Товарлар сифатига таъсир қилувчи омиллар ва уларнинг физик хусусиятлари - Экономика - Рефераты

Товарлар сифатига таъсир қилувчи омиллар ва уларнинг физик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Товарлар сифатига таъсир қилувчи омиллар ва уларнинг физик хусусиятлари Р е ж а 1.Сифатга таъсир қилувчи омиллар ҳақида тушунча. 2.Хом-ашёни таркиби ва сифати. 3.Сифатга технологиянинг таъсири. 4.Сотувда ва истеъмолдаги таъсирлар. Озиқ-овқат маҳсулотларини физик хусусиятлари 6 .Озиқ-овқат маҳсулотларининг солиштирма зичлиги

Сифатга таъсир қилувчи омиллар икки турга бўлинади : таби ий ва технологик омиллар. Табиий омиллар – озиқ-овқат турига қараб бир неча турларга бўлинади, масалан, ўсимлик ва меваларга, тупроқни унумдорлиги, макро ва микро элементларга бойлиги, об-ҳавонинг таъсири, қуёш нури ва б. Технологик омилларга – қишлоқ хўжалиги агротехникаси, экинларга ишлов бериш, албатта ҳар бир қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ўзининг алоҳида агротехнологик усулларига эгадир. Ерни юмшатишдан тортиб чеканкагача, дарахртга ишлов беришдан тортиб йиғишгача, энг асосийси йиғиш-териш, тахлаш, сақлаш бўладиган бўлса бу кўрсаткичлар охири озиқ-овқат тайёрлаш технологиясига бевосита таъсир этади. А гарда хомашё сифати стандарт талабларига жавоб берса маҳсулот сифати ҳам юқори бўлади. М асалан, сояда етишган узум мевасида шира кам бўлади, ундан оли надиган вино таъми кислотали ва тахир бўлади . Парранда озиқасида калций ва витаминлар кам бўлса тухум пўчоғи юпқа, синувчан бўлади, товар кўринишига салбий таъсир этади. Мева-сабзавотлар сифатига таъсир қилувчи омиллар умумий вегетатив даври давомида бўлиши кузатилади. Технологик таъсирлардан бири картошка экилган майдон яхши ишлов берилган бўлса, ер юзасида гувала ва тошлар бўлмаса картошка формаси силлиқ, бенуқсон, стандарт талабларига жавоб берадиган шаклда бўлади. Мева-сабзавотларни ташқи кўринишига қараб ва рангидан сифатини баҳолаш мумкин. Масалан, помидор учун ранги қизил, қўнғир бўлса, картошка учун оқ-сариқ, оч-яшил, яшил-қўнғир бўлиши сифат кўрсаткичи ҳисобланади. А на шу рангдан четга чиқилса, бу маҳсулот сифати стандарт талабларига жавоб б ермайди. Масалан, цитрус мевалар пўстида доғлар хосил бўлиши биологик ўзгариш бўлаётганини кўрсатади ва сифатини бузулишига олиб келади.

Озиқ-овқат маҳсулотларини деярли ҳамма турларини маълум муддат сақлаш имконияти бор бўлиб, бу муддат айрим холларда сифатга ижобий таъсир кўрсатса, мбаъзан салбий таъсир кўрсатади. Масалан, сабзавот ва меваларни сақлашда ва сотувда турли биокимёвий жараёнлар бўлиши кузатилади. Ф изик жараёнлар энг асосий сувни порланиши ва сувни ютилиши билан ажралиб туради. Сувнинг порланиши мева-сабзавотларни ташқи кўринишини ўзгартиради ва сифат ўзгариши маҳсулотни ичида ҳам рўй беради. Мева таркибидаги углевод парчаланади ва натижада глюкоза, фруктозалар хосил бўлади (С 6 Н 12 О 6 + 6О 6  6СО 2 + 6 Н 2 О)  688 ккал энергия. Юқоридаги жараён мева-сабзавотлар сақланганда рўй беради ва бу жараён хужайраларни нафас олиши оқибатида амалга оширилади. Бу ерда ҳавони намлиги, ҳарорат, ёруғлик нури катта аҳамиятга эгадир. М асалан, 20 0 С да 100% имкониятга эга бўлса, 0 0 С да бу жараён деярли тўхтайди. Ҳарорат пасайиши айрим биокимёвий жараёнлар тўхташини кўрсатади. Шу билан бирга ҳароратга боғлиқ бўлган барча физик-кимёвий ўзгаришлар ҳам тўхтайди. Масалан, озиқавий жиҳатидан муҳим аҳамиятга эга бўлган С – витамини (аскорбин кислотаси) оксидланиб, ўз биологик активлигини йўқотади. Бир ой сақланган мевадаги витаминлар миқдори 20-80%гача камаяди. Оқсилларнинг гидролизи – бу маҳсулот таркибидаги протеолетик ферментлар ёрдамида рўй беради. Мева, дон ва сабзавотларда қайта ўсишни таъминлаш учун керак бўлса бошқа озиқ-овқат маҳсулотларида эркин аминокислоталар хосил бўлиши микроорганизмларни ривожланишига шароит яратиб беради ва сифати кескин пасаяди. Айрим мевалар ва сабзавотлар узилгандан кейин маълум бир муддатда пишиб етилганлик даражаси аниқланади. Масалан, олма, нок, беҳи, хурмо ва бошқалар сақланса уларнинг етилишига турли жараёнлар таъсир этади. Моғор забуруғи ўзидан

этилен ажратиб чиқаради, этилен гази меваларни етилишини тезлаштириб юборади. Масалан, помидорни ҳавода этилен гази бўлган шароитда сақланса, у тез қизариб кетади. М ева - сабзавотларни сифатини назорат қилишда турли технологик шароитлар ҳам ишлаб чиқилган. Масалан, мева-сабзавотлар сақлашда халқаро стандартлар асосида тавсия этилган газлар хажми мавжуддир. Б уларга – СО 2 , О 2 в а N киради. Уларнинг ҳаводаги оптимал концентрацияси фоиз ҳисобида келтирилган. СО 2 7-10%, О 2 10-13%, N 80% (  5). Ёруғлик таъсири деярли ҳамма холларда асраш ва сақлашга салбий таъсир кўрсатади. Умумлаштирилган холда озиқ-овқат товарлари сифатига таъсир қилувчи омиллар ҳақида гапириладиган бўлса, ҳозирги кунда атроф-муҳит, туороқнинг таркиби, сувнинг таркиби, агротехник усуллар ва энг муҳими гербитцидлар, пестецидлар ва фундуцитлар ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик хусусиятлари деганда уларнинг шакли, катта-кичиклиги, мутлақ, ҳажмий ва солиштирма оғирлиги, зичлиги тушунилади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатини белгилашда кимёвий таркибини ҳисобга олиш билан бир қаторда уларнинг физик таркибига, яъни механик, оптик ҳамда ташқи муҳитдан сув буғларини ва бошқа ҳид берувчи моддаларни ютиш қобилияти ва органолептик хусусиятларига катта эътибор берилади. Баъзи озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатига баҳо беришда давлат стандартида ва бошқа норматив-техник ҳужжатларда белгиланганидек, уларнинг катта-кичиклигига эътибор берилади, чунки бу маҳсулотларнинг нави, кимёвий таркиби, сақланиш муддатлари маълум даражада уларнинг катта-кичиклигига ҳам боғлиқдир. Мева ва сабзавотларни яшик ва контейнерларга яхши жойлаш учун ҳам уларнинг катта-кичиклигига қараб

сараланади. Бундан ташқари баъзи мевалар катта-кичиклигига қараб навларга ажратилади. Масалан, кеч пишар олмалар учун 21112-75 номерли давлат стандартининг талаби бўйича юмалоқ формадаги олмалар аъло навининг диаметри 65 мм дан, 2-навиники 50 мм дан, 3-навиники эса 40 мм дан кам бўлмаслиги керак. Балиқлар узунлигига ёки ҳар бир донасининг массасига қараб (г ёки кг лар ҳисобида) йирик, ўртача ва майда балиқларга ажратилади. Баъзи оилаларга мансуб балиқларнинг навини (сифатини) аниқлашда ҳам уларнинг катта-кичиклиги ҳисобга олинади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг масссаси ҳам уларнинг сифатини белгиловчи кўрсаткичлардан биридир. Кўпчилик озиқ-овқат маҳсулотларининг бир донасини массаси, баъзи бирларининг эса 1000 донасининг массаси аниқланади. Масалан, ёнғоқларнинг сифатини аниқлашда 100 донасининг, донларнинг сифатини аниқлашда эса 1000 донасининг массаси аниқланади. Бундан ташқари баъзи озиқ-овқат маҳсулотлари учун ҳажм массаси ҳам аниқланади. Ҳажм массаси деганда модданинг 1 м 3 ҳажмдаги массаси тушунилади. Асосий бирлик сифатида суюқ жисмлар учун 1 л ҳажми, қаттиқ жисмлар учун эса 1 м 3 қабул қилинган. Маҳсулотлар массасининг ҳажми шу ҳажмдаги масса бирлиги билан ифодаланади. Масалан, кг (м 3 , г) л ва ҳ.к. Озиқ-овқат маҳсулотларининг ҳажм массаси уларнинг катта-кичиклигига, шаклига, зичлигига ва бошқа омлиларга боғлиқдир. Масалан, ўртача доннинг ҳажм массаи 760-785 кг/м 3 , олманики 520-550 картошканики 650-700, лавлагиники эса 600-650 кг/м 3 га тенгдир. Озиқ-овқат товаршунослигини ўрганишда озиқ-овқат маҳсулотларининг солиштирма зичлиги деган тушунча ҳам кўп учрпайди. Озиқ-овқат маҳсулотларининг солиштирма зичлиги деганда маълум ҳароратда текширилаётган маҳсулот зичлигининг шу ҳароратдаги стандарт модда зичлигига нисбати билан ўлчанадиган катталикка айтилади. Суюқ моддалар

учун шундай стандарт моддалар сифатида 4 0 С ҳароратга эга бўлган дистилланган (тозаланган) сув ҳисобланади. Солиштирма зичлик сифат кўрсаткичи ўрнида мева ва сабзавотлар, ичимликлар, сут ва бошқа бир қанча маҳсулотлар учун катт аҳамиятга эгадир. Масалан, картошка солиштирма зичлигининг юқори бўлиши унинг таркибида крахмалнинг кўп бўлишидан ёки олманинг солиштирма зичлигининг катта бўлиши олма таркибида ҳавонинг кам бўлишидан, қуруқ моддаларнинг эса кўп бўлишидан далолат беради. Суюқ моддаларнинг солиштирма зичлиги ареометр деган асбоб билан ўлчанади ва шундай белгиланади: b 20 0 C /4 0 C , бу ерда: 20 0 C - текширилаётган суюқликнинг ҳарорати; 4 0 C - дистилланган сувнинг ҳарорати. Суюқликларнинг солиштирма зичлигига қараб улар таркибидаги моданинг концентрациясини аниқлаш мумкин. Шу билан бирга суюқ моддаларда қўшилган сув миқдорини ҳам аниқлаш мумкин, чунки сув қўшилиши маҳсулот зичлигининг пасайишига олиб келади (сувнинг зичлиги 1 га баравар бўлса, бошқа моддалар эса 1 дан юқори бўлади). Масалан, нормал сутнинг зичлиги 1,027-1,032 бўлади, сутга сув қўшилганда эса унинг зичлиги ҳар 10% сув ҳисобига тахминан 0,.003 га пасаяди. Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик хусусиятларига уларнинг ранги, эритмаларнинг тиниқлиги ва суюқ озиқ-овқат маҳсулотларида ёруғлик нурининг акс этиб синиш қобилияти ҳам тушунилади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг ранги улар таркибидаги табиий ва сунъий бўёқ (пигмент) моддлари борлиги билан характерланади ва маълум даражада уларнинг сифатини белгилайди. Озиқ-овқат маҳсулотларининг тиниқлиги ҳам уларнинг сифатини белгилайдиган муҳим кўрсаткичлардан биридир. Айниқса, ликёр-арақ, вино,

пиво, минерал сувлар, мева ва резавор мевалардан тайёрланган сувларнинг сифатини аниқлашда уларнинг тиниқлигига алоҳида эътибор берилади. Бу маҳсулотлар таркибида лойқаланиш, чўкмалар ва қуйқумларнинг бўлиши маҳсулот сифатида нуқсонлар борлигидан далолат беради. Ўсимлик мойлари ҳам тозаланганлик даражасига қараб ҳар хил даражада тиниқ бўлиши мумкин. Яхши тозаланган ўсимлик мойлари жуда тиниқ бўлиши керак, фақат айрим тозаланмаган мойлар эса унча тиниқ бўлмаслиги мумкин. Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик хусусиятларидан яна бири уларнинг ташқи муҳитдан сув парларини ёки бошқа ҳид берувчи моддаларни ютиш хусусиятидир. Уларнинг бу хусусияти озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда ва ташиганда катта роль ўйнайди. Бундан ташқари озиқ-овқат маҳсулотлари сақланганда юқорида айтилган ҳодисанинг тескариси ҳам бўлиши, яъни улар маълум даражада таркибидаги сувни ва бошқа учувчи, аромат берувчи моддаларни ҳам йўқотиши мумкин. Натижада буларнинг ҳаммаси маҳсулот сифатини ўзгаришига олиб келади. Озиқ-овқат товаршунослиги фанида бу хусусият озиқ-овқат маҳсулотларининг гигроскопиклик хусусияти деб аталади. Гикросгопиклик хусусияти деганда озиқ-овқат маҳсулотларининг ташқи муҳитдан сув буғларини ютиш ва бу ютилган сув буғларини маҳсулот капиллярларида сақлаб туриш қобилияти тушунилади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг гигроскопиклик хусусяти уларнинг молекуляр тузилишига, кимёвий таркибига, ҳароратига ва ҳавонинг нисбий намлигига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Одатда майдаланган, порошок ҳолига келтирилган маҳсулотлар юқори даражада гигроскопиклик хусусиятига эга бўлади. Юқори даражадаги гигроскопик моддаларга қуритилган сутлар, чой, кофе, қанд, шакар маҳсулотлари ҳамда қуритилган мева ва сабзавотлар мисол бўла олади.

Озиқ-овқат маҳсулотларининг таркибида қандай моддаларнинг бўлиши ҳам уларнинг гигроскопиклик хусусияти даражасини белгилайди. Масалан, карамель маҳсулотларида глюкоза ва фруктозанинг ортиши билан уларнинг бу хусусияти ошиб боради. Ёки асал таркибидаги фруктоза, ош тузи таркибига кирувчи кальций ва магний тузлари уларнинг гигроскопиклик хусусиятининг ошишига олиб келади. Шунинг учун ҳам озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаганда шу соҳадаги мутахассислар уларнинг бу хусусиятларини яхши билишлари керак. Озиқ-овқат маҳсулотларининг иссиқлик хусусиятлари ҳам уларни сақлашда, ташишда ёки уларга иссиқлик билан ишлов бериб, пастеризация ва стерилизация қилишда катта аҳамиятга эгадир. Бу хусусиятлар маҳсулотларнинг ўзларидан иссиқлик ўтказиш ва иссиқлик сиғдириш қобилияти билан ўлчанади. Маҳсулотнинг иссиқлик ўтказиш коэффициенти деб 1 м 2 юзада 1 м қалинликдаги массанинг қарама-қарши томонидан ҳарорат фарқи 1 0 бўлган вақтда маҳсулотдан 1 соат мобайнида ўтган иссиқлик миқдори тушунилади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг таркибида сув қанча кўп бўлса (гўшт, балиқ, мева, сабзавот ва бошқалар), уларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги шунча юқори бўлади. Аксинча озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида ёғнинг кўп бўлиши эса уларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги пасайишига олиб келади. Бундан ташқари озиқ-овқат маҳсулотларида ҳаво қанчалик кўп бўлса, уларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги ҳам шунчалик паст бўлади, чунки ҳавонинг иссиқлик ўтказиш қобилияти жуда пастдир.

Фойдаланилган адабиётлар : 1.А. Баҳромов Товаршунослик асослари ТДИУ, I -қисм Т.: 1976 2.Н.Г. Прохорова Озиқ-овқат моллари товарпшунослик Ўрта ҳунар-техника билим юртлари учун дарслик, Т.: Ўқитувчи 1991 3.А. Баҳромов Товаршунослик асослари ТДИУ, II -қисм Т.: 1976 4.Ш.З. Убайдуллаев Озиқ-овқат товарлари товаршунослиги. Нашрда М.И. Дмитриченко Экспертиза качества и обраружения фалсификации продовольственных товаров. Москва, 2003 6. И.П. Чепурной Идентификация и фалсификация продовольственных товаров. Учебник. Москва, 2002 7. Е.В. Жиряева Товароведение. Учебник. СПб.: 2002 8.Stan d art – Ўзстандарт Агентлигининг журнали. Т.: №1, 20 0 3

Похожие

Товарлар сифатини шакллантирувчи ва сақлаш даврида уларни сифатига таъсир қилувчи омиллар.

ТВТ Самарадорлиги ва унга таъсир этувчи омиллар

Банк хавфсизлигига таъсир қилувчи хатар шакллари

Инвестицион бозор даромадлари ва уларга таъсир этувчи омиллар

Инновацияни ўзлаштириш жараёнига таъсир етувчи омиллар