуд- мураккаб ва оддий. 1 чидан-45 йил давомида йиллик 2,8757 % хақиқий фоиз ставкадан фойдаланиб, 100 долл.ни келгуси қийматини топамиз. Биз хақиқий келгуси қ иматини Қ ИДИРИЛАЁТГАН хажмини топамиз. Хақиқий келгуси қиймат =100 долл.х1,02857 45 = 355 долл. Мукобил сифатида мазкур натижага -хулосага жараёнма жараён келишимиз мумкин. Аввал йиллик 8% номинал фоиз ставкадан фойдаланиб, номиналнинг келгуси қийматни топамиз. 45 йилдан сўнг FVнинг ниминали = 100 долл.х 1,08 45 =3192 долл. Сўнг агар инфляция даражаси йиллик 5 % фоиз бўлганда 45 йилдан сўнг бахолар қанчага ўсишини хисоблаймиз. 45 йилдан сўнг бахалар даражаси = 1,05 45 = 8,985 .

Ва охири хақиқий келгуси қийматни топиш учун келгуси номинал қийматини КЕЛГУСИДАГИ бахолар даражасига бўламиз. Хақиқий FV= Келгусидаги н оминал қиймат = 3192 долл. = 355 долл.Келгусидаги бахоларни даражаси 8,985 Охири натижа худди шундай . Биз билдикки, агар банк омонатиг а бугун 100 долл.ни(20 ёшимизда) қў йсак, агар 45 й ил давомида хисобдан хеч кандай пул маблағи ечилмаса, бизни таклиф бўйича 65 ёшга киргандаги пулга бугунги бахода 355 долл.лик товар сотиб олиш имкониятига эга бўламиз. Шундай килиб, хақиқий келгуси қиймат(355 долл.)ни хисоблаш учун 2 усул мавжуд. 1. Хақиқийфоиз ставка асосида келгуси қийматни хисоблаш. 2. Инфляцияни хисобга олган холда хақиқий келгуси қийматни топиш максадида номинал ставка ва келгусида қайта бахолашдан фойдаланиб келгуси номинал қиймати хисоб- китоб қилинади. Инфляция ва келтирилган қиймат. Келтирилган қийматни хисоблаётганда кўп молиявий ечимларни ечишда келгуси сумма фиксирланмайди. Мисол учун, биз 4 йилдан сўнг машина сотиб олишни режа қилдик ва бу машина сотиб олиш мақсадида маблағимиз етиши учун маблағ йиғишни таъминланиши учун хозирдан етарли маблағни жамғаришни таъминлаш лозим. Сиз ўйлаётган машинани сотиб олиш бахоси масалан 10 000 долл. туради, а кайсики ўз пулингизни банк омонатига қўя оладиган миқдорнинг фоиз ставкаси йиллик 8% ни ташкил этади. Хозир сизга қандай суммани қўйиш керак, йилик 8% ставкада қайсики 4 йилдан сўнг 1000 долл. ни келтирилган қийматини хисоблашга харакат қилдик.:

PV=10000 долл./1,08 4 =7350 долл. Ягона хулосага келишимиз мумкинки, хозир банк омонатига 7350 долл. қўйсак, бу сумма 4 йилдан сўнг машина сотиб олиш учун маблағ етарли бўлади деган хулосага келинди. Бу қарор хато хисобланади. Агар хозир 10 000 долл га сотиб олиниши кутилаётган машинани бахоси тахминан 4 йилдан сўнг (аввалги 10000 долл дан) (қимматлашади)ортиқроқ бўлиб қолади. Қанчага қимматлашади? Бу инфляция даражасига боғлиқ бўлади. Агар машина бахоси йилига 5 % ортиб борса, у холда 4 йилдан сўнг бу машина бахоси 10000 х 1,05 4 , ёки 12155 долл. ни ташкил қилади. Бундай холатда инфляцияни хисоблашни 2 хил усули мавжуд 1 чиси: Хақиқий дисконт ставкасидан фойдаланиб, келтирилган қийматни хисоблаш. Хақиқий дисконт ставкасини қуйидаги формула орқали аниқланади : Хақиқий фоиз ставка = Номинал фоиз ставка – Инфляция даражаси 1+ Инфляция даражаси Хақиқий фоиз ставка = 0,08-0,05 =0,02857=2,857% 1,05 10 000 долл.ни жорий қийматини хисоблаш учун хақиқий фоиз ставкасидан фойдаланиб, биз қуйидагини топамиз : PV = 10000 долл./1,02857 4 = 8934 доля.

2 чи усул : Бунда, йиллик 8 % дисконт ставкасини номиналидан фойдаланиб, 12155 долл.ни келгусидаги номинал суммасини келтирилган қийматини хисоблаш : PV = 12155 долл. /1,08 4 = 8934 долл. У ёки бу усулдан фойдаланиб, бир хил натижани оламиз : сиз 4 йилдан сўнг инфляция хисобига ортган машинани бахосини қоплаш учун хозир 8934 дол. қўйиш кераклигини билдик . Инфляция ва жамғариш. Узоқ муддатли жам ғ армаларни турли хил вариантлари ҳ а қ ида ў йлаётганда асосан инфляцияга эътибор бери ш лозим . Сиз ў йлаётган хар йили қў йиш га режа қ илаётган сумма хаётни умумий қиймати б илан бирга доимий равишда ортиб боради, шундай экан сизни даромадингиз хам мос холда ортиб боради. Оддий бир усул - инфляция даражасини ани қ прогнози ни билмай туриб хамма нарсаларни бош қ арса бўлади, бунда доимий хақиқий тўловлар ва хақиқий фоиз ставкаларини хисобга олиб режа тўзишдир. 12 .Ўзгарувчан даромад келтирувчи молиявий инструментлар ва бу даромадни (даромадларини) аниклаш . рискли активларни даромадлик ставкаси Фоиз ставкаси- жалб килган актив-маблағлар бўйича келишилган даромадлилик ставкаси- дейилади, маъноси бўйича эмитентларнинг олдидаги келишилган мажбуриятидир. Ўзаъро келишиб берган актив- маблағлар бўйича амалда фоиз ставкалари турли хил кўринишда бўлади. Мисол: Келгусида ани қ тўловлари кафолатланмаган холда сиз ўз капиталингизни к ў чмас мулкка, акция ёки тарихий ёдгорликларини ишлаб чиқаришга инвестиция қ иласиз. Энди, шундай рискли активлар бўйича даромадлилик ставкаси ў лчанади.

Агар сиз ўзингизни капиталингизни кандайдир, пайли қимматли қоғозларга мисол, оддий акцияга қў йгансангиз, у холда сизни даромадингиз икки манбадан ташкил топади. Биринчи-девидендлар бўлиб, акционер фирмасига-мазкур қимматли қоғозлар эмитенти томонидан т ў ланадиган пул кўринишдаги тўлов. Бу девидендлар шартномада келишилган девиденд тўловларидир, буни фоиз ставка дейилмайди. Девидендлар фирм а ационерлар румумий йиғилиш советига асосан тўланади. Иккинчи манбаси, акционер капиталига қўйилган даромад бу акционер эгалик қ илган ва қ тда, мазкур ва қ тда акцияни бозор к у рсини ортишидир. Даромадни бу кўриниши капитални ортиши дейилади. Агар акционер зарар кўрса у холда капитални й ў котиш дейилади. Инвестицияланган капитални даромадлилик даражаси қандай ўлчанишини кўрамиз, бунда мисол: сиз бир донаси 100 дол бахосида акция сотиб олдингиз, бир кундан сўнг акцияни курси 101 гача ортди. Ва сиз уни сотдингиз.Сизни даромалик ставкангиз мазкур вақтда хар бир акция учун 1%ни ташкил қилиш-битта акцияга капитални ўсиш кўрсаткичи хар бир акция ёки 100 долл. учун 1 долларни ташкил этди. Энди, сиз сотиб о л ган акциянгизга 1 йилга эгалик(владеет) қ иласиз. Йил охирида акциялар бўйича битта акциянинг девиденди 5 % да хисобланмо қ да ва акцияни бахоси 105 долл. Шундай қ илиб, қўйилган капитални бир йиллик давромадлилик – r - куйидагича: (давр охирига акция бахоси - акцияни бошлангич бахоси + пул кўринишдаги девиденд) R=------------------------------------------------------------------------------------------ ---------------------- Акцияни бошлангич бахоси Мисолни кўрамиз:

(105долл.-100 долл.+5 долл) R = ----------------------------------------------------------------------- =0,10=10 % 100 долл. Қ уйидагига этибор беринг: биз қўйилган капитални умумий даромадлилигини топдик, худди суммага ўхшаш қ уйидаги компонентлар: девиденд кўринишдаги даромадлар ва акция бахосини ўзгариши: бўйича хам алохида хисоблаб чиқамиз пул кўринишдаги девидендлар акцияни охирги бахоси +акцияни бошлангич бахоси r = ----------------------------------------- + ------------------------------------------------------------------- акцияни бошлангич бахоси акцияни бошлангич бахоси 13. Рискли инструментлар даромадлилик даражасига инкирозни ва бошка омилларнинг таъсири. Бозор иқтисодиёти шароитида даромадлиликни ставкаси даражасига таъсир этувчи 4 та омилини келтирамиз - корхонанинг асосий восита-маблағини самараси - ТМЗга, машиналарга, заводларга, кўприк ва бошқа объектларга қўйилган маблағ бўйича кутилаётган даромадлилик ставкаси; - корхона асосий восита-маблағини самарали фойдаланишнинг ноаниклилик даражасига; - ахолининг вактинчалик(шу вактдаги) макади-фикрини юзага келиши (бўлиб қолиш (временные предпочтение людей) )-ахолини келгусида эмас, балки хозир товарларни қанчалик истеъмол қилиши қизиктиради. Агар ахоли келгусига жамғарма қўймай хозирги истеъмолни кўпайтирса, у холда

инвестиция камаяди, ишлаб чиқариш камаяди, макроиқтисодий мувозанат йуколади, келгусидаги ортадиган истеъмоли қондирилмаслиги юзага келади. - рискни қабул қилмаслик (кутилмаган риск)- инвестиция рискини камайтириш максадида даромадни ортишини хохламасликка келишган ахоли сони(даромадни ортишини атказ қилишга келишган) рисксиз активларга маблағ қўйиш массали равишда кўпаяди, ўз навбатида рисксиз активларни даромадлилик даражаси рискли активларни даромадлилик даражасига нисбатан камайиб кетади. 14. Даромадлилик ставкаси даражасига таъсир этувчи омиллар -ишлаб чиқариш воситаларидан келадиган самара Инвесторларнинг кутаётган даромадлилик ставкаси хажмига таъсир этадиган омиллардан бири ишлаб чиқариш воситаларидан келадиган самара хисобланади. Ишлаб чиқариш воситалари - бу буюм бўлиб, бу қ айсики бош қ а буюмни –товарни ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Уни типик формалари: шахта, йуллар, канал, электр -энергостанциялар, завод,фабрика, машина- жихозлар, ТМЗ Лар ва бошкалар. Бундан ташкари, капитални физиологик(моддий) томонидан «капитал» дейилиб, бунга ишлаб чиқариш кувватини оширувчи патент, шартнома, формула, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнлари киради. Бундай буюм бўлмаган(номоддий активлар) актив лари айрим холларда бажариладиган НИОК(научно исследовательский опытно- конструктор) ва реклама харажатларини натижаси хисобланади. Капиталдан фойдаланишни йиллик самараси фоизли кўрсаткичда ифодаланиб, капиталга қўйилган мабла ғ ни даромадлилик ставкаси дейилади. Бу капиталга қўйилган маблағни даромади эса фирма томонидан муомалага чиқарилган қимматли қоғозлар; жумладан, акция, облигация ва бошка молиявий инструментларни ушловчиларига тўланадиган девидендлар ёки фоиз кўринишдаги тўланадиган маблағни манбасидир. Бу барча инструментлар капиталга маблағ қўйишдан фойдаланиб ундан келадиган

даромаднинг талаб этилган бир қисми эканлигини ифода этади. Капиталга маблағ қўйишдан келадиган даромадлилик даражаси инвестициялашни вақти ва жойига боғлиқ бўлади: иқтисодиётни холатига, ишлаб чиқаришнинг бошқа мазкур капиталдан фойдаланиш хисобига, товар ва хизматларга бўлган талаб даражасига, ишчи кучи ва табий ресурслардан фойдаланишдек бошқа омилларга рухсат берилиш(доступности) даражасига боғлиқ бўлади. Капиталга қўйилган маблағни даромадлилик ставкаси қанча юқори бўлса, иқтисодиётдаги фоиз ставкаси даражаси шунча юқори бўлади. -Ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишдан келадиган самарани ноаниклик даражаси. Капиталга қўйилган маблағни даромадлилик ставкаси куп сабабларга эга бўлиб, ноаникликнинг юқори даражаси билан характерланади.Мисол учун; хосилдорликка аввалдан ноаник бўлган табий шароитлар таъсир этади; шахта ва нефт скважинларида прогноздагидек сифатли казилма чиқмай колши мумкин; машиналар вактлар келиб эскириши,синиши мумкин; махсулотга бўлган талаб истеъмол вкуси ва шунга мос келувчи товарларни ишлаб чиқаришни ўзгариши мумкин; ва бошкалар. Хаттоки, ТМЗ товарлар саклашни оддий жараёнида келгусида фойдаланиш учун товарларни миқдор ва сифат жихатдан вактлар утгандан кейинги эскириши ва бўзилиши мумкин. Акция ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш хисобига олинган даромадларга нисбатан қўйилган талабни билдиради. Ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишдан келадиган нисбий самарасининг ноаниклик даражасиқанча юқори бўлса,акцияга қўйилган маблағни риск учун мукофоти шунча юқори бўлади. -Кишиларни вактинчалик таклифи-фикрини вужудга келиши. Даромадлилик ставкаси даражасига таъсир этувчи кейинги омил кишилар психологиясидир. Кишилар, тартиб бўйича, бугунги хаётни барча бойликларидан фойдаланишни эртага эмас, балки бугун фойдаланишни

талаб этади. И қ тисодчилар эса уларнинг инвестиция қ илиш учун мумкин бўлган ишлаб чиқариш маблағлари бўлмаса хам ў з пулини инвестиция қ илиши мумкин, агар фоиз ставка ижобий бўлса, мазкур ( предположение) таклиф (фикр) дан келиб чиқади, бу учун ягона сабаб кишилар қарзга маблағ олиб, қарзга маблағ беради, бу хаёт давомида кишиларни фикридаги жорий истеъмолни доимий ўзгариши нисбатан(относительно) ижобий бўлади. Умуман олганда кишилар келгусига шу имкониятни колдирмай бугун қанча товар ва хизматларни истемол килса, у холда иқтисодиётда фоиз ставка шунча юқори бўлади. Кишилар истеъмолни келгусида эмас балки хозир амалга оширишни максад(предпочитают) килиб қў йишнинг асосий сабаби, инсонларнинг вафот этиш вақтининг аниқ эмаслиги хисобланади. Кишилар хозир яшаяптими имконияти борича бугунги истеъмолини қ ондириб хаётдан зав қ олишни хохлайди. Келгусига таллукли бўлган уни ва сўнг қилиши мумкин бўлган маълум ижобийликдаги ноаниклик даражаси доимо мавжуд. -Рискни кутилмаганлиг и - қабул қилинмаган риск Капиталга қўйилган маблағни даромадлилик ставкаси хар доим рисклилиги билан характерланади. Кафолатланган фоиз ставкасини олиш имкониятлари мавжудми ва буни нима аниклайди. Жавоб куйидагича: молиявий тизим кишилар учун маълум имкониятлар яратиб, бунда улар кайсики рискдан холи бўлган активларга маблағкуйишга харакат киладилар. Шунинг учун улар капиталга қўйилган маблағдан маълум келаётган даромаддан воз кечиш и зарур. Риски кам сезгирли кишилар кафолатланган фоиз ставкасини олиш имкониятига эга кўпроқ риск даражасини қабул қилмаган(макул бўлмаган( не приемлет- риска)) кишилардир. Бирок бу ставка рискли активлар бўйича кутилаётган даромадлилик ставкасига нисбатан паст хисобланади. Ахоли ўртасидаги қабул қилмаган –хисобга олмаган рисклар даражаси қанча юқори бўлса, у

холда риск мукофоти шунча юқори ва рисксиз фоиз ставкаси хажмидан паст бўлади.

Тавсия этилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И . А . Каримовнинг “М амлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ”.Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримовнинг “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” .; Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И А Каримовнинг “Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омилидир” ,Тошкент - «Ўзбекистон» 2011й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: 1998 й. 24 декабрь. 5. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомиласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 6. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: “Молия” нашриёти, 2003 й. 332 бет. 7. Жўраев А.С. , Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳаларни таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2003 й. 256 бет.

Похожие

ТВТ Самарадорлиги ва унга таъсир этувчи омиллар

Молия бозорининг курсаткичлари ва уларга таьсир этувчи омиллар

Товарлар сифатига таъсир қилувчи омиллар ва уларнинг физик хусусиятлари

Ялпи талаб ва ялпи таклиф назарияси

Товарлар сифатини шакллантирувчи ва сақлаш даврида уларни сифатига таъсир қилувчи омиллар.