Innovatsion faoliyatni rivojlantirishda raqobatni tutgan urni - Экономика - Рефераты

Innovatsion faoliyatni rivojlantirishda raqobatni tutgan urni

Загружено в:

30.09.2022

Скачано:

0

Размер:

156 KB

Innovatsion faoliyatni rivojlantirishda raqobatni tutgan urni Reja: 1. Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida raqobat va uning turlari; 2. Tovar raqobati va uning o‘ziga xos xususiyatlari; 3. Tovar raqobatining boshqa raqobat turlaridan farqlari va o‘xshashliklari; 4. Tovar raqobatbardoshligining evolyutsion shakllanishi;

Tashqi bozorga chiqish xamisha raqobat kurashiga tortilish demakdir. Zakon tovar bozorlari g‘oyat to‘yingan, taklif talabdan ustun bo‘lgan sharoitlarda har bir tovar va uning ortida turgan tovar ishlab chiqaruvchi iste’molchining nazariga tushish uchun kurash olib borishga majbur. Xaridorning ayrim bir extiyojlari teng yoki qisman o‘zgaradigan sharoitlarda bir xil yoki har xil usullar bilan qondirishga muljallangan xilma-xil tovarlar ayni bir paytda taklif etiladi. Bunday sharoitda iste’molchi uzining kiymat birligi buyicha raqobatchilar tovarlariga Karaganda extiyojni kuprok va yuqori darajada qondiradigan tovarni tanlaydi. Mabodo tovar sotilmagan bulsa va xaridor boshqa kompaniya maxsulotini tanlagan va mazkur tovarni rad etgan bulsa, unda bu kompaniyani past xarajatlar xam, yuksak mehnat unumdorligi ham joniga oro kirmaydi. Kasodga uchrash xavfi anik xaqiqatga aylanadi. Umuman olganda raqobat deganda biron bir sox ada ayrim shaxslar o‘rtasidagi bir maksad uchun kurashda olib boriladigan raqiblik, bellashish tushuniladi . Raqobat kurashining bir qancha ko‘rinishlari uchraydi. Erkin yoki xalol raqobat bozorda juda ko‘p ishlab chiqaruvchilar hamda iste’molchilar faoliyat olib borganda yuzaga keladi, bunda yangi raqiblarning paydo bulishi uchun tusiqlar kuyilmagan, narxlar talab va taklif ta’sirida erkin o‘zgarib turadi, Bunday sharoitlarda raqiblarning birontasi ham narxlarga yoki boshqa usullar bilan bozordagi holatga ta’sir ko‘rsatish uchun yetarli darajada kudratga ega bulmaydi. Ammo iqtisodiyotning xozirgi holati uchun bunday axvol xos emas. Uning uchun aksincha, oligopoliya — ishlab chikarish va sotishning katta qismini nazorat giladigan bir necha yirik firmalarning raqobati ko‘p uchraydi. Ularning har biri bozor siyosatini mustakil yuritadi, ammo ayni paytda ularning barchasi u zaro bir- biriga bog‘lanib ketgan va rak iplar strategiyasi bilan hisoblashishga majbur. Masalan, AKSH da 200 ta eng yirik korporatsiyalar mamlakat sanoat ishlab chiqarishining yarmiga yaqinini nazorat qiladi. Yaponiyada to‘rt eng yirik firmaning 96 sanoat kichik tarmoqlarida solishtirma xissasi 60% ni, 67 kichik tarmoqda 70% ni, 46 kichik tarmoqda — 80/ni tashqil etadi. Angliyada ikki kompaniya jami EXM larning — % qismini, Italiyada bir kompaniya

avtomobillarning 90% ini, yana boshqa biri cho‘yanning 94 % ini ishlab chiqaradi. Yirik kompaniyalarning o‘z kapitalini jadal jamg‘arishi bunday tuplanishning usishiga yordam beradi. Yiriklashuvning dastlabki bosqichlarida raqobat, raqobat bilan birga mayda firmalar, korxonalarning o‘zaro singib va qo‘shilib ketishi aksariyat tarmoq ichida ro‘y berib kelgan. Shunga kura ham raqobat tarmoq ichida, ya’ni bir xil tovarlarni ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish va maxsulotni sotishning eng kulay sharoitlari uchun, shu tovar bozorining katta xissasi uchun uzaro kurashib kelganlar. Faqat uzluksiz takomil, ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bulga kiritiladigan ustama foyda olish uchun bir tarmoqdagi korxonalararo raqobat ilmiy-texnika progressiga ergashib borish bilak cheklanmay, o‘ziga xos "moda yo‘riqchisi" tarzida xamisha oldinda, bulish intilishini paydo etar edi. Xuddi shu ichki tarmoq raqobati tufayli bozor iqtisodiyoti xukmron bo‘lgan kupgiia mamlakatlar o‘z raqiblarini moxiyat-e’tibori bilan olganda sanoat inqilobi davridayok ortda qoldirib ketdi . Ammo keyingi jamg‘arilish extiyojlari kapitalni tarmoqlararo raqobatta yunaltira boshladi. Tarmoqlararo raqobat vujudga keldi, ya’ni turli tarmoqlardagi ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida kapitalni eng kulay hamda foydali joylashtirish soxalari uchun kurash paydo bo‘ldi. Tarmoqlararo raqobat natijasida mablaglar iqtisodiyotning past rentabelli tarmoqlaridan yukori rentabelli sektorlariga intiladi. "Tarmoqlararo raqobat" atamasi yana boshqa bir xodisani ifodalash uchun ham ishlatiladi — turli tarmoglarda, ammo o‘xshash, bir xil extiyojlarni qondirishga mo‘ljallangan maxsulotlarni ishlab chigaruvchilar va shu sababli boz orda xaridor uchun kurashuvchilar o‘rtasidagi raqobatni ham yefoda etishda kullaniladi. Masalan, turli yonilgilar, tabiiy materiallar, va ularning urnida kullaniladigan sintetik materiallar . Diversifikatsiya raqobat qiyofasini hamda korporatsiyalarni boshqarish tizimini o‘z gartirib yubordi. Yirik sanoat firmalari va bank muassasalari monopol narxlar, patent, kredit, savdo va boshqa siyosat yullari bilan raqobatni sun’iy ravishda cheklashga o‘ta boshladi. Ishlab chiqarish, moliya kapitali, ishlab chiqaruvchi kuchlarning fan-texnika inqilobi sharoitida yanada yiriklashuvi milliy

iqtisodiyot doirasidan chiqib ketdi va yalpi eksportni xom ashyo hamda yokilgi bilan umumjaxon miqyosida ta’iinlashga utishni talab etdi . Uning oqibati tarzida tashqi iqtisodiy alokalar kengaydi, iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishda tarkibiy sil jishlar hamda samaradorlikni yuksaltirishning muxim hamda mustakil omiliga aylandi. Monopoliyalar kapital hamda ishlab chiqarishni yiriklashtirishning xalkaro mikyosiga chikdi. Transmilliy korporatsiya va transmilliy banklar uning asosiy ko‘rinishi bo‘lib goldi. Xozirgi davrda ular eng e’tiborli kapitalistik xujalik korxonalari tarzida ma’lum, shuni ham aytish lozimki, ularning ta’siri faqat iqtisodiyot bilan chegaralanmay, siyosatga ham daxldor. Chet ellarga bunday keng mikyosdagi ekspansiyaning asosiy sababi chet el foyda normasining g‘oyat yukoriligi edi. Masalan, amerika transmilliy kompaniyalarining 80-yillar urtalarida bunday foyda normasi boshga rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda urtacha 8,9%, rivojlanayotgan mamlakatlarda — 10%, AKShning uzida 6%ni tashqil etdi. Fransiyada eng yirik unta transmilliy guruxning chet ellarda olgan foyda normasi b — 8,3%, mamlakat ichida esa 1 — 11% doirasida bo‘ldi. Transmilliy kompaniyalarning chet ellardagi investitsiyalari geo- grafik jixatdan yorik ichki bozorga yoki foydali kazilmalarning katta zaxirasi bo‘lgan mamlakatlarga to‘g‘ri keladi. Transmilliy kompaniyalar odatda kichik yoki resurslarga kambagal mamlakatlarning ya xiniga ham yulamaydilar. Ularni bu joylarga faqat arzon ishchi kuchi jalb etadi, xolos. Ustama foyda olish, turli tarmond va mamlakatlarga kapital solish bilan birga transmilliy kompaniyalar iqtisodiy tanglik davrlarida yordam ham beradi. Bunday tangliklar turli mamlakatlarda turli vaktlarda ro‘y beradi. Shuningdek ular milliy iqtisodiyotda ortikcha ishlab chiqarish yuz bergan sharoitlarda yangi segmentlarni uzlashtirish yuli bilan bozorlarni kengaytirishga yordam beradi . Xozirgi davrda raqobat o‘ziga xos kiyofa kasb etmokda. Narxlar soxasida raqobat ishlab chiqarishni xarajatlar eng kam bo‘ladigan mamlakatlarda bulga kuyishni, sifat bobida esa xalkaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvini talab etadi .

Raqobat kurashining usullari ham o‘zgardi. Tobora iste’mol kiymati — sifat asosidagi raqobat narx bilan raqobat urnini egallab bormokda. Narx bilan raqobat utmishda erkin bozor raqobati bo‘lgan, bozorda bir xil tovarlar harxil narxlar bilak sotilgan davrlarda paydo bo‘lgandi. Ishlab chiqaruvchi narxni pasaytirish bilan o‘z tovarini ajratib ko‘rsatishga, unga e’tiborni karati shga va pirovard natijada o‘zi istagan bozor xissasini egallashga erishgan. Xozirgi zamon bozor sharoitlarida narx bilan ochag, raqobat amal kilmaydi, chunki ishlab chik aruvchilardan biri narx ni pasa ytirishi bilan uning raqibi ham shu ishni qiladi, bu esa firmaning bozordagi mavkeini o‘zgartirmaydi, aksincha, umuman tarmoqdagi foydaning pasayishiga, asosiy fondlarni yangilash va kengaytirish uchun investitsiyalarning kamayishiga olib kyoladi. Okibatda kutilgan zafar va raqiblarni surib chigarish urniga kutilmagan xonavayronlik va sinish yuz beradi. Shu sababli sanoat monopoliyalari narxlarni iloji boricha uzokrok barqaror ushlab turishga, tannarxni hamda marketing xarajatlarini tobora pasaytirib, foydani kupaytirishga intiladi. Fan-texnika tarakkiyoti yutuklari tufayli raqobatning narx bilan bog‘liq bulmagan usullaridan foydalanishning zulay sharoitlari yuzaga keldi; Narxsiz raqobatda tovarning narxi emas, balki uning yukori sifati, past "iste’mol narxi", zamonaviy dizayni, servis xizmati, ishlab chiqargan firma shuxrati raqobat kurashining asosiy omiliga aylanadi. G‘arbdagi firmalardan biri o‘zi ishlab chik argan EXM lar narxini lasaytirdi, chunki uning narxi 4000 dollar bo‘lgani xolda uni ishlatish xarajatlari yili- ga 3250 dollarni tashqil etar ediki, bu rak iblar kom pyut yerlaridan foydalanysh xara jatlariga nisba- tan juda ko‘p edi. Shunda firma narxi 5000 dollar bugai yangi EXM ishlab chiqardi, ammo endi undan foydalanysh xarajatlari yiliga 1250 dollarni tashqil etar edi. Natijada bu oroshali firma o‘z savdo xajmini 300% oshirishga erishdi! Shunday kilib, firma umumiy xarajatlarni (iste’mol narxini) 7250 dollardan 6250 dollarga, ya’ni 14% kamaytirishga erishdi. Xuddi shunday usul bilan televizor ishlab chiqaradigan firma o‘z raqibini bozordan surib chiqardi: raqibining narxi 400, foydalanysh xarajatlari 326 dollar bo‘lgan televizori urniga u

xaridorlarga narxi 450, foydalanysh xarajatlari 125 dollar bo‘lgan televizorni taklif etdi. Shuningdek tovarni qisqa muddatlarda yetkazib berysh, xodimlarni texnik jixatdan murakkab bo‘lgan tovardan foydalanishga urgatish, sarflanadigan energiya, metall mikdorini kamaytirish, atrof muxitning ifloslanishiga yul kuymaslik va boshqalar ham narxsiz rakrbat usullariga kiradi. Narxsiz raqobatning eng muxim omillari — kudratli savdo shoxobchalari hamda servis xizmati barpo etishdir. Masalan, yer kazish mashinalari ishlab chiqarish buyicha mashxur bo‘lgan "Katerpiller" Amerika firmasining 1000 ga yaqin maxsulot sotish va servis punktlariga ega bo‘lgan 200 dan ortik agentlari bor. Agentlarning ko‘pchiligi esa 2 mln. dollar atrofida kapitalga ega. Yaponiyaning "Nissan motor" firmasi o‘z avtomashinalarini AKShda 1100 diler punktlari orqali sotadi va xokazo. Bu kabi narxsiz raqobat katta moliyaviy chikimlarni talab etadi, ammo ko‘rilgan foyda xarajatlarning xammasini ko‘p martalab koplaydi. Reklama xamisha narxsiz raqobatning eng kuchli kuroli bo‘lib kelgan. Reklama madadi bilan firmalar o‘z tovarlarining iste’mol sifatlari xakidagi axborotni xaridorlarga yetkazish bilan birga uzlarining tovar, narx, savdo siyosatiga ishonchni ham shakllantiradi, milliy bozorda ham, tashqi savdoda ham ijobiy tasavvurni yaratishga intiladi. Firmani boshqarishning marketing tarkibiy qismlari va birinchi navbatda bozorni kompleks tadkik etish va mark yetingni rejalash tiri sh ham narxsiz raqobat usullariga kiradi. 200 ta amerika kompaniyasi o‘rtasida utkazilgan surov shuni ko‘rsatdiki, tijorat muvaffakiyati uchun muximligi jixatidan yangi tovarlarni tayyorlash, uni ishlab chiqarish hamda bozor tadkikotini o‘tkazish bir xil darajada turadi. Sanoatchilar reklama, narx, maxsulot sotish tizimi va boshi alarni axamiyati jixatidan ulardan keyin kuyadilar. Keyingi paytlarda firmalararo raqobatning narxsiz omillariga ilmtalab maxsulotlarni chiqarishga katta e’tibor berish, kapital mablaglarni ilmtalab tarmoqlarga kuplab yunaltirish rayem tusiga kirmoqda. Agar ilmiy tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlariga xarajatlar hissasi maxsulot sotish xajmining 5 va undan ortik foizini tashqil etadigan bulsa, mashinasozlik maxsulotlarini ilmtalab

soxaga kiritish lozim. Shu nuqtai nazardan olganda elektron hisoblash texnikasi, alova jixozlari, elektron va elektr nazorat-ulchov asboblari, yarimutkazgichli asboblar, avtotexnika, yadro reaktorlari va boshqalar ilm- talab ishlab chiqarish hisoblanadi. Ammo yetakchi kapitalistik mamlakatlar eksportining umumiy xajmida ilmtalab maxsulotlar xissasi taxminan 30% ga yetib, turg‘un bo‘lib koldi va firmalarning dikkat - e’tibori ximiya, metallurgiya, tukimachilik, elektroenergetika va boshqa tarmoqlar korxonalaridagi an’anaviy jixozlarning ilmiy-texnika darajasini kutarishga karatilmokda . Narxsiz raqobatning ijobiy jixatlari bilan bir katorda uning nokonuniy, girrom usullari ham bor; sanoat josusligi, ishlab chigarish sirlaridan xabardor mutaxassislarni og‘dirib olish, sirtdan Karaganda aslidan fark kilmaydigai, ammo sifati past qalbaki tovarlar ishlab chiqarish shular jumlasiga kiradi . G‘irrom rakbat yuz berga n xollarda bexabarlik, yanglishuv va shunta o‘xshash sabablar uni oqlaydigan vaj bo‘la olmaydi. Sobiq Sovet tashqilotlarining girrom raqobat bilan bog‘liq da’volari buyicha chet el firmalari qurgan moddiy va ma’naviy zararni o‘z yonlaridan krplagan dollar ma’lum. Fransiyada chiqadigan Moyey jurnali mamlakatlariga qaraganda bunday eng faol taqlidchi soxtakor firmalar Marokash, Gonkong, Tayvan, Turkiya, Singapur, Koreya, Yaponiya, Shveytsariya, Meksika va Braziliyada joylashgan . 1983 yildagi Sanoat mulkini mux ofaza qilish buyicha Parij Konvensiyasiga muvofiq patentlar, modellar, sanoat namunalari, tovar belgilari, firma nomlari va boshqalar uning ximoyasiga olingan. Itellektual hamda sanoat mulkini muxofaza qilish buyicha koidalar va xalk aro konvensiyalarga rioya kilmaslik sudlashuv, hukuki buzilgan jismoniy va yuridik shaxslar ko‘radigan zararni qoplash tartibida katta mablag to‘lash ko‘zda tutiladi. Turli mamlakatlarda patent xuquqining xududiy tizimlari amal qiladi, olingan muxofaza xujjati yoki patent faqat ushbu davlat doirasida utadi. X ar bir mamlakatda patent egasiga beriladigan xukuklar asosan keng-torligi, "ixtiro". tushunchasining o‘ziga xos Tallinn, amal qilish muddatlari va ximoya najmi bilan fark qiladi. Ixtiroga berilgan

patentlarning amal qilish muddatlari turli mamlakatlarda 15 yildan 20 yilga kadar, sanoat namunalariniki esa 3 yildan 15 yilgacha. Maxsulotni eksport qilish xakidagi masalani xal etishda bu xarakat boshqalarning xukuklarini buzmasligiga va tajovuzlardan muxofaza kilinganiga ishonch nosil qilish zarur. Eksport tovarlarini patent xukukiy ximoya qilish tovarni kar kanday xalakitsiz ishlab chiqarish va sotish imkoniyatlarini beradi. Firmalar patent ximoyasidan rakrbat kurashi usuli tarzida foydalanadi. Birinchidan, patent yoki boshqa muxofaza xujjati bilan ximoyalangan tovar ximoyalanmagan tovarga nisbatan qimmat va yukori baxolanadi. Shu sababli patentlash uchun ko‘rsatma o‘ziga xos reklama orkali ta’sir ko‘rsatish vositasi hisoblanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchi patent xuquqiy himoyadan foydalanib, o‘z raqiblarini huddi shunday maxsulot taiyerlash, undan andaza olish imkoniyatidan maxrum etadi, natijada o‘z marini yukori monopol narxlarda sotadi. Texnik jixatdan murakkab turadi. Sanoatchilar reklama, narx, maxsulot sotish tizimy va boshi alarni axamiyati jixatidan ulardan keyin qo‘yadilar . Keyingi paytlarda firmalararo raqobatning narxsiz omillariga ilmtalab maxsulotlarni chiqarishga katta e’tibor berish, kapital mablaglarni ilmtalab tarmoqlarga kuplab yunaltirish rayem tusiga kirmokda. Agar ilmiy tadgikot va tajribakonstruktorlik ishlariga xarajatlar xissasi maxsulot sotish xajmining 5 va undan ortik foizini tashqil etadigan bulsa, mashinasozlik maxsulotlarini ilmtalab soxaga kiritish lozim. Shu nuqtai nazardan olganda elektron hisoblash texnikasi, alova jixozlari, elektron va elektr nazorat-ulchov asboblari, yarimo‘tkazgichli asboblar, avtotexnika, yadro reaktorlari va boshqalar ilitalab ishlab chiqarish hisoblanadi. Ammo yetakchi kapitalistik mamlakatlar eksportining umumiy xajmida ilmtalab maxsulotlar xissasi taxminan 30% ga yetib, turgun bo‘lib koldi va firmalarning diqqat - e’tibori ximiya, metallurgiya, tuqimachilik, elektroenergetika va boshqa tarmoqlar korxonalaridagi an’anaviy jixozlarning ilmiy-texnika darajasini kutarishga karatilmokda . Narxsiz raqobatning ijobiy jixatlari bilan bir katorda uning nokonuniy, girrom usullari ham bor: sanoat josusligi, ishlab chigarish sirlaridan xabardor

mutaxassislarni ogdirib olish, sirtdan Karaganda aslidan fark kilmaydigai, ammo sifati past kalbaki tovarlar ishlab chiqarish shular jumlasiga kiradi. Fransiyada chikadigan Moyey jurnali mamlakatlariga qaraganda bunday eng faol taqlidchi soxtakor firmalar Marokash, Gonkong, Tayvan, Turkiya, Singapur, Koreya, Yaponiya, Shveytsariya, Meksika va Brailiyada joylashgan . 1983 yildagi Sanoat mulkini muxofaza qilish buyicha Parij Konvensiyasiga muvofik patentlar, modellar, sanoat namunalari, tovar belgilari, firma nomlari va boshqalar uning ximoyasiga olingan. Intellektual hamda sanoat mulkini muxrfaza gilish buyicha koidalar va xalk aro konvensiyalarga rioya kilmaslik sudlashuv, xukuki buzilgan jismoniy va yuridik shaxslar kuradigan zararni koplash tartibida katta mablag tulash kuzda tutiladi. Turli mamlakatlarda patentg xuquqining hududiy tizimlari amal qiladi, olingan muxofaza xujjati yoki patent faqat ushbu davlat doirasida utadi. Har bir mamlakatda patent egasiga beriladigan huquqlar asosan keng-torligi, "ixtiro". tushunchasining o‘ziga xos Tallinn, amal qilish muddatlari va ximoya hajmi bilan farq qiladi. Ixtiroga berilgan patentlarning amal qilish muddatlari turli mamlakatlarda 15 yildan 20 yilga kadar, sanoat namunalariniki esa 3 yildan 15 yilgacha. Maxsulotni eksport qilish xakidagi masalani xal etishda bu xarakat boshqalarning xukuklarini buzmasligiga va tajovuzlardan muxofaza kilinganiga ishonch nosil qilish zarur. Eksport tovarlarini patent xukukiy ximoya qilish tovarni kar kanday xalakitsiz ishlab chiqarish va sotish imkoniyatlarini beradi. Firmalar patent ximoyasidan rakrbat kurashi usuli tarzida foydalanadi. Birinchidan, patent yoki boshqa muxofaza xujjati bilan ximoyalangan tovar ximoyalanmagan tovarga nisbatan kimmat va yukori baxolanadi. Shu sababli patentlash uchun ko‘rsatma o‘ziga xos reklama orkali ta’sir ko‘rsatish vositasi hisoblanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchi patentxukukiy ximoyadan foydalanib, o‘z raqiblarini xuddi shunday maxsulot tayyorlash, undan andaza olish imkoniyatidan maxrum etadi, natijada o‘z marini yukori monopol narxlarda sotadi. Texnik jixatdan murakkab bo‘lgan tovarlar uchun nisbatan qisqa, ammo barqaror patent ximoyasidan foydalaniladi. Ishlanma sanoat tarmoqlarida ipshab chiqarish sirlari, texnikaviy yechimlar "nou-

xau" bilan muxofaza kilinadi. Keng iste’mol mollari ishlab chiqaruvchilar chet ellarda sotish oldidan o‘z tovarini sanoat namunasi guvoxnomasi bilak ximoya qiladilar. Sanoat namunasiga beriladigan guvoxnomaning amal qilish muddati uzoq emas, amalda tovarning xayetiy sikli davomiyligiga teng keladi. Tovar belgisi esa maxsulot muxofazasini sanoat namunasi guvoxnomasining amal qilish muddati tugaganidan keyin ham ta’minlaydi. Shu sababli eksporter o‘z xukuklarini kengrok ximoya qilishi mumkin. Eksport kilinadigan maxsulotni ayni bir vaktning uzida bir qancha muxofaza xujjatlari bilan ximoyalash "patent soyaboni" va "patent dastasi" deb ataladi. Ammo buning uchun tovar tegishli muxrfaza xujjatlari berishda kuyiladigan texnikaviy, estetik va boshqa talablarga javob berishi shart . Tarmoq ichida va tarmoqlararo, narx va narxsiz rak obat usullari bilak birga marketing soxa sida raqobatning uchta turi bulishi mumkin. Funksional raqobat — bir extiyo'jni qondirishning juda ko‘p har xil usullari mavjud bulishi bilan bog‘liq. Masalan, chankoklikni suv, sharbat, ichimlik, choy va sut qondirishi mumkin. Sport tovarlari yoki yozuv jixozlari va shunta uxshashlarning harxil turlari bir-biriga ham funksional raqobatchilar hisoblanadi. Firma vatto g‘oyat noyob tovar ishlab chika ruvchi bo‘lgan pollarda ham funksional raqobat bilan hisoblashishiga to‘g‘ri keladi. Tur raqobati bir maksadga muljallangan turlicha, ammo g‘oyat muxim tomonlari bilan ajralib turadigan tovarlar ma vjud sharoitda paydo bo‘ladi. Maalan, bir sinfga mansub, ammo dvigateli kuvvati harxil bo‘lgan besh urinli avtomobillar. Buyum raqobati firmalar tomonidan moxiyat e’tibbri bilan bir xil, lekin sifatli kilib tayyorlangani yoki xatto sifati ham bir xil tovarlar ishlab chiqarilishi natijasida paydo bo‘ladi. Aksariyat xollarda bunday raqobat firmalararo raqobat deb ham yuritiladi, lekin yukorida tilga olingan raqobat turlari ham firmalararo bulishini nazardan somnit kilmaslik darkor. Raqiblar tovarlari uzaro kiyoslanib, ulardan harbirining raqobatbardopshigi darajasi anixlanadi. Xaridorlar fe’l-atvorlarini tadjik qilish shuni ko‘rsatadiki, kiyoslash va tanlash jarayonida foydali samara (R) sotib olish va foydalanish xarajatlari

(solishtirma foydali samara)ga nisbatan o‘ziga uxshash tovarlarga Karaganda eng yukori bo‘lgan tovar xaridor tomonidan yukori baxolanadi, shu sababli bir tovarning jami boshqa tovarlarga nisbatan ustunligi, afzal deb e’tirof etilishini kuyidagicha ifodalash mumkin : Р К = — —> мах С Xuddi shu yefoda umumiy ko‘rinishda tovar raqobatbardoshligining sharti hisoblanadi. Doktor P. S. Zavyalov fikricha, "Raqobatbardoshlik deganda tovarning bozordagi xaridorgirligini ta’minlaydigan iste’mol va kiymat tavsiflari majmuini, ya’ni uxshash raqobatchi tovarlarni ayirboshlashga taklif katta bo‘lgan sharoitlarda xuddi shu tovarning pulga ayirboshlanish kobiliyatini tushunmok lozim ". Shunday kilib, xaridorning xarajatlari ikki qismdan tashqil topadi, uning bir qismini xarid xarajatlari (tovar narxi), ikkinchi qismini uni iste’mol ztish bilan bog‘liq xarajatlar tashqil etadi. Agar mabodo tovar texnikaviy jixatdan murakkab buyum bulsa, xaridor bu buyumdan foydalanishda yana xarajatlar qilishiga to‘g‘ri keladi, aytaylik, yonilgi, surkov moylari, extiyot qismlar va boshqalar sotib olishiga majbur bo‘ladi. Mabodo tovar ishlab chiqarish maksadlarida kullaniladigan bulsa, unga xizmat ko‘rsatadigan xodimlar mejnatiga xak tulash, ularni ukitishga, sugurta qilishga va boshqalarga mablag sarflash lozim. Aksariyat xollarda tovar sotilganidan keyin uni xaridorga yetkazib berish, urnatish, tekshirish zarur. Tovar iste’moli bilan bog‘liq bo‘lgan jami xarajatlar "iste’mol narxi" deb ataladi. Odatda iste’mol narxi xarid narxidan yukori yuradi (yuk mashinasining umri davomida xarid narxi umumiy foydalanish xarajatlarining faqat 15% ni, magistral samolyotniki 11% ni, ruzgor xolodilniginiki 10% ni, traktorniki 19% ni tashqil etadi). Shu sababli bozorda eng past narx kuyilgan tovar emas balki xaridorga xizmat qilishning butun davri davomida iste’mol narxi eng past bo‘lgan tovar eng raqobatbardosh hisoblanadi. Tovarning raqobatbardoshligini baxolashda bir qancha bosqichlar bor. Birinchi bosqich — bozorni taxlil etish va kiyos tarzida

foydalanish uchun eng raqobatbardosh namuna-tovarni tanlash. Namunani tanlash raqobatbardoshlikni taxlil qilishning eng mas’uliyatli vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu bosqichda xatolarga yul kuyish jami ish natijalarini lukka chiqarishi mumkin. Kamuna taxlil kilinadigan tovar mansub bo‘lgan tovarlar guruxidan, shu bozorga xosrov, keng doirada xaridorlar xurmatini kozongan bulishi lozim. Ikkinchi bosqich- ikkala tovarda kiyoslanadigan tomonlar majmuini bel gilashdir. Shuni ta’kidlash lozimki, bozorga chiqarish muljallanayotgan (loyixalanayotgan) tovar bilan bozorda bo‘lgan tovarning parametrlari shunchaki oddiy kiyoslanadigan bulsa, raqobatchi tovarlar xaridorlar extiyojlarini kay darajada kondora olishi hamda xaridorlarning kelajakdagi talablariga kay darajada javob bera olishi masalasi e’tibordan chetda koladi. Shu sababli harkanday loyixa eng mukammal ma’noda iste’molchilarning extiyojlarini anik-ravshan ifodalashdan boshlanmogi lozim. Shu asosda yagona parametrik ko‘rsatkich (d) aniklanadi : q= Р /P100 bu yerda : R — real mavjud buyum parametri kattaligi , R100 — extiyojlarni 100% kondiradigan etalon buyum parametri kattaligi. Masalan, iste’molchiga kuvvati 75 k Vt bo‘lgan mashina kerak, kurilayotgan mashinaning kuvvati esa 70 kVt, unda kuvvati buyicha yagona parametrik ko‘rsatkich 70/75=0,93 ga teng bo‘ladi. Umuman raqobatbardoshlikni tavsiflaydigan parametrlar suyidagi guruxlarga bulinadi: - texnikaviy (ular "qatiy" deb ataladi). Bu guruh o‘z navbatida buyumni maxsulotlarning anik tur (sinf) ga mansubligini belgilaydigan tavsifiy- maksadli parametrlar (masalan, dvigateli kuvvati 60 ot kuchidan 90 ot kuchigacha bo‘lgan avtomobillar, passajir sinimi 55 dan 70 kishigacha bo‘lgan samolyotlar va xokazo kabi) hamda maxsulotga xos bo‘lgan texnikaviy-konstruktorlik yechimlarini aks ettiradigan konstruksiya parametrlari (masalan, bioplan hamda monoplan samolyotlar, yengil va yuk avtomobillari kabi);

normativ tartibdagi parametrlar. Bu parametrlar buyumning davlat, kalka ro, mintaka yoki boshi a darajada talab chegaralarni tartibga solib turadigan me’yorlar, standartlar, koidalarga muvofik kelish-kelmasligini ko‘rsatadi (ushbu parametrning shu chegaralardan chetlashuvi mumkin emas). Bu talablarga javob bermaydigan tovarlar umuman foydalanishga berilishi mumkin emas. Patent-xukukiy masalalar ham me’yoriy parametrlarga kiradi. Patent sofligi ko‘rsatkichi maxsulotning eksport qilish extimoli bo‘lgan mamlakatdagi patentlar ta’siriga tushadigan, importer mamlakatida sanoat namunasi va tovar bel gisining ruyxatga olingan texnik yechimlarga boyligi darajasini ifoda etadi; - " yumshok" ("o‘zgaruvchan") texnikaviy parametrlarga ergonomik (gigiyenik, antropometrik, fiziologik, psixologik va boshqa) ko‘rsatkichlar kiradi. Bu parametrlar tovarning inson organizm xususiyatlariga muvofik kelishini, kulaylik, ish sifati, toliqish tezligi va boshqalarni ko‘rsatadi. Estetik parametrlar predmetning shakli va mazmuni birligi, qurimi darajasini aks ettiradi, ijobiy yoki salbiy xissiyotlarni paydo etadi, bu xissiyotlar govinda xaridorning tovarni baxolashida asosiy axamiyat kasb etadi. Ekologik parametrlar atrof muxitni muxofaza qilish buyicha talablarning bajarilishini aks ettiradi. Bularga zararli aralashmalar mikdori, maxsulotni ishlatish yoki iste’mol qilish chog‘ida nurlanish yoki zarralar, gaz kabilarning chiqishini misol qilib keltirish mumkin. Xozirgi bozor xilma-xil, jumladan "kat’iy" parametrlari ham juda o‘xshash bo‘lgan tovarlar bilan to‘lgan davrda tovarlarga o‘ziga xoslik va joziba beradigan "yumshok" parametrlarning axamiyati ortib bormokda. Chet ellarda bunday tendensiya keng iste’mol mollari bilan bir qatorda ishlab chiqarish maksadlaridagi tovarlar bozorlarida ham kuzatiladi. Tovarning iste’mol xossalarini tavsiflaydigan va iste’mol narxini shakllantiradigan tomonlar iqtisodiy parametrlar guruxidir, Iste’mol narxi raqobatbardoshlikning eng muxim ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, quyidagi kattaliklar yigindisi tarzida topiladi : С = О + С 2+ СЗ + С 4+ С 5+ С 5+ С 7+ СЗ + С 9+...+ Ст =2 Су , 1=1

bu yerda : С 1 — buyumning narxi , Сг — tashish xarajatlari , Сз — urnatish xarajatlari, S4 — xodimlarni ukitish xarajatlari, S5 — ishlatish xarajatlari, Sb- tuzatish xarajatlari, S7 — texnika xizmati ko‘rsatish xarajatlari, S8 — soliklar, S9 — sug‘urta badallari va boshqalar. Nixoyat, uchinchi gurux — tashqiliy parametrlar- narx tashlamasi, tovar dakini tulash va yetkazib berish shartlari, yetkazib berishning butligi, kafolat muddatlari, shartlari va boshqalar . Tovarning iste’mol parametrlari majmuini aniklash — uning raqobatbardoshligini taxlil qilishdagi eng muxim ish hisoblanadi. Shundan keyin bu parametrlarning iyerarxiyasi belgilanadi, bunda istemolchi uchun eng muhim bo‘lgan tomonlar birinchi o‘ringa quyiladi. Har bir parametrning "salmog‘ini" aniqlash korxonada tashqil etilgan, ishonchli bozor axborotiga ega bo‘lgan ekspertlar guruxiga topshiriladi. Ular ishlab chikkan nuqtai nazarni yanada oydinlashtirish uchun bozorni tadbiq etishning "maydon" usulida kushimcha ma’lumotlar to‘planadi. Raqobatbardoshlik nuqtai nazaridan eng "salmokli", yetakchi bo‘lgan parametrlar birinchi navbatda sinchkovlik bilan tadjik etiladi. Albatta, bunday yondashuv ikkinchi darajali parametrlarni taxlil etishni istisno kilmaidi, chunki ba’zan tovarning bozor muvaffakiyatini ta’minlashda xuddi shunday parametrlar g‘oyat muhim rol uynashi mumkin. Raqobatbardoshlikni baxolashning uchinchi bosqichida nisbiy raqobatbardoshlikning integral ko‘rsatkichi hisoblab chiqiladi. Buning uchun birinchi navbatda tadbiq qilinayotgan buyum va namuna parametrlarining miqdoriy ko‘rsatkichlari aniqlab olinadi. Xar bir "qat’iy" parametr muayyan birliklarda — kilovatt, millimetr va xokazolarda ifodalangan ayrim qiymatlarga ega bo‘ladi. Bu qiymatlarda buyumning iste’molchi extiyojlarini qondiradigan bir qancha xossalari o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Qondirish darajasi birlik parametrik ko‘rsatkichlar bilak ifodalanadi. Bu ko‘rsatkich esa, biz yukorida qurib o‘tganimizdek, parametrning amaldagi qiymatini ehtiyoj 100% qondiriladigan qiymatga foiz nisbatida topiladi. Huddi shunday hisoblar jami miqdoran baxolangan parametrlar buyicha o‘tkaziladi .

" Yumshoq" parametrlarni miqdoriy tavsiflash ancha kiyinrok kechadi. Kulaylik uchun orgonoleptik usullardan, ya’ni inson tomonidan obyektning ayrim xossalari subyektiv idrok etilishi va uni balli shkalada rakamlar bilan ifodalashdan foydalaniladi. Yoki kvalimetrik (malaka ulchovi) usullar kullaniladi. Baxolashni faqat missiy idrokka emas, balki mutaxassislik idrokiga ham tayanadigan maxsus ekspertlar guruxi utkazadi. Olingan fikr-muloxazalar umumlashtirilib, "yumshok" parametrning umumiy mikdoriy baxosi chiqariladi, sungra bu xato raqib firma tovarining xuddi shunday parametri baxosiga qiyoslanadi. Xaridor extiyojlarining buyumning iste’mol xossalari bilan konikishi darajasini baxolashda jamlama parametrik indeks Dp kullaniladi. Bu indeks kuyidagi formula bilan hisoblanadi : bu yerda: n — taxlil kilinadigan mikdoriy parametrlar soni; a I j— parametrik ko‘rsatkich salmogi, shu jumladan ekspertlar guruxi aniklagan ko‘rsatkichlar, sg) — parametrning birlik parametrik ko‘rsatkichi. Shuni ta’kidlash lozimki, na q, na qn (birgina parametrik ko‘rsatkichlar) 100% dan ortiq bo‘lishi mumkin emas, chunki extiyojni 100% dan ortiq qondirib bo‘lmaydi. Har kanday belgilangan parametrning birgina parametrik ko‘rsatkichi faqat ikki qiymat — 1 yoki 0 (nol) ga ega bulishi mumkin (shunda ham ushbu parametr jami talab qilinadigan me’yor va standartlarga muvofik kelish- kelmasligiga bog‘liq). Shu sababli guruxiy ko‘rsatkich yig‘indidan emas, balki ko‘paytmadan iborat bo‘ladi, agar yagona parametrik ko‘rsatkichdan biri 0 ga teng bulsa, bu ushbu bozorda maxsulot — o‘z raqobatbardoshligini butunlay yukotganini bildiradi . Har bir iqtisodiy parametrning parametrik indekslari hamda "salmogi" hisoblanganidan keyin iqtisodiy parametrlar (?e) buyicha yigma raqobatbardoshlik indeksi hisoblab chiqiladi :

bu yerda: m — taxlil kilinadigan iqtisodiy parametrlar soni, a, 1- lik parametrik ko‘rsatkich salmogi, qi — lik parametrning birgina parametrik ko‘rsatkichi. Iste’mol va iqtisodiy parametrlar buyicha yigma raqobatbardoshlik indeksi buyumning namunaga nisbatan nisbiy raqobatbardoshligining integral ko‘rsatkichini beradi. Bu ko‘rsatkich qiyos qilinayotgan tovarlarning iste’mol samaralari o‘rtasidagi farqlarni aks ettiradi : К = In/I э Agar K>1 bulsa, taxlil kilinayotgan maxsulot raqobatbardoshlikda namunadan ustun turadi, mabodo K<1 bo‘lganda undan past, K=1 bo‘lganda teng darajada turadi. Shunday kilib, raqobatbardoshlikni oshirish uchun iste’molchilik parametrlarini oshirib borish, ya’ni 1n ni kupaytirgan golda iqtisodiy (kiymat) parametrlarini pasaytirib borish zarur (tovarning raqobatbardoshligiga daxldor ko‘rsatkichlar 1 -rasmda keltirilgan) . Raqobatbardoshlik darajasini aniglash aksariyat faqat tovarlar bilan chegaralanib kolmay, balki korxonalar, kompaniyalar, vatto mamlakatga nisbatan ham tatbik etiladi. Raqobatbardoshlik serkirra tu- shuncha bo‘lib, unga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi. Tadkigot maksadlariga karab asosiy omillar va ularning. mikdorlarini hisoblash usullari tanlab olinadi. Masalan, firmaning raqobatbardoshligi darajasini baxolashda tarmond bozorida raqobat kurashi jadalligini belgilaydigan omillar taxlil uchun asos sifatida xizmat qiladi . Bunday omillarga kuyidagilar kiradi : 1 . Raqobatchi firmalar soni va ularning kiyosiy kuvvati . Bu omil raqobat kurashi darajasiga xal kiluvchi ta’sir ko‘rsatadi, Bozorda kuvvati taxminan teng bulgan firmalar ishtirok etgan pollarda raqobat jadalligi kuchli namoyon bo‘ladi. Agar boz orda bir qancha yorik kompaniyalar mavjud bulsa kichikrok firma tang ahvolda koladi .

2. Raqiblar xarakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi kompaniyalarning soni va kulami asosidagi raqobat tavsifini tuldiradi. Bu omil raqobatchi firmalarning mustakil yoki sheriklar jalb etgan xolda ish va xizmatlarning keng kompleks amalga oshirish, tarmond maxsulotlarining harxil turlarini ishlab chik arish kobiliyatini aks ettiradi. Bozorda bunday raqobatchilarning ko‘p bulishi maxsulotning muayyan turi yoki bozor segmentida ixtisoslashgan firmalarning ular bilan tuknashuvi mukarrar ekanligidan dalolat beradi . 3. Bozordagi talab xajmini urganish. Bu omil yukoridagi ikki omilning ta’sirini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Talab kengaygan kollarda raqobat mikyosi pasayadi; aksiycha, talabning qisqarishi raqobatni, vatto dastlab uning darajasi past bo‘lgan xolda kam, kuchaytiradi . 4. Maxsulotning tabakalashuvi darajasi. Umumiy marketing nazariyasidan ma’lumki, maksulotning tabakalanish darajasi nak adar yukori bulsa, boshqa kolatlar teng bo‘lgan sharoitlarda boz orda rak obat dara jasi shu kadar suyet bo‘ladi. Harbir ishlab chiqaruvchi o‘z maksulotini ayrim alokida bir segmentga taklif etganida raqobat eng past darajaga tushadi. Aksincha, barcha ishlab chiqaruvchilar jami xaridorlar uchun bir - xil darajada muljallangan uxshash maxsulotlar ishlab chiqarsa, ular o‘rtasidagi raqobat g‘oyat kuchayadi . 5. Iste’molchilarning bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga kuchishi xarajatlari. Bir firma xizmatidan foidalanib kelgan iste’molchi vot utishi bilan muayyan sabablarga kura boshqa firma xizmatidan foydalanishni ixtiyor kilib kolishi mumkin. Bunday xollarda kuchishda ko‘p chikimdorlik raqobat darajasini pasaytirishga oliv kelishi mumkin. Aksincha, past kuchish xarajatlari turli kompaniyalar ish va xizmatlari texnologiyasining yuksak darajada bir xillashganligi tufayli raqobat kurashini avj oldiradi. Shu sababli garchi bu borada iste’molchi talabining o‘ziga xosligiga e’tibor berilsa-da, raqobatni taxlil etishda bu omil albatta hisobga olinishi zarur. Chunki ko‘pgina xollarda xaridorlar muk ammalrok maxsulot va xizmat turlarini olish uchun kushimcha xarajatlarga boradilar .

6. Bozordan chikib ketish tusiglari va ularning darajasi. Ma’lumki, kompaniyalarning boshqa tarmond bozorlariga kuchi shi yoki biznesning shu sox asidan chiqishi katta xarajatlar bilak bog‘liq tarmoqlarda raqobat kuchli. Bunday xarajatlarga, masalan, asosiy aktivlarni tugatish yoki sotish bilan bog‘liq xarajatlar, savdo-sotik tarmogidan max rum bulish, tovar yetkazib beruvchilar va boshqa sheriklarni almashtirish bilak bog‘liq xarajatlar, ishlab chiqarishni karta tashqil etish buyicha chikimlar va boshqalar kiradi. Tarmoq bozoridan ketish tusiklari ko‘p bulmagan tarmoqlarda, shuningdek keng profildagi kompaniyalar bir bozordan boshqasiga erkin o‘ta oladigan pollarda ham raqobat juda past bo‘ladi. 7. Bozorga kirib kelish va uning darajasi. Bu omil yukoridagi omil bilan chambarchas bog‘langan, ammo unga zid tarzda amal qiladi. Tusiklarning kupayishi raqobatni pasaytiradi yoki aksincha. Yukorida kurib utganimizdek, bu urinda kapital sarflarga extiyej, yangi subpudratchilar, jixoz-uskunalar yetkazib beruvchilarni topish, buyurtmachi va sheriklar bilak yangi alokalarni barpo etish omillari muxim axamiyatga ega. Texnologiya va ishlab chiqarishni tashqil etish soxasida patentlar va "nou-xau" sotib olish muxim axamiyat kasb etadi. Texnologiya turlari, foydalanish xususiyatlari va boshqa omillar buyicha tabakalashuv qancha yukori bulsa, bozorga kirib kelish tusiklari ham shu kadar ko‘p bo‘ladi. Umumiy omillardan tashkari tarmonda, boshi mamlakatlarning ayrim bozorlariga kirib borish tusiklari kushimcha sharoitlarga ham bog‘liq. Masalan, konun buyicha cheklashlar, chet el firmalarining savdo ishlariga ushbu mamlakatda belgilangan soliklar shunday sharoitlarga kiradi. Raqiblarning maxalliy firmalar kiyofasidagi sheriklarining yukligi, ushbu mamlakatdagi buyurtmachilar bilan aloka urnatishning kiyinligi kabi omillar ham bozorga kirib kelish imkoniyatlarini cheklashi mumkin . 8. Yondosh tarmond bozorlaridagi vaziyat. Yondosh tarmoq bozorlaridagi konyunktura va raqobatni urganish ayrim bir tarmoq bozoridagi raqobat darajasini belgilaydi. Ko‘pgina pollarda tarmond bozoridagi raqobat darajasini taxlil kilipshi umuman jargon tovar bozoridagi raqobat darajasini taxlil kilipshan boshlaydilar. Umumiy raqobat darajasining kuchayishi, yondosh

bozorlardagi yuk ori raqobat dara jasi, kogda tarikasida, ushbu tarmoq bozoridagi raqobat darajasini kutaradi . 9. Raqiblar strategiyasidagi farklar. Raqiblar strategiyasini tadjik etish raqiblarning strategik maxsulotlaridagi umumiylik yoki tafovutlarni aniklash maksadlarida utkaziladi. Agar ko‘pchilik raqobatchi firmalar bir xil strategiyaga amal kilayotgan bulsa, raqobat darajasi kuchaytiriladi. Aksincha, ko‘pchilik yetakchi firmalar turli strategiyani kullagan sharoitlarda raqobat darajasi nisbatan pasayadi . 10. Ushbu bozorda raqobat uchun aloxida sabablarning bulishi, raqobat darajasi bozorning aloxida bir jalb etuvchilik yoki aksincha bezdiruvchilik xususiyatlari bilan ham belgilanadi. Maxsulot narxlarining birdaniga o‘zgarib ketishi, jargon xom ashyo narxlarining o‘zgarishi, yangi xom ashyo manbalarining topilishi, loyixalarni moliyalash uchun mablaglarni kupaytirish , Xarbin xarajatlar, grajdanlar urushlarining boshla nishi, davlat tuntarishlari bozorning bunday xususiyatlariga sabab bo‘ladi. Yordamchi sabablarni taxlil etish raqobat dara jasi kaysi omil hisobiga kutarilganini aniklashga xizmat qiladi. Marketologlar tarmond bozoridagi raqobat omillarini xulosaviy taxlil etishda ulardan harbirining ta’sir yunalishini kiyoslaydilar va turli omillarning nisbiy axamiyatini hisobga oladilar. Ayrim bir firmaning raqobatbardoshligi darajasini, uning tarmond bozoridagi urnini aniklapsha sunggi xulosalarga kelishi uchun tuplangan ma’lumotni mamlakatdagi raqobat darajasi hamda mamlakatning umuman jaxon iqtisodiyotida raqobatbardoshligi darajasi taxlili bilan tuldirmok zarur. Shveytsariyadagi "Yurojen menejment forum" tashqiloti Umumiqtisodiy tarakkiyot xamjamiyatiga (UITT) a’zo bo‘lgan 22 mamlakatning raqobatbardoshligi ni tadjik etdi. Mamlakatlar raqobatbardoshli- ini aniklash 10 omil asosida olib borildi, bu omillarning harbiri o‘z navbatida bir qancha mezonlar (jami 245 ta) buy icha baxolandi. Mezonlardan 187 tasi BMT, UITT, Xalkaro valyuta fondi, Xalkaro tarakkiyot va tiklash bankining statistik ma’lumotlari negizida, 58 tasi usha mamlakatlardagi 700 dan ortik kom paniyalarning raxbarlari o‘rtasida fikr surovo yuli bilan aniklandi. 10 omildan birinchi- si — "iqtisodiyot

dinamizmi" 25 mezon buyicha baxolandi. Bu mezonlar ichida, jumladan iqtisodiy tarakkiyot sur’atlari, milliy valyuta holati, sanoat ishlab chiqarishi darajasi, axoli jon boshiga to‘g‘ri keladigan eng muxim tovarlar ishlab chiqarish xajmi singari mezonlar ham bor edi . Ikkinchi omil — "sanoat ishlab chiqarishi samaradorligi" ishchi kuchiga bevosita va bilvosita xarajat larni hisoblash yuli bilan aniklandi, unga moddiy ragbatlantirish, boshqarish, kadrlar bilan bog‘liq xarajatlar ham kiritildi . Keyingi omil — "bozor dinamizmi". Tadkikot mualliflari fikriga kura, kompaniyalarning savdo-sotik bilan bevosita bog‘liq ishlari qanchalik faol bulsa, raqobatbardoshlik darajasi ham shu kadar yukorirok turadi. Bozor dinamizmining mezonlaridan biri axoli jon boshiga to‘g‘ri keladigan iste’mol xarajatlari xajmidir. Bir kator "narxsiz" mezonlar, masalan, sotuvdan keyingi xizmat ko‘rsatish, sifat darajasi dizayn kabilar ham shu guruxga kiradi. Raqobatbardoshlikning turtinchi omili — "moliya tizimi dinamizmi" mamlakat moliya tizimining holati, tijorat banklari faoliyati, kimmatbaxo kogozlar bozori singari mezonlar bilan baxolandi. Beshinchi omil — "odam resurslari" buyaib, axoli va ishchi kuchi usish sur’atlari soni, ishsizlik darajasi, mutaxassislar malakasi va boshqa mezonlar asosida aniklandi . Keyingi omil — "davlatning roli" — solikka tortish darajasi, mamlakat milliy daromadida davlat sektorining xissasi, ixtisodiy siyo'sat mazmunini tadkik etish yuli bilan aniklandi. "Resurslar va infrastruktura" yettinchi omilni tashqil etdi. S akkizinchi omil savdo faoliyatini ragbatlantirishga tayyorlikni aks ettiradi. Tukkizinchi omil — "mamlakatning yangiliklarni joroy etishga nisbatan siyosati" ilmiy tadxixot va tajriba-konstruktorlik ishlari ax voli, xukumat hamda firma raxbariyatining yangi goyalarni amalga oshirishga, yangi maxsulotlar va ishlab chiqarish jarayonlarini o‘zlashtirishga xozirjavobligi singari mezonlar bilan baxolandi. Omillarning uninchisi ijtimoiy-siyosiy axvoldan iborat bo‘lib, davlat siyosati kamda sanoat kompaniyalari strategiyasining jamiyatdagi xarashlar va kayfi-yatlarga muvofikligini tavsiflaydi. Bu omilni baxolashda milliy daromad

mikdori, uning taksimoti, jamoadagi mehnat munosabatlari ko‘rsatkichlari mezon kilib olindi. "Yurojen menejment forum" utkazgan tadkikotlar raxobatbardoshlik juda ko‘p omillar ta’sir kechadigan serxirra tushuncha ekanligini yana bir marta tasdiklaydi. Tadkikot natijasida raqobatbardoshlik darajasi jixatidan Yaponiya birinchi urinni, keyingi urinlarni esa AKSH, Shveytsariya, GFR, Shvetsiya va boshqa davlatlar egalladi. Yapon maxsulotining asosiy afzalligi yukori sifatga egaligidir. Ingliz mutaxassisi Armetrong Yaponiyada hamda G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida sifat masalasiga munosabatni xiyoslab kuyidagi xulosaga keladi: agar G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida asosiy kuzlangan maxsad kuprox fonda olish bo‘lib, sifatga ikkinchi darajali masala deb karalsa, Yaponi yada maxsad — avvalo sifat, foyda esa uning natijasi,— deb hisoblanadi. G‘arbdagi iqtisodchi va biznesmenlar ham iste’molchining xarid xiladigan maxsulot sifatiga bo‘lgan talabni qondirish zarurligini allakachon tushunib yetdilar, ammo ular bunday tushunishni uzok mudsatli iqtisodiy foyda olish kamda sifatni boshxarishning xozirgi usullari bila n uzviy ravishda bog‘lashning uddasidan chika olmadilar. Natijada Yaponiya ixtisoslashayotgan maxsulotlar — tikuv mashinalari, televizorlar, radiopriyomniklar, avtomobillar, videomagnitofonlar, dizel motorlari, kemalar va boshqalar bilan birga pianino, idish-tovoklar, velosipedlar kabi juda ko‘p keng iste’mol mollari, xatto Yaponiyada tayyorlangan shotland viskisi, boshi a mamlakatlarda ishlab chiqarilgan xuddi shunday tovarlarga Karaganda, raqobatbardopgligi bilan kuprok ajralib turadi . Yaponiya sanoatining tashqi bozor yunalishi muayyan konuniyatga ega. Tabiiy boyl iklarning yukligi va yukori axoli zichligi Yaponiyani xom ashyo importiga, shu jumladan neft, kumir, foydali rudani ham import qilishga majbur etadi, ayni paytda Yaponiya yukrri sifat va raqobatbardoshlikka ega bo‘lgan sanoat maxsulotlarini eksport qiladi. Ikkinchi jargon urushiga kadar yapon tovarlari tashqi bozorda arzonligi va sifati pastligi bilak ajralib turardi, 1949 yili olimlar, xukumat muassasalarining ayrim xizmatchilari, xususiy kompaniyalar injenerlaridan yapon tovarlari sifatini yaxshilashni o‘z oldiga maksad kipib kurgan kungilli gurux tashqil topdi. Eksport operatsiyalari to‘g‘risida konun kabul etildi, mamlkatda

eksportga muljallangan maxsulotlar sifatini nazorat qiladigan ixtisoslashgan davlat va xususiy tashqilotlar tarmogi barpo etildi. 60-yillarda injener-texnik jamoat tashqiloti asoschilaridan biri — professor K. Ishikava "sifat tugaraklari" goyasini birinchi marta'asoslab bergan makolasini e’lon kildi. 1962 yili Yaponiya olimlar va injenerlari uyushmasi xomiyligida AKShda "nol nuksonlar" xarakati boshlanmasdan yarim yil oldin bir xator yapon korxonalarida bu tugara klar faol ish boshlab yubordi. 1982 yili "Interneyshnl menejment" jurnaliga bergan intervyusida Kaoru Ishikava yapon sifat tugaraklari hamda amerika "nol nuksonlar" xarakati faoliyatini kiyoslab, "nol nuksonlar" xarkatining asosiy belgisi "ishni boshidan pishik kil" shiori ekanligini ta’kidladi. Bu xarakatning maksadi brakni, kayta tuzatishlar va boshqalarni kamaytirish edi. Ammo bu barakat pirovard yakunda ish bermadi. "Nol nuksonlar" yukrridan pastga vertikal yunalishga ega bo‘lib, sifatning mutlako ko‘pchilik muammolari faqat ishchilarga emas, balki butun bir omillar tizimiga bog‘liq ekanligini e’tibordan sokit kilgan edi. Bunday prinsip asosida ishlayetgan ishchi va xizmatchilar standart talablarini bajarishga yunaltirilgan bo‘lib, mavjud xujjatlarni (chizmalar, texnologiya va boshqalarni) taxlil etish va uni yanada yaxshilash yullarini izlash ularning e’tiboridan chetda kolgan edi . Ishikavaning fikricha, sifat va raqobatbardoshlikDagi muvaffakiyat kaliti sifat tugaraklari yordamida utkazilayotgan siyosatdir. Bunday yondashuv ko‘pgina yapon kompaniyalarida inspektorlarga bo‘lgan aruratni g‘oyat qisqartirdi . Yaponlar guyo sinchkovlik bilan tekshirish maxsulot sifatini ta’minlaydigan asosiy tadbir-chora deb uylashning xato ekanligini isbotlab berdilar. Xozirgi vaktda yapon firmalarining ko‘pchiligida nazoratchilar umumiy xodimlar sonining 5% dan kamrogini, ayrim xrllarda faqat 1% ni tashqil etadi. G‘arbda esa bunday kategoriyadagi xodi mlar soni 15% ga boradi. Nuk soila r bilan k ura sh borasida Ishikava misol tarikasida yapon firmalari butlovchi qismlar buyurtmasida million donaga nisbatan nukson darajasidan kelib chikadigan bulsa, ko‘pgina G‘arb firmalari nuksonli maxsulot sonini 100 yoki 1000 dona hisobidan belgilashini ko‘rsatib utadi. Sifat tugaragi aksariyat bir uchastkada yoki uzaro

bog‘liq operatsiyalarda ishlaydigan ishchilarning 8 — 10 kishidan iborat birlashmasi . Tugarak bir oyda urtacha ikki marta yigiladi. Yigilish 1 soat davom etadi. Majlislarda masalalarni jamoa o‘rtasida muxokama qilishda boshqalarning fikri xakida ijobiy yoki salbiy fikr aytmaslik, harkanday goyani yaxshi kabul qilish, fikrlar qancha ko‘p bulsa, shu kadar yaxshi deb hisoblash, boshqalarning fikriga ijobiy munosabatda bulish va ulardan foydalanishga intilish tavsiya etiladi. Yaponiyaning jaxonda eng yirik raqobatbardosh maksulot tayyorlash uchun kurashida "Nol nison" dasturining joroy etilishi yangi saxifa bo‘ldi . Yangi yapon dasturining vazifasi kuyidagicha belgilangan: "Xodimlarni harbir kishi ishdagi nuksonlarni bartaraf etish, xizmatlar va buyumning mukammalligini oshirish yuli bilan xaridor talablarini tobora tularok ondirish buyicha goyalar taklif etishga doimo undash". Dasturning eng muxim belgisi ham shundaki, u "sifat tugaraklari" yoki statistik nazorat singari usullarni bekor kilmaydi, balki uning moxiyatida yotgan goyalarni "sifatning umumiy kiymati" va "ishni boshidan to‘g‘ri xil" kabi maksadlarga urgu berib rivojlantiradi . Yaponiyada rak obatbardosh maxsulotlar chiqarishni zamonaviy tashqil etish variantlaridan biri — "Kan- ban" ishlab chiqarish tizimi hisoblanadi. Bu tizim "Tayota" kompaniyasi zavodlarida kullaniladi. "Kanban" kartochka tizimi biran ayni paytda foydalaniladigan uskunalarni diagnostik ulchov asboblari bilan jixozlashni nazarda tutadi. Biron bir nosozlik paydo bulishi bilan asboblar mashinalarni avtomatik tarzda tuxtatadi. Ishchilar yoruglik taxtasida tuxtagan mashina nomerini kurib paydo bulgak nuksonni sozlaydi yoki bartaraf etadi. Bunday yondashuv avtomatlashtirishning kamchiliklarydan biruni — uskunalar sozdan-maganligi bilan bog‘liq bo‘lgan nuksonli detallar tayyorlashni bartaraf etadi. G‘arbda yapon usullaridan ko‘r-ko‘rona nusxa ko‘chirish mumkin emas degan fikrlar tobora kuprok eshitilmokda, bu usullar aksariyat usha xalk an’analari bilan bog‘li k degan karashlar ham yuk emas. Ammo yapon sanoatining yutugini

sof yapon xayet tarzi va madaniyatiga bog‘liq kilib kuyishning nourinligi Angliyada raxbariyati yaponlardan bo‘lgan birinchi zavodlar ochilishi bilak isbot etildi. Bu zavodlar xuddi Yaponiyadagi singari yukori sifatli maxsulotlar ishlab chiqara boshladi. Yapon boshi aruv tizimining asosiy negizi va siri, raqobat kuvvati yukori bo‘lgan maxsulot yaratishning siri birinchi navbatda o‘z bilimlaridan xam, boshi a mamlakatlar sanoatchilari tajribalaridan ham foydalana bil ish va ularni umumlashtirish maxoratidadir .

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. V. A. Chjen – “Pul va moliya bozorlari” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 2. V. A. Chjen – “Bozor ochiq iqtisodiyot” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 3. V. A. Chjen – “Bozor qonunlari asoslari” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 4. Y. Abdullayev, T. Boboqulov – Kredit. Toshkent mehnat nashriyoti 1997 y . 5. O‘zbekiston Respublikasi – Qonunlar va farmonlar Toshkent adolat nashriyoti 1993 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Maraziy banki faoliyatiga doir me’yoriy xujjatlar Toshkent 1996 y. 7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining bank tizimini takomillashtirish va pul kredit munosabatlarini barqarorlashtirish choralari to‘g‘risidagi 1994 yil 18 mart 146 sonli qarori.

Похожие

Innovatsion faoliyatni boshqarishda tizimli yondashuv

Innovatsion faoliyatni moliyaviy boshqarish fanining predmeti, obyekti va metodlari

Innovatsion faoliyatni moliyaviy rag‘batlantirishda moliya, kredit, soliq mexanizmini takomillashtirish masalalari

Innovatsion menejment

Innovatsion marketing