Молия бозорининг курсаткичлари ва уларга таьсир этувчи омиллар - Экономика - Рефераты

Молия бозорининг курсаткичлари ва уларга таьсир этувчи омиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131 KB

М олия бозорининг к у рсаткичлари ва уларга та ь сир этувчи омиллар Режа. 1. Молиявий глобаллашув шароитида молия бозори ривожининг замонавий тенденциялари. 2. Молия бозорининг самараси кўрсаткичлари.

1.Молиявий глобаллашув шароитида молия бозори ривожининг замонавий тенденциялари. Молия бозорларининг глобалланиш жараёни даври информацион (маълумот) технологияларининг тез суръатда ўсиш даврига тўғри келди. Информацион технологияларнинг тараққиёти молия оқимларининг ташкилий тизимига ва уларнинг таркибий шаклига ўта кучли таъсирот ўтказади. Информацион тизим дунёнинг молия ташкилотларини шундай боғладики, Оврупада, мааслан Лондонда ги воситачи (брокер) фирмалар бемалол Америкадан акциялар сотиб олиб, уларни жануби-шарқ давлатларидаги мижозларига сотадилар, ва аксинча савдо-сотиқ амалга оширилади. Бу шароитда дунёнинг ҳар чеккасида жойлашган молия бозорлари ўзаро боғлиқ бўлиб, улардаги ҳар қанақа ўзгариш ва янгилик бошқа бозорларга ўз таъсирини кўрсатмай қолмайди. Информацион тизимнинг шаклланиши ва бу орқали дунё бозорларининг бирлаштирилиши бир қанча янги кўринишлар ва глобаллашган бозордаги жараёнларнинг маълум қирраларини намоён этди.Булар орасида глобаллашиш жараёнини янада тараққий этишига таъсир кўрсатаётганлиги қуйидагича: 1. Молия операциялари соҳасида умумий стандартларни киритди.Бу дегани ҳар хил тилларда ифодаланувчи бир хил молия операциялари ва қийматлар аниқ маънога эга бўлдики, молиячилар қаерда таълим олмасин, бир-бирларини осонликча тушунадилар ва операциялар ўтказишда умумий тушунчалар орқали глобаллашиш жараёнларига қўшимча далда берадилар. 2. Дунёнинг ҳар чеккасига жойлашган молия бозорлари ўз мавқеини ошириш билан, молия марказлари кўпая бошлади.Бир тарафдан, бу илгаридан мавжуд молия марказларининг аҳамияти пасайишига шароит яратса, бошқа тарафдан маҳаллий мавқеини оширишга интилиш шу бозорга янги қатнашчиларни жалб қилишга кўмаклашади ва шу орқали, янги қатнашчиларни умумглобал бозорларга жалб этади.

3. Ҳаракатдаги молиялар келтирган фойда йиғилган сари бу жараён янги маблағларнинг кўпайишига олиб боради. Бу маблағлар ўз ўрнида янги сармоялар ва капитал тараққиётини жадаллашишига замин яратади. Натижада глобал сармоялар миқдори ўта ўсиши жараёни кузатилмоқда. 4. Қимматли қоғозлар бозорларнинг кескин тараққиёти уланинг янги турларини шаклланишига ва янги молия асбобларни қўлланишига олиб келди.Уларнинг турлари нафақат шакли, ундан ташқари қиймати ўзгаришида ҳам кузатилмоқда. Қиймат, фақат ташкилотлар ва бой мижозларга мўлжалланган дастмаклар қаторида ўта арзонлари билан тўлдирилиб бормоқда. Уларнинг тарқатилиш услублари ҳам хилма-хил . 5. Охирга йилларда жуда кўп давлатлар хусусийлаштириш режаларини амалга оширмоқдалар. Хусусийлаштирилган ташкилот ва қимматли қоғозлар бозорлари фаолиятига ўз хиссаларини қўшиб боришмоқда . Ўз ўрнида бу жараён нафақат маҳаллий бозорларида капитал молиялар айланишининг жадаллашиши.Бу акциялар халқаро қимматли қоғозлар савдосига ўз ҳиссаларини қўшиб бормоқда. 6. Халқаро валюталар тизимининг такомиллашиши бу жараёнга ўз ҳиссасини қўшиб боради. Масалан, Оврупа Иттифоқида умумий валюта киритилиши ёки ҳар хил минтақаларда мавжуд бир-бирига боғлиқ валюта тизимлари ўзаро валюта савдосига ишонч ва сокинликни таъминлайди. Ўз ўрнида бу шароит ҳам глобаллашиш жараёнининг тараққиётига ижобий таъсир кўрсатади. 2.Молия бозорининг самараси кўрсаткичлари. Молия бозорининг самаравийлигининг энг муҳим кўрсаткичи, қимматли қоғозлар билан боғлиқ аниқ маълумотнинг мавжудлиги. Савдога чиқарилган қимматли қоғозлар нархи ҳақида камдан-кам очиқ савдолашиш амалга оширилади.Амалда хатарлироқ қоғозлар кўпроқ даромад келтиради ва хатарсиз қоғозлар келтирадиган даромад нисбатан пастроқ юради деган иборага орқа қилинади.Шунга кўра ҳар қандай қимматли қоғозлар ҳақида “бозорда” янги маълумот чиқиши билан бу қоғозларнинг нархи ўзгаришиг

олиб келади.Ундан ортиқ , нафақат шу қоғозлар, бошқа шу турдаги қоғозларга оид маълумотлар ҳам уларнинг нархларига ижобий ёки салбий таъсир ўтказиши мумкин.Қанчалик маълумотлар аниқ ўлса, сармоячилар акцияларнинг нархи ошириб юборилган ёки аксинча паст ўрнатилганидан бехавотир сармояларини жойлаштирадилар, яъни сармоя портфелларини шакиллантирадилар. Сармоя портфелларини шакллантириш диверсификация жараёни билан боғлиқ. Диверсификация – бу ҳамма молия дастакни бир ерда сақламай , уни турли тармоқлар, лойиҳалар , ҳар хил қимматли қоғоз турлари ва фарқ қиладиган муддатларга жойлаштириш билан боғлиқ фаолият. Яъни диверсификация-хатарларни ёйиш. Агар сармоя портфелидаги бирорта алоҳида сармоя салбий натижага олиб келса, бу билан боғлиқ зиён шу портфелдаги бошқа сармоялар ҳисобидан олинган даромадлар ҳисобидан қопланади.Ва, одатда портфелдаги бошқа қимматли қоғозлардан олган даромадлар, келтирилган зиённи ортиғи билан қоплайди. Бу нуқтаи назардан, сармоя портфели бошқарувини суст бошқарув ва ғайратли бошқарувларга ажратса бўлади.Суст бошқарувни қўлловчилар сармояларининг маълум диверсификациясига эришгач, қимматли қоғозлар нархларини ва улар билан боғлиқ хатарларни ортиқча текширишга вақтларини сарфламайдилар.Ғайратли бошқарувни қўлловчилар ҳар битта сармоялари билан боғлиқ хатарларни изчиллик билан текшириб, агар бу қимматли қоғозлар нархлари улар билан боғлиқ хатарларни қопламаса, улар ўрнига бошқа қимматли қоғозларни сотиб олишга киришадилар ва доим Сармоя портфелларини сифатини шу нуқтаи назардан янгилайдилар. Агар молия бозори самарали бўлса ва қимматли қоғозлар нархлари улар билан боғлиқ бўлган хатарларни тўла ва аниқ акс этса, суст бошқарувни қўллаш катта харажатлардан озод қилади. Ва шу билан бирга ўта самарасиз бозорларда иккиламчи қимматли қоғозлар савдоси амалга ошиши қийинчилик билан кечади.Шунинг учун ғайратли бошқарув сезиларли харажатларга олиб келиши мумкин.

Таянч иборалар. Молия тизими, молия воситачиси, сармоя бозори, пул бозори, акция, фьючеср, опцион, сармоя озори, акция, фьючеср, опцион, сармоя потфели. Назорат саволлари. 1.Молия бозори вазифалари ва функциялари нималардан иборат? 2.Молия бозорларининг ривожланишида қандай омиллар таъсир этади? 3.Молиявий услуб ёки асбоб деб нимага айтилади? 4.Қимматли қоғозларнинг молия бозорида ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат? 5-Мавзу. УЛУШГА ЭГАЛИК ҚИЛИШ ҲУҚУҚИНИ БЕРУВЧИ ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР . Режа. 1. Қимматли қоғозларнинг умумий тушунчаси. 2. Қимматли қоғозларнинг асосий (фундаментал) хусусиятлари. 3. Акциялар. 4. Акция эвазига пул топишнинг актив ва пассив усуллари. 1.Қимматли қоғозларнинг умумий тушунчаси. 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «қимматли қоғозлар ва фонд биржалари тўғрисида»ги қонунига мувофиқ « қимматли қоғозлар – бу уларни чиқараётган шахс билан уларнинг эгаси тўғрисидаги мулкий ҳуқуқларни ёки қарз муносабатларини тасдиқловчи дивиденд ёки фоиз кўринишида даромад тўлашни ҳамда ушбу ҳужжатлардан келиб чиқадиган ҳуқуқларни бошқа шахсга бериш

имкониятини назарда тутувчи пул ҳужжатларидир ». Юқорида қайд этилган қонунга кўра қимматли қоғозларга акциялар, облигациялар, хазина мажбуриятлари, депозит ва жамғарма сертификатлари, векселлар, шунингдек, ҳосила қимматли қоғозлар киради. «қимматли қоғозлар» атамаси рус тилидан ўтган асрда жой олди. У немис тилидан кириб келди, немис тилида шунга ўхшаш атама «Wertrecht» бўлиб, унинг айнан таржимаси «қимматли ҳуқуқ» деган маънони англатади. Инглиз тилида рус ва немис тилларидан фарқли ўлароқ «қимматли қоғозлар» (securities) атамаси бевосита «қоғоз» қўшимчасига эга эмас. Боз устига, «акция» (share) сўзи «улуш» деб таржима қилинади, яъни «қоғоз» сўзисиз ишлатилади. Қимматли қоғозлар – бу ҳужжат (бланкали) шаклда ёки ихтисослаштирилган ташкилотлар (депозитарийлар)даги ҳисоб- рақамлардаги ёзувлар кўринишида алоҳида усул билан тасдиқланадиган, хўжалик юритувчи субъектлар томонидан қарз ёки акциядорлик капитали шаклида жалб этиладиган маблағларни жалб қилиш, қайта тақсимлаш ва қайтариб тўлаш соҳасидаги мулкий ҳамда у билан боғлиқ номулкий ҳуқуқлардир. Мулкий ҳуқуқ – бу у бўйича иқтисодий ўзаро муносабатлар субъектлари мол-мулкка, товар-моддий бойликларига, пул маблағларига давогарлик қилиш мумкин бўлган ҳуқуқдир. Номулкий ҳуқуқ – бу масалан, акциядорлик компаниянинг умумий йиғилишида овоз бериш элементнинг фаолияти ҳақида ахборот берилишини талаб қилиш ва ҳоказо ҳуқуқидир. Қимматли қоғозлар бозорида қимматли қоғозларнинг барча турлари ҳам муомалада бўлавермайди, яъни уларнинг ҳаммаси ҳам бозордаги битимларнинг предмети бўла олмайди. Элементлар томонидан бизнесни ташкил этиш ва ривожлантириш учун капитални жалб қилиш, мақсадида барча қимматли қоғозлар учун бир хил бўлган сериялар билан (бунда ҳар бир шундай серия реквизитларга ҳамда муомала ва сўндиришнинг бир хил шартларига эга) чиқарилган қимматли қоғозлар қоғозлари ҳисобланади.

Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда, одатда, эмиссия қимматли қоғозлари тушунчаси ва турлари қонун ҳужжатларида белгиланади. 2.Қимматли қоғозларнинг асосий (фундаментал) хусусиятлари. Қимматли қоғозларнинг асосий (фундаментал) хусусиятларига айланувчанлик, ликвидлилик ва хатар киради. Айланувчанлик – бу қимматли қоғознинг бозорда харид қилинишига ва сотилишига, шунингдек, кўпчилик ҳолларда бошқа товарлар муомаласини осонлаштирувчи мустақил тўлов воситаси сифатида қўлланишга қодирлигидир. Барчага маълум бўлган П-Т (пул-товар), Т-П (товар-пул) метаморфозаларда қимматли қоғозлар ҳам товар сифатида, ҳам пул сифатида қатнашиши мумкин. Қимматли қоғозлар маълум маънода товар ҳисобланади, у ўз қийматига ва истеъмол қийматига эга. Ушбу алоҳида турдаги товарнинг қиймати бир қанча омилларга боғлиқ, масалан, улар томонидан келтирилган даромаднинг ҳажми, ссуда фоизининг меъёри, нисбатан юқори курс бўйича сотилиши мумкинлиги, корхонани бошқаришда иштирок этиш имконияти ва хоказолар. Қимматли қоғозларнинг истеъмол қиймати шундан иборатки, улар орқали қимматли қоғоз эгаси ўз капиталини ошириш, сақлаш, корхонани бошқаришда иштирок этишдаги аниқ талабларини қондиради. Шу билан бирга, баъзи ҳолатларда қимматли қоғозларнинг алоҳида турлари (давлат облигациялари, вексиллар) маълум бир қулай вазиятларда пул вазифасини – муомала ва тўлов воситасини ҳам бажариши мумкин. Маълумки, айрим мамлакатларда кўчмас мулк, автомобил бошқалар билан ҳисоб-китоб қилиш чоғида юқори ликвидли давлат облигацияларидан тўлов воситаси сифатида фойдаланилади. Ликвидлилик – бу қимматли қоғознинг унинг эгаси учун деярли зарар келтирмаган ҳолда тез сотилиши, пул маблағларига айланиш қудратидир. Ликвидлиликка таъсир кўрсатадиган омиллар учта гуруҳга: а) умумиқтисодий омиллар; б) мазкур мамлакатда қимматли қоғозлар бозорини ташкил қилиш даражаси билан боғлиқ омиллар;

в) элементнинг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ омиллар. Умумиқтисодий омилларга пул муомаласи, иқтисодиётни даврнинг у ёки бу босқичида бўлиши, сармоядорлар томонидан тўловга қодир талабнинг мавжудлиги, банк ҳисоб – китобларини амалга ошириш тезлигининг даражаси кабилар киради. Фонд бозорини ташкил этиш билан боғлиқ омилларга имкониятли сармоядорларнинг ахборотга эга бўлиш даражаси, маркет-мейкерлар муассасасининг мавжудлиги, бир транзакция қийматининг миқдорини киритиш мумкин. Алоҳида элемент даражасида қимматли қоғозларнинг ликвидлилиги, аввало, уларнинг молиявий аҳволига, амал қилиш муддатига, зарарсиз фаолият кўрсатишга, тўланадиган даромадларнинг миқдорига, ривожланиш тахминлари ҳамда истиқболларига ва ҳоказоларга боғлиқ. Сўзсиз, бу маънода фонд биржаларида баҳоланадиган қимматли қоғозлар энг юқори ликвидли қимматли қоғозлар бўлиши табиий. Хатар – қимматли қоғозлар (шу жумладан, инвестициялар билан) операциялари билан боғлиқ йўқотишлар ва муқаррар равишда уларга хос эҳтимоллардир. Қимматли қоғозлар операцияларига доир хатарлар қандайдир бир операцияни бажаришда кўпгина тасодифий омилларнинг унга таъсири туфайли исталган натижага эга бўлмаслик эҳтимоли билан боғлиқ. Ушбу бозордаги деярли ҳар қандай операция унинг иштирокчилари (элементлар, сармоядорлар ёки воситачилар) у ёки бу хатар даражасини ўз бўйнига олишини англатади. Эндигина ўзининг фонд бозорларини ташкил этаётган мамлакатларда бозорлар иштирокчилари учун хатарлар бозор муносабатларининг кўп йиллик тарихига эга бўлган мамлакатлардагига қараганда бир неча марта юқори. Фонд бозоридаги фаолият хатарнинг турли хиллари билан боғлиқ. Шунинг учун қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиларига ўз фаолиятида хатарларнинг турли хилларини инобатга олишига тўғри келади. Булар: инфляция жараёнлари, тармоқлар ва минтақаларнинг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ

макроиқтисодий хатарлар; элементнинг тўловга қодирлиги ва кредит қобилияти билан боғлиқ корхонанинг хатарлари; портфелни бошқариш хатарлари ва техникавий хатарлар, уларга вақтинчалик, операцион, селектив хатарлар, ҳисоб-китобларни тартибга солиш билан боғлиқ хатарлар ва ҳоказолар киради. Ривожланган мамлакатлар амалиёти хатарнинг ҳар бир турига қарши турувчи суғурталаш шакллари ва усулларини ишлаб чиқди. Собиқ Иттифоқ ҳудуди мамлакатларида қимматли қоғозлар операциялари билан боғлиқ хатарларни суғурталаш ҳозирча етарли даражада ривожланмаган. Бундай хатарларни суғурталаш – қимматли қоғозлар бозори ва суғурта ишининг бирлашишидаги энг муҳим фаолият соҳаларидан бири ҳисобланади, уни мамлакат амалиётида жуда яқин вақт ичида ўзлаштириш вазифаси турибди. Амалдаги қонун ҳужжатларига кўра, қимматли қоғозлар Ўзбекистонда ҳисоб-китобларни амалга ошириш учун, шунингдек, кредитлар бўйича гаров сифатида фойдаланилиши мумкин. Тўлов шаклидан қатъий назар қимматли қоғозлар Ўзбекистон Республикасининг пул бирлиги - сўмда ифодаланади. 5. Акциялар. Акция (французча action сўзидан) – бу акциядорлик жамиятининг устав фондига муайян ҳисса қўшганликдан гувоҳлик берувчи, унинг эгасига фойданинг бир қисмини олиш ва одатда, ушбу жамиятни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқини берувчи қимматли қоғоздир. Акция ўзининг фақат унга тегишли сифатлари билан ҳар хил турдаги қимматли қоғозлар ичида алоҳида ўрин тутади. Энг аввало бу – амал қилиш муддати белгиланмаган қимматли қоғоз бўлиб, у уни чиқарган акциядорлик жамияти амал қилиб турган вақт мобайнида муомалада бўлиши мумкин. Акция эгаси акциядорлик жамияти тугатилган ҳолларда унинг мол-мулкини тақсимлашда иштирок этиш ҳуқуқига эга. Акциялар бўйича олинган даромадлар дивиденд, деб номланади. Дивиденд одатда акциядорлик жамиятининг фойдасига боғлиқ бўлади. Агар компания

ҳисобот йили натижаларига кўра катта фойдага эга бўлса, унда катта дивиденд тўлаш имконияти бўлади ва аксинча. Агар фойда мутлақо бўлмаса, дивиденд тўламаслиги мумкин. Бироқ, умумий қоидалар истисно ҳоллар ҳам мавжуд. Одатда, кредит қуроли бўлган ва кредит муносабатларини ўзида акс эттирган бошқа қимматли қоғозлар турлари (облигациялар, хазина мажбуриятлари, депозит сертификатлари, векселлар)дан фарқли ўлароқ, акция мулкий муносабатларини тартибга солувчи воситадир. Унинг эгаси компания акциядорларининг умумий йиғилишида у ёки бу қарорга ўз овозини берган ҳолда акциядорлик жамиятини бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқига эга. Акцияда кўрсатилган пул суммаси номинал қиймат, деб номланади. Акция сармоядорга биринчи марта сотилганидан кейин бу қиймат акциянинг фонд бозоридаги кейинги ҳаракати учун ҳеч қандай жиддий аҳамиятга эга эмас ва ўсиш сармояси ҳажмини тавсифланган ҳолда ахборот хусусиятига эга бўлади. Кўпчилик айниқса акциядорлик мулки устун турадиган (АқШ) мамлакатларда акциялар уларда номинал қиймат кўрсатилмаган ҳолда чиқарилади. Фақат компания устав сармояси муайян улуш миқдорига бўлинганлиги кўрсатилади. Айрим иқтисодчилар умуман акцияга харидор қанча пул тўлашга тайёр бўлса, унинг нархи шунча, деб ҳисоблашади. Бироқ аксарият мамлакатларнинг акцияларида номинал қиймат барибир кўрсатилади. Акцияларга номинал қийматнинг белгиланиши фонд бозори эндигина ривожланиб бораётган Ўзбекистон учун ҳам ўз аҳамиятини сақлаб қолган. Бу, биринчидан номинал қиймат қимматли қоғоз эгасига айнан руҳий таъсир кўрсатади ва унга оддийгина мавҳум мажбурият эмас, балки маълум бир миқдордаги мулкий унвон, деб ҳисоблашга асос беради. Бундан ташқари, чиқарилган акцияларнинг номинал қийматидан акциядорлик жамиятининг устав сармояси вужудга келади.

Турли мамлакатларда акцияларнинг энг кам (минимал) номинал қийматлари турлича белгиланган. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига кўра, акциянинг энг кам номинал қиймати – 10 сўм. Акциянинг бозорда сотиладиган нархи акция курси, деб номланади. Бу акциялар баҳосининг асосий шаклидир. Ушбу нарх акциянинг реал қийматини белгилаб беради. Акциялар курси акция бўйича олинадиган дивидентга бевосита боғлиқ бўлса, ссуда фоизининг меъёрига нисбатан тескари муносабатда бўлади. Акциялар курси – бу капиталлаштирилган дивидент бўлиб, у пул сармояси суммасига тенглаштирилади, ушбу капитал банкка қўйилган ёки қарзга берилган ҳолда акция бўйича олинадиган дивидентга тенг миқдорда даромад келтиради. Курс баҳосига, дивидент ва қарз меъёридан ташқари бошқа омиллар ҳам таъсир кўрсатади, бу ҳақда кейинроқ сўз юритилади. Ўзбекистон ҳудудида чиқариладиган акциялар қуйидаги турларга бўлинади: 1.Очиқ акциядорлик жамиятларининг акциялари, улар очиқчасига муомалага чиқарилади ва кейинчалик бошқа акциядорларнинг розилигисиз қўлдан қўлга ўтиши ўтиши мумкин, ҳамда ёпиқ акциядорлик жамиятларининг акциялари, булар бирламчи жойлаштирилишда олдиндан ажратиб олинган сармоядорлар ўртасида тақсимланади ва фақат компания умумий йиғилишининг розилиги билан қўлдан қўлга ўтиши мумкин. 2.Эгасининг номи ёзилган ва кўрсатувчи эгалик қиладиган акциялар. Эгасининг номи ёзилган акцияларда улар эгасининг фамилияси мажбурий тарзда кўрсатилиши шарт, агар уларнинг эгаси юридик шахс бўлса, ташкилотнинг номи кўрсатилади. Кўрсатувчи эгалик қиладиган акцияларда улар эгасининг номи кўрсатилмайди. Бу ушбу акцияларнинг фонд бозорида муомалада бўлиши хусусияти билан изоҳланади. Акциядорлик жамияти бир вақтнинг ўзида ҳам эгасининг номи ёзилган, ҳам кўрсатувчи эгалик қиладиган акцияларни чиқариши мумкин. Ўзбекистонда кўпчилик акциялар эгасининг номи ёзилган шаклда чиқарилади.

3.Оддий ва имтиёзли акциялар. Оддий акция акциядорлар йиғилишида овоз бериш ҳуқуқини беради, у бўйича олинадиган дивиденд миқдори эса, акциядорлик жамиятининг йил давомидаги ишининг натижасига боғлиқ ва бошқа ҳеч нарса билан кафолатланмаган. Бундай акцияларнинг эгалари бошқа қимматли қоғозларнинг эгаларига қараганда катта таваккалчилик қилажаклиги боис, улар бўйича кўзда тутиладиган дивидентлар жуда юқори даражада бўлади. Имтиёзли акция акциядорлар умумий йиғилишида овоз бериш ҳуқуқини ва бу билан корхонани бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқини бермайди. Уларнинг имтиёзлилиги, бир томондан, жамият хўжалик фаолияти натижаларидан қатъий назар, кафолатланган даромадни олиш имкониятидан, иккинчи томондан эса, акциядорлик жамияти тугатилган вақтда акциялар қийматини биринчи навбатда олиш ҳуқуқидан иборат. Имтиёзли акцияларнинг умумий номинал қиймати компания сармоясининг 20 фоизидан ошмаслиги керак. Фонд биржасида муомалада бўлиш хусусиятига кўра «рўйхатга олинган» ва «рўйхатга олинмаган» акциялар мавжуд. Дастлабкилари – бу биржада муомалага чиқарилган акциялардир. Кейингилари эса – фақат қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари бозорларида мавжуд бўлган акциялар. Элемент томонидан чиқарилиши хусусиятига кўра, обуна акциялари мавжуд (уларнинг жойлаштирилиши учун дистрибьютер фирма томонидан кафолатлар берилган). Улар тўлиқ ёки бир вақтда тўланадиган ва қисмларга бўлиб тўланадиган турларга бўлинади. Муомала хусусиятига кўра «муомаладаги акциялар», яъни элементнинг қимматли қоғозлар бозорида доимий равишда муомалада бўлувчи акциялар ва «портфел акциялари» яъни уларни чиқарган компаниялар ихтиёрида бўлган акциялар. «Фаол» деб номланувчи акцияларнинг алоҳида тоифаси мавжуд. Бу биржаларда доимий равишда катта миқдорда муомалада бўладиган

акциялардир. Мазкур акциялар улар учун махсус индекслар белгиланиши чоғида бозордаги вазиятнинг индикатори ҳисобланади. «қайта баҳоланиш ҳуқуқига эга бўлган» акциялар элементга акциянинг эгасидан қўшимча бадални талаб қилиш ҳуқуқини беради. Аксарият ҳолларда бундай акциялар инфляция шароитларида чиқарилади. «Кафолатланган акциялар» - кафолатланган дивидентларни олиш ҳуқуқини беради. «Винкулирланган акциялар» - ушбу акцияларнинг эгаси уларни акциядорлик жамияти органининг рухсатисиз сотиши мумкин эмас. Имтиёзли (преференциал) акциялар алоҳида ўрин тутади, уларнинг ҳар хил турлари мавжуд. Масалан, чақириб олиниши эга бўлган (чақириб олинадиган) имтиёзли акциялар – мазкур акциялар элементга уларнинг эгасидан олдин хабар қилинган ҳолда сотиб олиш ҳуқуқини беради. «Олтин акция» - бу унинг эгасига (устав фондига қўшган улушидан қатъий назар) маълум бир вақт мобайнида компанияни бошқариш ҳуқуқини беради. «Кумулятив» акциялар. Уларни чиқариш шартларида, одатда, ушбу акциялар бўйича тўланиши лозим бўлган, лекин тўланмаган дивидентларнинг жамғариб борилиши ва элементнинг молиявий аҳволи яхшиланиб, дивидентларни тўлаш имконияти пайдо бўлган вақтда тўланиши назарда тутилади. «Плюрал» - кўп овозли акциялар. Мазкур қимматли қоғозлар фашистлар Германиясида кенг қўлланилди. Улар миллатчи «ҳукмрон доира»га кенг ҳуқуқлар ва аниқ тарзда амалга оширилган инвестициялардан қатъий назар, саноатнинг етакчи тармоқларини ўз назорати остида ушлаб туриш имкониятини берарди. «Ретректив» акциялар – бу ўз эгасига уларни сўндириш учун компанияга тақдим этиш ҳуқуқини берувчи акциялардир. Сўндириш шартлари, муддатлари тўғрисида бундай қимматли қоғозларнинг бирламчи эмиссияси вақтида келишиб олинади.

«Айирбошланадиган» акциялар – уларни олдиндан келишилган нархлар нархлар бўйича муайян бир вақт оралиғида бошқа акцияларга (одатда, оддий акцияларга )алмаштириш мумкин. «Курси ўзгариб турувчи акциялар» . Ушбу акциялар бўйича дивидент тўловлари фоизининг ўзгариши даражасига қараб ўзгариб туради. Агар фоиз ўсса, акциялар бўйича тўловлар ҳам ўсади ва аксинча. «Ордерли акциялар» - улар ўз эгаларига оддий акцияларнинг маълум бир миқдорини харид қилиш ва бу билан бутун нашрнинг ликвидлигини ошириш ҳуқуқини беради. Ўзбекистон қонунчилигида акцияларнинг ҳар хил турлари – оддий ва имтиёзли, эгасининг номи ёзилган ва «кўрсатувчи эгалик қиладиган», шунингдек кумулятив акцияларнинг таърифини учратиш мумкин. Бироқ юқорида қайд этилган акцияларнинг бошқа турлари амалда бўлиш ҳуқуқига эга эмаслигини англатмайди. Уларни чиқариш, муомалада бўлиши ва сўндириш шартлари, шунингдек, алоҳида ўзига хос хусусиятлари акциядорлик жамиятининг ташкил этилишида унинг таъсис ҳужжатларида кўрсатилиши мумкин. 6. Акция эвазига пул топишнинг актив ва пассив усуллари. Акция эвазига пул топишнинг икки усули: актив ва пассив усуллари мавжуд. Пассив усул деганда акция эгаларининг дивиденд қўли билан пул топиш тушунилади. Бунда мижоз ўзини қизиқтирган ҳиссадорлик жамиятларининг молиявий аҳволини синчиклаб ўрганади ва улардан бирини ёки бир нечасини танлайди. Корхонанинг акциясини сотиб олган мижоз:  ўзининг шахсий жамғармасини унинг фаолиятига сарфлайди. Бу билан у мазкур корхона ишлаб чиқариш кўрсаткичларини яхшилашга, унинг тараққиётига ёрдам беради;  ҳиссадорлик жамияти ишига таъсир кўрсатиш ҳуқуқини қўлга киритади. Бу эса мижозга соф фойда олиш билан боғлиқ қарорларни муҳокама этиш, қарорлар қабул қилишда қатнашиш имконини беради.

Мижоз оладиган даромад корхона оладиган фойда олиш билан боғлиқ қарорларни муҳокама этиш, қарорлар қабул қилишда қатнашиш имконини беради. Актив усул мижоздан анча фаол, жаҳду ва таваккалчилик билан ишлашни талаб қилади. Чунки биржа савдосида қулай олди-сотди чоғида одамларнинг бир зумда миллион-миллион сўмлаб даромад олганликларини ва аксинча, муваффақиятсиз олди-сотди миллионерлар хонавайрон бўлганлиги ҳақида тарихан минглаб мисоллар келтириш мумкин. Шу сабабли, модомики, мижоз биржа ўйинида иштирок этишга қарор қилган экан, у ҳар қандай кутилмаган ҳолатларга тайёр бўлиши керак. Бироқ ўйинчи феъл-атворига эга одамларни таваккал қилиш ҳамиша ўзига жалб этиб келган. Сезгирлик ва омад зарур вақтда тўғри қарор қабул қилишда кўпинча ёрдам беради. Биржадаги ўйиннинг моҳияти акцияларни бир баҳода сотиб олиб, уларни иложи борича қимматроқ баҳода сотиш ва курс фарқи орқали пул топишдан иборатдир.

А д а б и ё т л а р : 1. «Қимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2001 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 2000. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

Похожие

Инвестицион бозор даромадлари ва уларга таъсир этувчи омиллар

Молия бозори ва кимматли когозлар бозорининг назарий асослари

ТВТ Самарадорлиги ва унга таъсир этувчи омиллар

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими