Иқтисодий математик моделлар ва уларнинг классификацияси - Экономика - Рефераты

Иқтисодий математик моделлар ва уларнинг классификацияси

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

241.5 KB

Иқтисодий математик моделлар ва уларнинг классификацияси Режа: 1. Иқтисодий математик моделларнинг моҳияти ва унинг амалий аҳамияти. 2. Иқтисодий математик моделлар таснифи. 3. Иқтисодий ўсишни прогнознинг объекти, предмети ва амалий аҳамияти

Иқтисодий математик моделларнинг моҳияти ва унинг амалий аҳамияти. Ижтимоий-иқтисодий ҳаётни, келажакни баҳоламасдан унинг ривожланиш истиқболини прогнозлашсиз тасаввур қилиш қийин. Режали ижтимоий хўжалик юритиш шароитида иқтисодий прогнозлар жамият ривожланишининг мумкин бўлган мақсадларни уларга эришишни таъминловчи иқтисодий ресурсларни, ўзоқ муддатли, ўрта муддатли ва жорий режаларнинг эҳтимол бўлиши мумкин бўлган ва иқтисодий жиҳатдан самарали вариантларни аниқлаш учун, иқтисодий ва техник сиёсатининг асосий йўналишларини асослаш, қабул қилинаётган қарорларнинг натижаларини прогнозлаш ва ҳар бир муайян вақтда аниқ тадбирларни, фаолиятни амалга ошириш учун зарур ҳисобланади. Бозор ислоҳотлари ва илмий-техник тараққиётни такомиллаштириш шароитида прогнозлаш ижтимоий ривожланишининг стратегия ва тактикани шакллантиришнинг ҳал қилувчи илмий омилларидан бири бўлиб ҳисобланади. Инсоннинг ақлий фаолияти мобайнидаги энг асосий ва муҳим жиҳатлардан бири - бу келажакни олдиндан башорат қилишдир. Бугунги кунда олдиндан башорат қилишнинг икки хилдаги кўриниши мавжуд - илмий башоратлаш ҳамда илмий асосланмаган башоратлаш. Илмий асосланмаган башоратлаш - инсоннинг топқирлиги, сезгирлиги билан боғлиқ бўлган башоратлашларни ўз ичига олади. Илмий башоратлашнинг оддий башоратлашдан принципиал фарқи шундаки, илмий башоратлаш орқали келажакда содир бўлиши мумкин бўлган воқеа-ҳодиса тўғрисида ишончлироқ ва аниқроқ маълумотга эга бўлиш мумкин. Бу орқали эса амалиётда энг муҳим ва мақсадга мувофиқ қарорларни қабул қилиш имкониятига эга бўламиз. Илмий башоратлашнинг хилма-хил шакллари орасида энг кўп тарқалган турларидан биттаси прогнозлаштириш ҳисобланади. Прогноз шу пайтгача ҳеч бир тил тизимида ҳали кўзатилмаган эҳтимолли воқеани атамалар орқали қайд этишга, бирор бир объект, жараён, ҳодисанинг ҳолатини ўзоқ ёки яқин келажак учун қайд этишга ёрдам беради. Прогнозни ишлаб

чиқишда текширилган, аниқ ва зиддиятга учрамайдиган прогнозлаштириш методидан фойдаланиш лозим. Ана шундагина, прогнозни шахсий интуитив тарзда эмас, балки илмий асосланган тарзда ишлаб чиқилганлигини этироф этиш мумкин. Қолаверса, прогнозлаштирилган воқеа- ҳодисанинг реализациясини келажакда текшириш усуллари ҳам аниқ бўлиши шарт. Шундай қилиб, прогноз - бу келажакда, маълум бир муддат оралиғида объект, ҳодиса ёки жараёнларнинг ривожи самараси ҳамда уларнинг эҳтимолли йўналишлари тўғрисидаги илмий-услубий асосланган мулоҳаза ҳисобланади. Прогнозлаштириш соҳаси кенг қамровли ва хилма-хилдир. Бугунги кунда географик, геологик, экологик, тиббий прогнозлаштириш, илм-фан ва техника прогнози, иқтисодий, социологик, ҳарбий прогнозлаштириш, ташқи-сиёсий, юридик, маданий-эстетик ва бошқа турдаги прогнозлаштириш соҳаларини ажратиб кўрсатишимиз мумкин. Ижтимоий-иқтисодий прогнозлаштириш ўз ичига тўлиқ иқтисодиёт тараққиётини ўз қамровига олган ҳолда, унинг тармоқлари, ҳудудлари, илмий- техникавий тараққиёти, ахоли ва турмуш даражаси, ресурслари ва истеъмоли, ташқи-иқтисодий конъуктураси ҳамда экологияси ва шу каби қисмларини ҳам ўз ичига олади. Ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг самарали ва рационал вариантлари ҳақидаги прогноз ахборотлари мақсадли-дастурий методларга таянувчи комплекс дастурлар ишлаб чиқарилиши асосига қурилади. Прогнозлар каби дастурлар ҳам аниқ мақсадлар ва ресурсларни солиштиришни ҳисобга олиш орқали, уларни сўнгги ишлаб чиқариш комплексларига етиб боришигача бўлган асосли режалар ишлаб чиқишни таъминлайди. Келтирилган схема мустақил мазмунни англатмайдиган, режа олди материали сингари прогноз ҳақида мулоҳаза юритишга олиб келиши мумкин. Бежиз бизнинг барча иқтисодий адабиётларимизда олтмишинчи йилларгача ―прогнозлаштириш‖ атамасидан, уни планлаштиришдан ажратмаслик мақсадида, йироқ бўлишган. Албатта, прогнозлаштириш - иқтисодиётнинг ривожланиши натижасида бутун бошли режали бошқарув тизимининг

таркибий қисмига айланган, аммо унинг ўзига хос хусусияти, ўз методлари ва тўлиқ мустақил мазмуни ҳам мавжуд. Прогноз ҳамда режа ўртасидаги муҳим фарқларни кўриб чиқишнинг ўзи кифоя. Режа - бу бажарилиши шарт бўлган, бир маъноли директив ҳужжат. Прогноз - бу одатда кўп вариантли, мажбурий бўлмаган, эҳтимолли мулоҳаза. Режани аниқ ифодаланган мақсад, қатъий чегараланган ресурслар ажратиб туради. Прогноз учун хос бўлган хусусиятлар: мақсадлар - назарий жиҳатдан эришиладиганлари, йўл ва воситалар - эҳтимоллилари, ресурслар -мавжудлари. Шу ўринда баъзи бир бошқа фарқлари ҳам юзага келади. Режа мажбурий ҳужжат сифатида фақатгина бошқариладиган жараёнларга тегишли бўлиши шарт. Прогноз эса бошқариладиган жараёнларни ҳам, бошқарилмайдиган жараёнларни ҳам, ёки қисман қисман бошқариладиган жарёнларни ҳам қамраб олиши мумкин. Айтайлик, ишлаб чиқариш - бу шундай тизимки, уни прогнозлаштириш ҳам, режалаштириш ҳам мумкин. Қисман бошқариладиган жараёнлар ҳам оз эмас. Уларга демографик, илмий-техник, ташқи иқтисодий жараёнлар, аҳолининг талаби ва таклифи ва бошқалар. Уларга маълум миқдорда таъсир этиш мумкин, демакки, қисман режалаштириш ҳам мумкин, бироқ тўлиқ ҳолда уларни фақатгина прогноз қилиш мумкин холос. Бошқа фарқларига келсак, улар олдини олиш (огоҳлантириш) вақтига тааллуқли. Режанинг директивлик хусусияти режалаштириш муддатини қоида бўйича беш йилга чеклайди. Вақт бўйича прогноз имкониятлари доираси чегараланмаган, аммо амалий жиҳатдан олиб қарайдиган бўлсак, илмий асосланган прогнозлар (илмий фантастикадан фарқли ўлароқ) юзлаб йиллар давом этмайди албатта. Ишлаб чиқариш ва бошқариш жараёни схемасида прогнозлар ва режалар орасида дастурлар жойлаштирилган бўлиб, ўз моҳиятига кўра ҳам улар оралиқ характерга эга. Директивлик нуқтаъи назардан улар режаларга яқин, аммо вақт бўйича олислик ҳамда чексизлик бўйича прогнозларга яқиндирлар. Ахир одатда режалар тармоқлар, ҳудудлар ва беш йиллик муддатлар орқали

аниқлаштирилган бўлади. Дастурлар кўпинча тармоқлараро, ҳудудлараро ҳамда кўпйиллик бўлишади. Ишлаб чиқаришни бошқариш фақатгина оптимал қарорларни танлаш ва амалга оширишни таъминлаши лозим, чунки жамият учун бугун асоссиз қарор қабул қилинганлиги оқибатида потенциал зарарнинг қиймати келажакда кўп каррали миқдорда ошади. Хўжалик юритишнинг ҳозирги шароитлари прогнозлашнинг миқёсини максимал даражада кенгайтириш, прогнозларни ишлаб чиқиш методологиясини ва услубиятини янада такомиллаштиришни талаб этади. Ижтимоий ривожланиш жараёнларини прогнозлаш даражаси қанчалик юқори бўлса, жамиятда ушбу жараёнларни режалаштириш ва бошқариш шунчалик самарали кечади. Прогноз деб келажакда объектнинг эҳтимол ҳолатлари, муқобил йўллари ва уларни амалга ошириш муддатлари тўғрисида илмий асосланган фикр- мулоҳазаларнинг миқдори тушунилади. Прогнозларни ишлаб чиқиш жараёни прогнозлаш деб аталади. Прогнозлаш ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида уларнинг назария ва амалиётини боғловчи муҳим занжири ҳисобланади. У иккита турли кўринишдаги аниқлаштириш ҳолатларига эга: башорат қилиш (тавсифлаш) ва бошқа у билан боғлиқ бўлган, яъни бошқариш тоифасига кирадиган олдиндан белгилаш (кўрсатма бериш). Прогнозлаш эҳтимол ва исталган истиқболни, ҳолатларни, келажакдаги муаммоларнинг ечилишини тавсифлашни назарда тутади. Кўрсатма бериш эса ушбу муаммолар ечимининг ўзи бўлиб, мақсадга мувофиқ фаолиятида келажак тўғрисидаги ахборотлардан фойдаланишни назарда тутади. Прогнозлаш муаммоларида иккита жиҳатлар: назарий-билимга оид жиҳатни ҳамда олинган билимлар асосида бошқарув қарорларни қабул қилиш имкониятлари билан боғлиқ бўлган бошқарув жиҳатини алоҳида ажратиш лозим бўлади. Ижтимоий ривожланишни прогнозлашнинг энг муҳим йўналишларидан бири иқтисодий прогнозлаш ҳисобланиб, у илмий иқтисодий фан бўлиб, унинг объекти

муайян кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёни, предмети эса истиқболда фаолият кўрсатаётган иқтисодий объектларнинг эҳтимол ҳолатларини билиш, иқтисодий прогозларни ишлаб чиқиш қонуниятларини ва услубларини тадқиқ этишдан иборат. Макроиқтисодий прогнозлаш бозор ислоҳотлари шароитида жамият ривожланишининг қонуниятларини билиш, ижтимоий-иқтисодий ва илмий- техник тараққиёт тенденцияларини аниқлаш соҳаларидаги ютуқларига асосланади. Иқтисодий прогнозлашни такомиллаштириш, ишлаб чиқилаётган прогнозларнинг ҳаққонийлигини оширишда ҳар қандай табиатига мансуб объектларни ривожлантириш прогнозларни ишлаб чиқиш қонуниятлари ва услубларини ўрганадиган илмий-амалий фан, яъни прогностика, шунингдек, унинг муҳим соҳаси ҳисобланган иқтисодий прогностика муҳим аҳамият касб этади. Юқоридан келиб чиққан ҳолда макроиқтисодий прогнозлашга қуйидаги тарифни бериш мумкин. Гипотеза умумий назария даирасидаги илмий башоратни тавсифлайди. Бу шуни англатадики, гипотезани тўзиш дастлабки базавий назария ва у асосида тадқиқ этилаётган объектларнинг фаолият кўрсатиши ва ривожлантиришнинг очилган қонуниятлари ҳамда сабаб-оқибат алоқаларини ташкил этади. Гипотеза даражасида ҳаракатларнинг умумий қонуниятларини ифодаловчи ушбу объектларнинг сифат жиҳатидан тафсилоти берилади. Прогноз гипотезадан фарқли улароқ янада юқори аниқликка эга, чунки нафақат сифат ўлчамларига, балки миқдорий ўлчкамларга асосланади, шу боис объектнинг келажакдаги ҳолатини миқдорий жиҳатдан ҳам тавсифлашга имкон беради. Прогноз аниқ амалий назария даражасида башоратлашни назарда тутади. Шундай қилиб, прогноз гипотезадан ноаниқлик даражаси паст ҳамда юқори даражали ҳаққонийлиги билан фарқ қилади. Шу билан бирга прогнознинг тадқиқот қилинаётган объекти, ҳодиса билан бўлган тўғридан- тўғри алоқаси мавжуд эмас: прогноз эҳтимоллик тавсифига эга. Режа аниқ муайян мақсадларни қўйиш ва тадқиқ этилаётган объектнинг аниқ ҳодисаларини башоратлашни кўзда тутади. Унда белгиланган вазифаларга мувофиқ тарзда

ривожланишнинг йўллари ва воситалари қайд этилади, қабул қилинган бошқарув қарорлари асосланади. Унинг энг асосий фарқ қилувчи жиҳати - топшириқнинг аниқлиги ва кўрсатмали эканлигидадир. Шундай қилиб, режада башоратлаш янада аниқ ҳолда намоён бўлади. Прогноз каби режа ҳам аниқ амалий назария натижа ва ютуқларга асосланади. Прогнозлаш шакллари ўз моҳиятига кўра бошқариш ва режалаштириш тизимида бир-бири билан ва тадқиқ этилаётган объекти билан ўзвий боғлиқликда бўлиб, объектнинг ўзининг аниқлилиги билан истиқболдаги ҳаракатларини билиш босқичларининг кетма-кетлигини ифодалайди. Ушбу жараённинг дастлабки қадами - объектни у учун янги белгиланган ҳолатига ўтказиш режасини тўзиш ҳисобланади. Бунинг учун энг муҳим воситаси умумилмий башоратлаш ва режа ўртасида боғловчи занжир сифатида иштирок этувчи прогноз хизмат қилади. Гипотиза умумий тавсилотига эга бўлса ҳам, усиз ҳеч қандай илмий бошқариш ва режалаштиришни амалга ошириб бўлмайди. Гипотеза ушбу жараёнга таъсир этиб, уни тўзиш учун муҳим ахборот манбаси ҳисобланади. Кўп ҳолатларда гипотиза бевосита режаларни ишлаб чиқишда ҳам ҳудди шу вазифани бажаради. Режалаштириш билан прогнозлаш бир бири билан чамбарчас боғлиқ. Режа ва прогноз ўз моҳиятига кўра режанинг ижтимоий ишлаб чиқаришини бошқаришда етакчи буғин сифатида ҳал қилувчи рол уйнаётган шароитда бир- бирини ўзаро тўлдирувчи режалаштириш босқичларини ифодалайди. Бунда прогноз мавжуд амалиётнинг истиқболда ривожланиш имкониятларига қаратилган омил сифатида хизмат қиладиган бўлса, прогнозлаш – режаларни ишлаб чиқиш дастаги сифатида намоён бўлади. Прогноз ва режанинг мувофиқлик шакллари турли хил бўлиши мумкин: прогноз режани ишлаб чиқишдан олдин (одатда шундай), ундан кейин (қабул қилинган қарорнинг оқибатларини прогнозлаш), шунингдек режани ишлаб чиқиш жараёнида амалга ошириш мумкин.

Шунга қарамай прогноз ва режа ўртасида фарқлар ҳам мавжуд. Уларнинг энг асосийси шундан иборатки, режа кўрсатмали, прогноз эса эҳтимолли тавсифга эга. Режа - бу қатъий қарор, шу жумладан у вариант асосида ишлаб чиқилади, прогноз эса ўз моҳиятига кўра муқобил, вариантли мазмунга эга. Шу маънода прогнозлаш режалаштиришнинг тадқиқот базаси ҳисобланиб, у режалаштиришдан фарқли равишда алоҳида ўзининг методологик ва услубий асосларига эга. Прогнозларни ишлаб чиқиш прогнозлаш усулларига асосланади, режалаштириш эса янада қатъий ва аниқ баланс ва бошқа ҳисоб- китоб усулларига таянади. Прогнозлашнинг режалаштиришдан фарқли жиҳатларидан бири у режалаштиришнинг таркибий қисми бўлибгина қолмай у мустақил равишда мавжуд. Бу хусусан, шундай ҳолатда ўз ифодасини топади: ижтимоий ишлаб чиқариш соҳасида шундай иқтисодий жараёнлар борки, уларни ҳар доим ҳам режалаштириб бўлмайди, аммо улар прогнозлаш объекти ҳисобланиши мумкин. Булар қаторига, масалан, демографик жараёнлар, аҳолининг истеъмол товарларга бўлган жорий талаби, шахсий томорқа хўжаликларининг ривожланиш даражаси, оиланинг таркиби ва аҳолининг жинси ва ёши бўйича таркиби ва ҳ.к. Прогнозлаш ва режалаштириш бир-биридан яна шу билан фарқланадики, улар тадқиқ этилаётган объектни билишнинг турли поғоналарини тавсифлайди, ушбу объектларнинг истиқболдаги ҳолатини ўзаро боғлиқ бўлса ҳам, аммо ҳар хил башоратлаш шаклларига эга. Объектларнинг мос келмаслиги ҳамда прогнозлашнинг режалаштиришга нисбатан бошқа фарқли жиҳатлари улардаги турли хил функцияларни шакллантиради. Режалаштириш бевосита бошқарув қарорларини қабул қилиш ва амалиётга татбиқ этишга қаратилган бўлса, прогнозлашнинг мақсади эса уларни қабул қилиш учун илмий асосларни яратишдан иборат. Ушбу асослар қуйидагиларни ўз ичига олади: ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ривожланиш тенденцияларининг илмий таҳлили; шаклланган тенденция ва кўзланган мақсадларни ҳисобга оладиган ижтимоий ишлаб чиқаришнинг кутилаётган ривожланишини вариантли башоратлаш; қабул қилинаётган қарорларнинг

мумкин бўлган оқибатларнинг таҳлили, ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техник ривожланиш йўналишларини асослаш. Шундай қилиб, иқтисодий прогнозлашнинг вазифаси, бир томондан борлиқнинг ҳақиқий жараёнларга амал қилган ҳолда тадқиқот соҳасида яқин ёки ўзоқ келажаги истиқболни аниқлаш, иккинчи томондан, тўзилган прогноз ва прогноз даврида қабул қилинган қарорларнинг оқибатлари нуқтаи назаридан уларни баҳолашга таянадиган оптимал жорий ва истиқболли режаларни ишлаб чиқишга хизмат қилади. Иқтисодий прогнозлаш кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг иқтисодий жараёнларнинг энг муҳим қонуниятларини тадқиқ этишга асосланган. Унинг назарий асоси ижтимоий ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг объектив қонуни тўғрисидаги фан сифатида сиёсий иқтисодидан иборат. Прогнозлаштириш жараёнида, прогноз учун керакли бўлган топшириқларни ишлаб чиқиш, ҳар томонлама прогнозлаштириш объекти таҳлилини амалга ошириш шарт. Ушбу анализ объектнинг аниқланиши ва тадқиқот предметини, унинг прогнозлаштириш мақсади ва вазифасини, ташқи манбаларга боғлиқлигини, тўзилишини, ишлаш механизми ҳамда улар устидан бошқарув кабиларни ўзида мужассам этади. Расмий нуқтаъи назардан қараганда, объектни изчил тадқиқ қилиш - оптимал алтернатив танловни амалга оширишга ҳамда объектни бошқарувчи алтернатив таъсирларнинг намоён бўлишига, шунингдек, унинг келгуси корректировкаланган моделларининг тўзилишига олиб келади. Биз ижтимоий-иқтисодий тизимларни кўриб чиқамиз, уларнинг таҳлили эса прогнозлаштириш объекти сифатида қаралганда анча мураккаб, чунки улар мураккаб тизимлар тоифасига киради. Мураккаб объектларни таҳлил қилиш учун сўнгги ўн йиллар давомида пухта ишлаб чиқилган назариялар тизимидан, тизимли таҳлилдан фойдаланиш лозим. Тизим бир-бирига ўзаро таъсир этувчи элементлари, уларнинг хоссалари ва алоқалари мавжуд бўлган бутун бир комплекс сифатида қаралиши мумкин.

Умуман олганда тизим - бу моддий дунёда элементлари мавжуд бўлган, бутун бир комплекснинг объектив мавжудлигига асосланган илмий абстракция. Тизимнинг мураккаблигига оид фараз фақатгина унинг элеменларига эмас, балки улар ўртасидаги кўп тармоқли ҳамда кўп қиррали алоқаларга, тизимнинг бутунлигига доир махсус хусусиятларнинг намоён бўлишига ва унинг кутилаёган ҳолатига боғлиқ. Бу орқали мураккаб тизимни ҳам элементларнинг катта миқдори, ҳам уларнинг хилма-хил алоқалари аниқлайди. Мураккаб тизимнинг хусусиятларини таърифлашда, аввало, унинг яхлитлик хусусиятидан бошлаймиз. Мураккаб тизим таркибидаги бирор бир элемент (қисм)ларда мавжуд бўлмаган хусусиятларни намоён қилади. Демак, мураккаб тизим унинг таркибини ташкил этувчи қисмлар ва уларнинг хусусиятлари миқдорига қараганда кўпроқ жиҳатларни намоён этади. Мураккаблик ва яхлитликнинг ўзи тизимнинг янгича хусусиятларини вужудга келтиради. Мураккаб тизимлар мақсадли йўналтирилган бўлишади. Мақсадли йўналтирилган тизим учун у қандай ҳолатда эканлиги, у ёки бу ҳолатда мақсадга эришиш йўли, энг маъқул бўлган ҳолатга эришиш кабилар аҳамиятсиз эмас. Мавжудлилик мақсадларини, тизимнинг ривожланишини тадқиқ қилиш - илмий-асосланган прогнозлаштиришнинг энг асосий нуқтаъи назарларидан биридир. Тизимни тадқиқ қилиш методологиясининг асосий хусусиятларидан бири уларнинг таҳлилига функционал жиҳатдан ёндашишдир. Тизимниг функцияси ўз олдига қўйилган мақсадларга эришиш йўлида унинг ҳолати ва унинг барча элементларининг ўзаро, ўзлуксиз таъсирида намоён бўлади. Тизим ташқи муҳит билан ўзининг кириш ва чиқишлари билан боғланган. Фараз қилайлик, бизга маълум бир t вақтдаги ҳолатни тавсифловчи учта вектор маълум:

Тизиминг функцияси, унинг табиати чиқиш ҳолати вектори Yt орқали характерланади. Агар чиқиш ҳолати векторлари t тизимнинг кириш ҳолати векторлари ва унинг ички ҳолатлари ёрдамида аниқланаётган бўлса, у ҳолда Yt = f ( Xt , St ) кўринишидаги боғланишга эга бўламиз. Бундай функцияларнинг келтирилиб чиқарилиши мураккаб тизимни прогнозлаштиришда жуда қўл келади, чунки одатда кутилаётган ёки эришиш мумкин бўлган тизимниг кириш ҳолати ва ички ҳолатига боғлиқ ҳолда чиқиш ҳолати прогноз қилинади. Жумладан, бундай ёндашувга прогнозлаштиришнинг эконометрик модели асосланади. Функционал ёндашувнинг муҳимлигига қарамай, у мураккаб тизимни тадқиқ қилиш имкониятларини батамом ниҳоясига етказмайди. Тизимли таҳлилда ушбу тамойил тизимларнинг функцияларини тадқиқ қилишдан уларнинг тўзилмаларини ўрганишга ўтиш орқали аниқлаштирилади. Тўзилмавий таҳлил тадқиқ қилиш имкониятларини сезиларли тарзда кенгайтиради. Ушбу таҳлил - тизимнинг ишлаш механизмини, унинг кўплаб ички ҳолатларига боғлиқ табиатини чуқур англаб етишга имкон яратади. Қолаверса, унинг тўзилмасини билиш орқали тизимнинг қандай ички ва кириш ҳолатларида мақсадга мувофиқ чиқиш ҳолатларига эришиш мумкинлиги тўғрисида баҳо бериш, шунингдек, тизимнинг мақсадли функцияси амалга оширилади. Биз юқорида тизимни бир-бирига ўзаро таъсир этувчи элементлари, уларнинг хоссалари ва алоқалари мавжуд бўлган бутун бир комплекс сифатида қаралиши мумкин дея эътироф этдик. Ҳар қандай мураккаб тизимни баъзи бир тизимости қисмларга ажратиш мумкин. Худди шундай, халқ хўжалигининг тизимости қисмларига саноат корхоналари тармоқларининг тизимости қисмлари - цехлар ва ҳоказолар киради. Тизимни бўлакларга ажратиш турли хил деталлаштириш даражаларида амалга оширилади. Тизим элементи деганда шундай элемент тушуниладики, бунда тадқиқот натижасида уни бошқа ҳеч қандай ташкил этувчи бўлакларга ажратиш имкони бўлмаган, бўлинмас тизимости қисмга айтилади. Тўзилмавий таҳлил энг

аввало, тизимни ташкил этувчи элементлар ва тизимости қисмларни намоён этишга кўмак беради. Мураккаб тизим элементлари бир-бирига ўзаро боғлиқ бўлиб, бу боғлиқликларнинг ҳам белгиланиши, ҳам тадқиқ этилиши тизим таҳлилининг аҳамиятга молик жиҳатлари сирасига киради. Тизимнинг тўзилмавий таҳлили уларнинг иерархик тушунчасига олиб келади. Ҳар бир мураккаб тизимда кўплаб кирувчи қисмларни ажратиш мумкин бўлиб, унинг ўзи, ўз навбатида янада кенгроқ супер тизимнинг тизимости бўлаги ҳисобланади. Айтайлик, саноатнинг бирор бир тармоғини тадқиқ этиш давомида шуни унутмаслик керакки, унинг тизимостида кўплаб бирлашмалар ва корхоналар хизмат кўрсатишади. Тармоқнинг ўзи эса бутун бир халқ хўжалигини ёки саноатни қамраб олувчи супер тизим ҳисобланади. Шунинг учун ҳам объектни тизимли прогнозлаштириш учун, аввало, у яхлит ва мақсадли йўналтирилган комплекс сифатида, икиинчидан, супер тизимнинг янада кенгроқ бўлаги сифатида, учинчидан эса кўплаб элементлар ва тизимости қисмлардан ташкил топган, мураккаб тўзилишга эга бўлган тизим сифатида кўриб чиқилмоғи лозим. Бу объектни уч даражали, балки ундан ҳам кўпроқ даражали тавсифлаш ҳисобланади. Тизимлар детерминлпшган ва кутилаётган (эҳтимолли) бўлишади. Детерминлашган тизим сўзсиз маълум бир ташқи куч натижасида таъсирланади. Тизимда битта таъсирнинг эҳтимоллилиги турли хилдаги, ҳар бири бошқа бир эҳтимоллиликдан сўнг келувчи натижаларга олиб келиши мумкин. Мураккаб тизимлар, шу жумладан, ижтимоий-иқтисодий тизимлар - бу аксар ҳолларда эҳтимолли тизимлардир. Ушбу тизимларни одатда тўлиқ тавсифлаб бўлмайди. Буни назарий жиҳатдан ҳам, амалий жиҳатдан ҳам бажариб бўлмайди. Айтайлик, замонавий корхонанинг бир кунлик иш кунини барча технологик, ташкилий, иқтисодий, ижтимоий, психологик ва бошқа амалдаги факторлардан фойдаланган ҳолда тўлиқ тавсифлаш - бу ишончли тўплам ярратиш билан баробардир; ундан фойдаланмасдан туриб, уни ёзишнинг иложи бўлмаган бўларди. Мураккаб тизимлар - эҳтимолли бўлишади ва уларни тўлиқ таърифлаб бўлмайди.

Шунинг учун уларни бошқаришда, шу жумладан, прогнозлаштиришда тўлиқ бўлмаган, қисман аниқ, ишончли бўлмаган маълумотлардан фойдаланишга тўғри келади. Хуллас, мураккаб тизим - бу мақсадли йўналтирилган, иерархик (ўз навбатида яхлит), эҳтимолли, одатда тўлиқ ва ишончли бўлмаган маълумотлар асосида бошқариладиган тизим. Шу ердан прогнозлаштириш усулларини ривожлантириш муаммоларига тизимли ёндашишнинг муҳим хусусиятлари келиб чиқади. Иқтисодий прогнозлашнинг энг муҳим назарий муаммоларидан бири прогноз типологиясини тўзиш ҳисобланади. У турли мезон ва белгилар (прогнозлашни ташкил этиш мақсади, вазифалари, объекти, усуллари ва х.к.) ёрдамида тўзилиши мумкин. Уларнинг энг муҳими қуйидагилар ҳисобланади: прогнозлашнинг миқёси, олдини олиш вақти, объектнинг тафсилоти, прогнознинг функцияси. Прогнозлашнинг миқёси бўйича прогнозлар қуйидагиларга бўлинади: макроиқтисодий ва таркибий (тармоқлараро ва ҳудудлараро) прогнозлар, иқтисодий мажмуалари (ёқилғи-энергетика, агросаноат, инвестицион, ишлаб чиқариш инфратўзилма, аҳолига хизмат кўрсатиш соҳаси) ни ривожлантириш прогнозлари, тармоқ ва ҳудудий прогнозлари, иқтисодиёт тизимининг бирламчи буғинлари (корхона. ишлаб чиқариш бирлашмалари ҳамда алоҳида ишлаб чиқариш ва маҳсулотлар) прогнози. Прогнозлар вақт даврийлиги бўйича тезкор, қисқа муддатли, ўрта муддатли, ўзоқ муддатли ва олис муддали прогнозларга бўлинади. Тезкор прогноз бир ойгача, қисқа муддатли бир ойдан бир йилгача, ўрта муддатли бир йилдан беш йилгача, ўзоқ муддатли беш йилдан ўн беш то йигирма йилгача, олис муддатли эса ушбу муддатдан ортиқ бўлган даврга тўзилади. Санаб ўтилган прогноз турлари шунингдек тадқиқ этилаётган жараёнларни баҳолаш моҳияти ва тавсилоти билан бир-биридан фарқ қилади. Тезкор прогнозлар прогноз даврида тадқиқ этилаётган объектда миқдор ва сифат жиҳатдан ҳеч қандай сезиларли ўзгаришлар содир бўлмайди деган

таҳминларга асосланади. Уларда кутилаётган воқеаларнинг аниқ миқдорий баҳолаш устун туради. Қисқа муддатли прогнозлар фақатгина миқдорий ўзгаришларни назарда тутади. Унга мувофиқ ҳолда воқеаларнинг баҳоланиши ҳам миқдорий тарзда амалга оширилади. Ўрта муддатли ва ўзоқ муддатли прогнозлар тадқиқ этилаётган объектда миқдор ва сифат жиҳатидан ўзгаришларга таянади, шунда ўрта муддатли миқдорий ўзгаришлар сифатли ўзгаришлардан устун туради. Ўрта муддатли прогнозларда воқеаларнинг миқдорий-сифат, ўзоқ муддатли прогнозларда эса сифат-миқдорий баҳолаш амалга оширилади. Ўзоқ муддатли прогнозлар фақатгина сифатли ўзагришларга таянади, бу ерда фақатгина тадқиқ этилаётган объект ривожланишининг умумий қонуниятлари тўғрисида гап боради. Бунда прогноз қилинаётган воқеаларни баҳолаш шакли сифатли ҳисобланади. Тадқиқ этилаётган объектнинг тафсилотига қараб прогнозларнинг бўлиниши такрор ишлаб чиқариш жараёнининг турли жиҳатлари билан боғлиқ. Ушбу белги бўйича қуйидаги иқтисодиёт прогнозлари ажралиб туради: ишлаб чиқариш муносабатларнинг ривожланиши; ижтимоий- иқтисодий асослари ва илмий-техник тараққиётининг оқибатлари; ўсиш динамикаси (унинг суръати, омиллари ва тўзилмалари); меҳнат ресурсларнинг такрор ишлаб чиқариши, бандлилиги ва кадрларни тайёрлаш; табиий ресурслардан иқтисодий фойдаланиш; асосий фондлар ва сармоя қўйилмаларининг такрор ишлаб чиқариши; аҳолининг ҳаёт тарзи; молиявий муносабатлар, даромад ва нархлари; ташқи иқтисодий алоқалар ва бошқалар. Ушбу санаб ўтилган йўналишлардан ҳар бири алоҳида аҳамиятга эга ва мустақил тарзда ишлаб чиқилиши мумкин. Шу билан бирга улар ўртасида халқ хўжалигини прогнозлашнинг илмий тавсилотини таъминловчи методологик ҳамжиҳатлилиги мавжуд. Иқтисодий прогнозлаш ҳамжиҳатликда бошқа прогнозлашнингтурлари (ижтимоий, сиёсий, демографик, илмий-техник, табиий ресурсларни прогнозлаш ва шу каби) билан бирга амалга оширилади. Ушбу прогозларнинг натижалари халқ хўжалиги ва иқтисодий прогнозлашнингбошқа турларида инобатга олинади. Ўз навбатида иқтисодий

прогнозлар бошқа барча ижтимоий жараёнларнинг прогнозлаш ва режалаштиришнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Турли хил прогнозларнинг алоқаси уларни ишлаб чиқиш кетма-кетлигида ҳам ўз ифодасини топади. Хусусан, иқтисодий прогнозлар илмий-техник тараққиёти, табиий ресурслар, демографик жараёнлар ва х.к. нинг прогнозларидан кейин ишлаб чиқилади. Прогнознинг функция си (прогнозлаш йўналишлари) бўйича прогнозлар иккита турга бўлинади: қидирув ва меъёрий прогнозлар. Қидирув прогнози тадқиқ этилаётган объектнинг ўтган ва ҳозирги ривожланиш тенденцияларининг келажакда шартли равишда давом этишига асосланган ҳамда ушбу тенденция (режа, дастур) ларни ўзгартира оладиган шароитлардан четланади. Унинг вазифаси - тадқиқ этилаётган объектнинг мавжуд тенденцияларини сақлаган ҳолда қай тарзда ривожланишини аниқлашдан иборат. Меъёрий прогноз қидирув прогнозидан фарқли улароқ олдиндан белгиланган мақсадлар базасида ишлаб чиқилади. Унинг вазифаси - прогнозлаш объектининг истиқболда мумкин бўлган ҳолатларига эришиш йўллари ва муддатларини аниқлашдан иборат. Қидирув прогнози объектнинг келгуси ҳолатларини аниқлашда унинг ўтган ва ҳозирги ҳолатлардан четланса, меъёрий прогноз эса тескри тартибда амалга оширилади: келажакда белгиланган ҳолатдан тортиб то ҳозирги тенденция ва қўйилган мақсадлар доирасида уларни ўзгартиришгача. Прогнознинг иккала тури амалиётда прогнозлашнинг бир йўла йўналиш ва ёндошувлари сифатида номён бўлади ва биргаликда фойдаланилади. Уларнинг уйғунлиги қўйилган мақсадларга эришиш учун режалаштиришнинг дастаги сифатида прогнозлашнинг ундайдиган роли яққол намоён бўлади. Прогнозлашнинг ундайдиган функцияси прогнознинг, у башоратлашнинг дастлабки сабабларига таъсир этиш самарасини юзага келтиради. Таъсир этиш самараси ҳам ижобий (прогнозларни амалга оширишни тезлаштиришга кўмаклашади), ҳам салбий (уни амалга оширишга тўсқинлик қилади, айрим ҳолларда эса прогнознинг барбод бўлишига сабаб бўлади). Бу шу билан изоҳланадики, прогнознинг мақсадларга эришиш уни олиб боришнинг

объектив шароитларига тўғридан-тўғри боғлиқлик билан амалга оширилади. Агар прогноз объектининг ривожланиши етилган шароитларга жавоб берса, у амалиётда самарали амалга оширилади. Акс ҳолда прогнознинг ушбу шароитларга мос келмаслиги унинг амалга оширилишига салбий таъсир кўрсатади. Прогнозларни амалга ошириш учун шароитларнинг ўзаро боғлиқлигига қарор қабул қилиш билан боғлиқ прогнозлашнинг ўзаро алоқаси ҳам таъсир кўрсатади. Қарорлар одатда прогнозлашнинг маълумотлари асосида қабул қилинади. Ўз навбатида қабул қилинган қарорлар прогнозларнинг амалга ошириш натижаларига таъсир кўрсатади. Шу боис прогнозлаш ва қабул қилинган қарорларнинг ўртасида номувофиқликни олдини олиш учун прогнозни тизимли тўғрилаш, шу жумладан прогнозлаш объектининг ривожланиш мақсадини уни бажарилиши билан таққослаш йўли билан амалга ошириш лозим. Прогнозлар типологияси, шунингдек, келажак тўғрисидаги ахборотнинг манбалари ва прогнозлашнинг услублари каби масалалар билан ўзвий боғланган. Прогноз ахборотларнинг манбалари уч турга бўлинади: тўпланган тажриба (тадқиқ этилаётган ҳодиса, жараён, воқеаларнинг кечииши ва ривожланишининг қонуниятларини билишга асосланган); мавжуд тенденцияларнинг экстраполяцияси (ривожланиш қонуни ўтган ва ҳозирги пайтда маълум); прогноз қилинаётган объектлар бўйича моделларни кутилаётган ёки белгиланган шароитлар учун тўзиш. Ушбу ахборот манбалари доирасида бир- бирини ўзаро тўлдирувчи прогнозлашнинг учта услуби мавжуд: экспертли (дастлаб ахборотларни -сўровнома, интервью, саволнома -йиғиш ва уни қайта ишлашгаҳамда прогноз учун қўйилган вазифаларга нисбатан эксперт(лар) фикрларига асосланган), экстраполяция -объектнинг кутилаётган ривожланишини ўрганиш ва ушбу ривожланишнинг қонуниятларини ўтган ва ҳозирги даврдан келажакка ўтказилиши; моделлаштириш - прогноз қилинаётган объектнинг кутилаётган ва белгиланган ўзгариши доирасида унинг қидирув ва меъёрий моделларини тадқиқ этиш. Прогнозлаш амалиётида санаб ўтилган барча ахборот манбаларидан ва прогнозларнинг барча услубларидан биргаликда фойдаланилади.

Прогнозларнинг таснифи мақсадлар, вазифалар, прогнозлаштириш объектлари, огоҳлантириш вақтлари, илмий-услубий асослар ва прогнозлаштириш ташкилотлари ҳамда унинг якуний натижалари шакллари каби бир қанча белгиларга боғлиқ ҳолда амалга оширилади. Келинг, иқтисодий- ижтимоий мезонларнинг асосий типологиясини кўриб чиқамиз. Прогнозлаштириш тизимининг кўламига кўра жаҳон хўжалигидан тортиб, то корхоналар ва алоҳида ишлаб чиқарувчи хўжаликларгача дифференциация (табақаланиш) суръати анча юқори. Шундан келиб чиққан ҳолда қуйидаги прогноз гуруҳларини ажратиб кўрсатишимиз мумкин: халқаро иқтисодиёт прогнози, шу жумладан, ташқи савдо ва жаҳон бозори конъуктураси; мамлакат иқтисодиётининг яхлит, ягона маҳсулот тарзида ҳамда тармоқлараро тарзда прогноз қилиниши; ёқилғи-энергетика мажмуаси, агросаноат мажмуаси ва бошқа халқ хўжалиги мажмуаларининг прогнози; бир маҳсулотли ёки кўп маҳсулотли халқ хўжалиги тармоқларининг прогнози; имконияти даражасида бутун минтақавий ижтимоий-иқтисодий тизимни қамраб олувчи ҳудудлар прогнози; ташкилотлар, алоҳида ишлаб чиқаришларни бирлаштиришни кўзда тутувчи халқ хўжалигининг биринчи даражали бўғинлари прогнози. Прогнозларнинг бундай таснифланиши 2-расм (чап томони) да ёритиб ўтилган бўлиб, шу ер (ўнг томон)да прогнозлаштириш объектлари бўйича прогнозлар типологияси келтириб ўтилган. Шундай прогнозларининг тўлиқ ёки қисман тўлиқ (демографик, экологик каби) ижтимоий-иқтисодий прогнозлаштиришга тегишли бўлган 10 та гуруҳи ажратиб кўрсатилган. Ушбу гуруҳлардан ҳар бирининг мазмунига тўхталиб ўтамиз. Демографик прогнозлар аҳолининг жинсий жиҳатдан ёшига боғлиқ бўлган тўзулишидан, туғилиш ва ўлим тўғрисидаги маълумотлардан ҳамда умр кўриш давомийлигидан иборат бўлган аҳоли динамикасини ўз ичига олади. Бандлик ва

меҳнат ресурсларини такрор ишлаб чиқариш, оилалар сони ва катталиги ҳамда аҳоли миграцион оқимларининг йўналишлари ва ҳажми тадқиқ этилмоқда. Бошқа иқтисодий ва ижтимоий ҳисоб-китоблар учун асосий мазмун бўлиб меҳнатга лаёқатли аҳолини жойлаштириш, уларнинг сони ва таркиби ҳисобланади. Ресурслар прогнози энг аввало табиий ресурслар: ёқилғи-энергетика, минерал-хомашё, сув, ўрмон ресурслари ва ҳоказоларни ўз ичига олади. Кўпгина ҳолларда ресурсларнинг мавжудлиги орқали халқ хўжалигининг тўзилиши аниқланади. Заҳираларнинг камайиши, сифатнинг пасайиши, турли хилдаги ресурсларни қазиб олиш шароитларининг оғирлашуви келажакдаги ана шу каби муаммолар ҳолати тўғрисида асосли маълумотларни тақозо этади. Ишлаб чиқариш прогнозлари кўп томонлама ҳар хил ишлаб чиқариш кучлари ва муносабатларини ўз ичига олади. Бу - иқтисодий ўсиш суръати, халқ хўжалигининг якуний маҳсулот ҳажми ва тўзилиши, тармоқлараро алоқалар, ишлаб чиқаришни ҳудудий жойлаштириш, асосий ишлаб чиқарилувчи маҳсулотларнинг ҳажми, таркиби ва сифатининг соф ҳисоби. Капитал қўйилмалар ва капитал қурилиш прогнозларига капитал қўйилмалар ҳажми ва тўзилиши, амалга оширилаётган қурилиш баҳоси, асосий фондларнинг амалга тадбиқ этилиши, бино, иншоотларнинг қурилиши, уларнинг яроқлилик муддати, ишдан чиқиши ва алмаштирилиши кабилар киради.

Молия, даромад, нархларнинг прогнозлари пул-молия тизимининг - давлат бюджети, аҳолининг пул даромадлари ва харажатлари баланси, молиявий ресурслар баланси, ижтимоий суғурта бюджети каби муҳим балансларини ўз ичига қамраб олади. Бундан ташқари ишлаб чиқариш харажатлари, фойда ҳамда умумимконий нархни шакллантирувчи омиллар ҳам ушбу рўйҳатга киритилади. Илм-фаннинг бевосита жамият ишлаб чиқариш кучига айланиши йўқолиб бораётганлиги туфайли, фан ва техниканинг прогнози аҳамияти ошиб

бормоқда. Илмий-техник прогнозлар муҳим ва амалий тадқиқотларни, илмий- техника ютуқларининг ривожланиши ва уларни турли хилдаги ишлаб чиқаришларга жорий этиш прогнозларини, иқтисодиёт тармоқларини, жамият ҳаётига илмий-техник жараённинг ижтимоий таъсири прогнози кабиларни ўз ичига олади. Истеъмол прогнозларига икки хил шаклга - шахсий ва ишлаб чиқариш эҳтиёжларига олиб келувчи умумий эҳтиёжни тадқиқ қилиш тўғри келади. Истеъмолни прогнозлаштиришдаги муҳим жиҳат этиёжларнинг катталиги ва тўзилиши келажакда ниҳоятда эҳтимолли тус олади ҳамда кўплаб омилларга боғлиқ бўлади. Эҳтиёжлар тўғрисида етарли билимга эга бўлмасдан туриб, ишлаб чиқаришни тўғри режалаштириб бўлмайди. Ижтимоий прогнозлар сифатида ҳаёт тарзи, қолаверса, одамларнинг, жамоаларнинг, ижтимоий гуруҳларнинг, меҳнат шароити нуқтаъи назардан жамиятнинг, турмуш ва дам олишнинг ҳаёт кечириш усуллари, умумимконий моддий ва маънавий эҳтиёжларни қондириш даражалари, ижтимоий инфратўзилманинг шаклланиши, маданият доирасидаги тенденциялар, таълим, соғлиқни сақлаш ва ҳоказолар каби мураккаб умумийлик тадқиқ қилинади. Бу ердаги сезиларли улушни аҳолининг барча турдаги товар ва хизматларга бўлган талаби прогнозлари эгаллайди. Ташқи иқтисодий прогнозлар - жаҳон иқтисодиёти, мамлакатимизнинг капитал ва ривожланаётган мамлакатлар билан ўзаро иқтисодий алоқалари, ташқи савдо ва халқаро бозор конъуктураси шаклланишининг умумий тенденцияларини қамраб олади. Экологик прогнозлар - атроф-муҳитдан фойдаланиш ҳолатини, табиий муҳитнинг ифлосланиш муаммоларини, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг ривожланиш истиқболларини, қишлоқ хўжалиги ҳосилларининг унумдорлигини, салбий экологик оқибатларни минималлаштириш мақсадида ишлаб чиқаришни амалга ошириш имкониятларини тадқиқ этади. Ушбу ажратиб кўрсатилган 10 та гуруҳларнинг барчаси жамият ривожланишининг ижтимоий-иқтисодий жараёнларини таҳлил қилиш ва

бошқариш учун жуда зарур. Маълум бир мустақил прогнозларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳам аниқлаштирилади, масалан, режалар билан таққосланганда. Ахир, юқорида кўрсатиб ўтилган 10 та гуруҳлардан (2-расм) фақатгина учтасида тўлиқ, умумқамраболувчи прогнозлаштиришни амалга ошириш мумкин. Булар: ―Ишлаб чиқариш‖, ―Капитал қўйилмалар ва капитал қурилиш‖, ―Молиялар, даромадлар, нархлар‖ гуруҳларидир. Қолган еттита гуруҳ тўлиқсиз бошқариладиган жараёнлар ва ҳодисаларга тегишлидир; ушбу гуруҳлар бўйича қисман прогнозлаштиришни амалга ошириш мумкин. Яхлит тарзда эса уларни фақатгина прогнозлар қамраб олади. Прогнозлаштириш муддати (огоҳлантириш даври) бўйича оператив, қисқа муддатли, ўрта муддатли, ўзоқ муддатли, ўта ўзоқ муддатли прогнозларга ажратилади. Улардан ҳар бирининг турли хилдаги типи ва гуруҳи прогнозида вақт оралиқлари доимий бўлмайди, аммо ижтимоий-иқтисодий прогнозлаштириш учун ушбу интерваллар режалаштиришнинг умумбелгиланган муддатларига яқин ҳисобланади. Муддати 1 ойгача бўлган прогнозлар оператив прогнозлар ҳисобланади. Қисқа муддатли прогнозларнинг огоҳлантириш муддати 1 ойдан 1 йилгача бўлади. Ўрта муддатли прогнозларда имконият даражаси 1 йилдан 5 йилгача бўлади. 5 йилдан 15 йилгача бўлган прогнозлар ўзоқ муддатли прогнозлар ҳисобланади. 15 йилдан юқори бўлган прогнозлар эса - ўта ўзоқ муддатли прогнозлар сирасига киради. Юқорида кўрсатиб ўтилган прогнозлар фақатгина ой ва йиллар жиҳатидан эмас, балки бошқа яна кўплаб ўзининг маъноли хусусиятлари орқали ҳам фарқланади. Қисқа муддатли ва оператив прогнозлар асосан бошқарилмайдиган жараёнларни, шунингдек, бошқариладиган жараёнлар бўйича режанинг бажарилишига баҳо беришни қамраб олади. Ўрта муддатли прогнозлар комплекс тарзда тенденцияларни, суръатларни, нисбатларни, иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг сабаб-оқибат омилларини,капитал қурилиш ҳамда инвестицион қарорларнинг истиқболларини, пул-молия тизимидаги ўзгаришларни намоён этади. Ўзоқ ва ўта ўзоқ муддатли прогнозлар ёрдамида илмий-техника тараққиёти, демографик жараёнлар, табиий

ресурслардан фойдаланиш ва уларнинг ҳолатидан келиб чиқувчи халқ хўжалиги ва ижтимоий соҳаларнинг стратегик жиҳатлари тадқиқ қилинади. Прогнозларнинг намоён бўлиш шакллари ҳам фарқланади: оператив прогнозлар миқдорий деталлаштирилган, қисқа, ўрта ва ўзоқ муддатли прогнозлар эса - миқдорий-сифатли, ўта ўзоқ муддатлилари эса - асосан сифатли бўлади. Илмий-услубий асосларининг хусусиятига кўра прогнозлар қидирадиган (тадқиқий) ва норматив кабиларга бўлинади. Тадқиқий прогнозларда келажакка ўтмишда ва ҳозирги кунда юзага келадиган тенденцияларни, қонуниятларни, боғлиқликларни кўчириш усуллари қўлланилади. Ушбу боғлиқликлар, тенденциялар кўп йиллик статистик маълумотлар асосида аниқ ва равшан намоён бўлади ҳамда уларнинг ривожланиш умумий хусусиятлари огоҳлантириш даврида кескин ўзгармаган ҳолда келажакка тахминий тадбиқ этилади. Норматив прогноз прогнозлаштирилаётган объектнинг келажак учун шакллантирилган ривожланиш мақсадларидан келиб чиқади ва ўзига хос йўлларни, ресурсларни, муддатларни ҳамда бу мақсадларга эришиш йўлида энг маъқул альтернативларни ўрнатади. Шу йўл орқали, мақсадли-норматив муносабат амалга ошади. Қисқача айтганда, фарқи шундаки, тадқиқий прогнозда ўтмиш ва бугундан келажакка ўтиш амалга ошади, норматив прогнозда эса - келажакдан бугунги кунга қайтиш юз беради. Тадқиқий прогноз одатда битта вариант билан чекланиб қолади. Норматив прогноз эса бир нечта вариантларнинг ишлаб чиқилиши ва тадқиқ этилиши орқали тўзилади. Юқоридаги бўлинишдан келиб чиққан ҳолда, яна бир прогнозларниннг бўлинишини келтириб ўтиш мумкин. Булар актив ва пассив прогнозлардир. Пассив прогнозларда жараён шахсий ривожланиш тенденциялари, унда юзага келувчи ички ва ташқи омиллар таъсирида ―ўз-ўзидан‖ амалга ошаверади. Актив прогнозда эса ҳар хил эҳтимолли омилларга мақсадли йўналтирилган, бошқарувчи кучларнинг таъсири инобатга олинади. Асосан тадқиқий прогнозлар - пассив прогнозлар бўлиши аниқ, лекин унда бемалол активлик

жиҳатлар ҳам кўзатилиши мумкин. Норматив (мақсадли-норматив) прогнозлар ҳам ўз ташкилий жиҳатига кўра актив бўлишлари шарт. Исталган объектнинг, жараённинг прогнози, ҳаттоки у дастлаб тадқиқий ва пассив шаклда ишлаб чиқилган бўлсада, якунда актив прогноз шаклида тугаши лозим. Бундай ҳолат, мос ҳолда, фақатгина бошқариладиган жараёнларга нисбатан қўлланилса адолатдан бўлади. Бошқарилмайдиган ёки тўлиқсиз бошқариладиган жараёнлар учун эса пассив тадқиқий прогнозлар билан чекланишга тўғри келади. Иқтисодий математик моделлар таснифи. Илмий фан сифатида иқтисодий прогнозлашнинг ривожланишида унинг усули, яъни мазкур соҳада мавжуд ҳодисаларни ўрганиш ва умумлаштиришнинг турли восита ва услублар тизимини ишлаб чиқишда муҳим рол уйнайди. Иқтисодий прогнозлашнинг усули бошқа билим соҳасидаги каби тадқиқ этилаётган объектга таъаллуқли бўлган ўрганилаётган ҳодиса ва далилларнинг моҳиятини тушунишга имкон берадиган диалектик усуллар ҳисобланади. У нафақат умумий тадқиқот илмий усуллари ва ёндошувлардан, балки иқтисодий ҳодисани илмий прогнозлашга хос бўлган махсус усуллардан фойдаланиш асосида амалга оширилади. Умумий ёндошувлар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин. Тарихий ёндошув ҳар бир ҳодисани унинг тарихий шакллари билан боғланган ҳолда кўриб чиқишни назарда тутади. Ўтган, ҳозирги ва келгуси даврларнинг ўзаро боғлиқлигидан келажак ҳозирги даврда имконият сифатида мавжуд деб хулоса келиб чиқади. Шу боис прогнозлаш ҳозирги даврда мавжуд бўлган қонун, тенденцияларни уларнинг асосида келажакда ҳали мавжуд бўлмаган моделини яратиш мақсадида унинг чегаралардан ташқари олиб ўтиш билан боғлиқ. Битта ҳодисанинг турли тарихий шаклларининг алоқаси шуни англатадики, тадқиқ этилаётган объектнинг ҳозирги ҳолати унинг олдинги ривожланишининг қонуният натижаси, келгуси ҳолати эса ўтган ва ҳозирги даврдаги ривожланишининг

қонуният натижаси ҳисобланади. Бундай ёндошувда мантиқий тадқиқот ижтимоий ривожланиш тарихининг акси ҳисобланади. Прогнозлашга нисбатан тарихий ёндошувнинг муҳим томонларидан бири унинг амалиёти билан алоқаси ҳисобланади. Ижтимоий амалиёти иқтисодий прогнозлашнинг ҳамда бошқа ижтимоий прогнозлаш турларининг асосини ташкил этади. Шу билан бирга амалиётни унинг тарихий ривожланишини ташқи томондан кўриб чиқаолиш имконияти йўқ. Ҳозирги шароитларда илмий иқтисодий прогнозлашнинг вазифалари ва йўналишларини белгилайлиган база сифатида ривожланган жамият амалиёти ҳисобланади. Бунда прогознинг вазифаси тадқиқ этилаётган объектни тушиниш билан чегараламайди. Унинг вазифаси, шунингдек, белгиланган йўналишда ижтимоий амалиётни янада такомиллаштириш, қўйилган мақсадларга мувофиқ ҳолда келажакни ўзгартириш мақсадида олинган билимларни борлиққа таъсир этиш воситасига айлантиришдан иборат. Мажмуавий ёндошув ҳодисаларни нафақат мазкур фан, балки ушбу ҳодисаларни ўрганилаётган бошқа фаннинг тадқиқот усулларидан фойдаланиб, уларни алоқадорлик ва боғлиқликда кўриб чиқишга имкон беради. Ижтимоий- иқтисодий объектларнинг келгусида ривожланиши тўғрисидаги илмий тасаввурни ишлаб чиқишнинг назарий асоси сиёсий иқтисод ҳисобланади. Башоратлашнинг методологик тамойиллари билим фаолиятининг муҳим жиҳати сифатида илмий фалсафасининг бутун тизимининг таркибий қисми ҳисобланади. Демак, фалсафанинг илмий дастаксиз ҳеч қандай прогнозлаш, шу жумладан иқтисодий прогнозлашни амалга ошириш мумкин эмас. Ҳудди шу мақсадларда иқтисодий прогнозлашнинг назарияси ва амалиётида бошқа ижтимоий фаннинг илмий дастакларидан кенг фойдаланилади. Аниқ объектларни тадқиқ этишда иқтисодий прогнозлаш ижтимоий ишлаб чиқаришни бошқариш фаннинг ютуқлари ва илмий дастакларига, режалаштириш назариясига ҳамда бошқа аниқ иқтисодий фанларга асосланади. У шунингдек, бир қатор табиий ва техник фанлар билан ўзвий боғлиқ.

Тизимли ёндошув мураккаб иқтисодий тизимларда эҳтимолли жараёнлар содир этилишининг миқдорий ва сифатли қонуниятларини тадқиқ этишни назарда тутади. Ушбу ёндошув иқтисодий прогнозлашда муҳим рол уйнайди. Борлиқнинг ҳар бир ҳодисаси тизим сифатида кўриб чиқилиши мумкин. Бу шуни англатадики, мазкур ёндошув муайян хосса, функция ҳамда ҳаракатни таъминлаб берувчи ўзаро боғланган бир қатор қисм, унсурлардан иборат. Ушбу ҳосса ва функцияларни билган ҳолда тадқиқ этилаётган объектнинг ҳаракатини башоратлаш мумкин. Тизимли ёндошув фикрлашнинг мантиқий тавсифини ифодалайди, яъни унга кўра ҳар қандай қарорни ишлаб чиқиш ва асослаш жараёни тизимнинг умумий мақсадларини аниқлашдан ҳамда ривожланиш режаси ва ушбу фаолиятнинг бошқа барча ўлчамларини инобатга олган ҳолда барча тизимчалар фаолиятининг мақсадларга эришишга бўйсунмайди. Бунда мазкур тизим янада йирик тизимнинг бир қисми сифатида кўриб чиқилади, унинг ривожланишининг умумий мақсади эса ушбу йирик тизимнинг ривожланиш мақсадлари билан мувофиқлашади. Мураккаб объектлар ва у билан боғлиқ жараёнларни моделлаштириш усулларининг ривожланиши натижасида қўйилган мақсад ва қарорларни аниқлаш, ишлаб чиқиш, текшириш ва амалга ошириш учун математик дастурлаш ва ахборот технологияларидан фойдаланиш тизимли ёндошувнинг муҳим унсурларидан бирига айланди. Улар туфайли тадқиқотларда нафақат ҳодиса ва жараёнларнинг сифатли баҳолашни қўллаш, балки таҳлилнинг ҳаққонийлиги ва объективлигини таъминловчи миқдорий ўлчамлардан фойдаланиш имкониятлари пайдо бўлмоқда. Билимларнинг ҳозирги даражаси тадқиқотларда чизиқли ва динамик дастурлаш, иқтисодий-математик моделлар, оммавий хизмат кўрсатиш назарияси, ўйинлар назариясидан кенг фойдаланиш кўп сонли корреляция, десперсион таҳлил усулларининг статистик маълумотларини қайта ишлаш пайтида фойдаланишга имконият яратиб беради. Тизимли ёндошув илмий асосда ривожланиш мақсадларини унга эришиш учун зарур ресурслар билан мослаштириш ва шу билан субъектив қарор қабул қилишни олдини олишга имкон беради.

Тизимли ёндошув муайян иерархия ва кетма-кетлик билан тавсифловчи усул ва моделлар тизими асосида прогнозларни тўзишни назарда тутади. Иқтисодий ривожланишни прогнозлашнинг усул ва моделлар тизимлилиги деб шаклланган жорий ва келгуси даврдаги иқтисодий ривожланиш тенденция ва қонуниятларини ўрганиш, халқ хўжалиги эҳтиёжлари ва унинг динамикаси билан аниқланадиган мавжуд ресурсларни белгиланган мақсадли талабларга асосланган иқтисодий ривожланишнинг ҳар бир йўналиши бўйича мувофиқ ва зиддиятсизлик прогнозларни ишлаб чиқишга имкон берадиган бир бутунликка айтилади. Прогнозлаш тизимлилиги мамлакатнинг иқтисодий ривожланишнинг мажмуавий прогнозлашни шакллантириш учун моделлардан фойдаланишда муайян кетма- кетликни кўзда тутади. Бироқ мазкур босқичда иқтисодий прогнозлаш моделларнинг яҳлит тизимини тўзиш деярли мумкин эмас, чунки бу бир қатор методологик тафсилотига оид қийинчиликлар билан боғлиқ. Ушбу масалани ечиш блокли моделларни, ечимнинг ҳисоблаш услубларини унификация қилиш (бир хиллаштириш), маълумотларнинг информацион банкини яратиш асосида эришилиши мумкин. Алоҳида иқтисодий объектларнинг хусусиятлари фақатгина прогнозлашнинг алоҳида блокларнинг ички хусусиятларига максимал даражада яқинлашиш пайтида яққол ифодасини топади. Шу боис мамлакатнинг иқтисодий ривожлантиришнинг мажмуавий прогнозларни шакллантиришда ―блокли‖ тамойилидан фойдаланиш энг самарали ҳисобланади. Илмий асосланганлик тамойили иқтисодий прогнозларнинг барча поғоналарида жамият ривожланишининг объектив қонунлар талабларини ҳар томонлама ҳисобга олиш прогнозларни шакллантириш бўйича мамлакатимиз ва хорижий тажрибаларнинг ютуқларини чуқур ўрганилишига таяниши лозим. Иқтисодий прогнозлашнинг илмий асосланганлиги ҳақиқий шароитларни ва прогнозлаш тажрибаларни инкор этиш ҳолатига мос келмайди. Иқтисодий объектнинг ривожланишини прогнозлаш мажмуа тизимининг алоҳида блоклар прогнозларини илмий жиҳатдан шакллантириш шароитлари сифатида хизмат қиладиган услуб ва моделлардан кенг фойдаланиш, уларнинг асосланганлиги, ҳаракатчанлиги ва ўз вақтида таъсир этилганлиги асосида

тўзилиши лозим. Иқтисодий прогнозлар тизими ишлаб чиқариш кучи ва ишлаб чиқариш муносабатларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш йўналишлари бўйича ишлаб чиқилган прогнозларнинг зиддиятсизлигини таъминлаш ва ўзаро тўғрилашни таъминлаши лозим. Прогнознинг мувофиқлик тамойили иқтисодиётни ривожланишида нафақат барқарор тенденцияларни ва ўзаро алоқаларини аниқлаш, балки уларни баҳолаш ҳамда реал иқтисодий жараёнларнинг назарий ўхшаш жиҳатларини яратиш жараёни билан тавсифланади. Бунда иқтисодиёт ривожланишининг таҳлил ва прогнозининг назарий модели деб реал борлиқни илмий акс эттириш шакли бўлиб ҳисобланган амалда жорий этиладиган модел деб тушунилади. Мувофиқлик тамойилини амалга ошириш ҳақиқий жараёнларнинг эҳтимолли, стохастик тафсилотини ҳисобга олишини назарда тутади, бу эса аниқланган оғишларни баҳолаш ва устун турувчи тенденциялар уларнинг тафовути мумкин бўлган жойини аниқлаш, яъни аниқланган тенденцияни амалга ошириш эҳтимолини баҳолаш зарурлигини англатади. Ушбу ҳолатда иқтисодий прогнозларни шакллантириш прогнозлаш усул ва моделларни татбиқ этишни назарда тутади. Башоратлаш дастаги бўлишидан аввал прогозларни ишлаб чиқишда фойдаланиладиган усул ва моделлари билим олиш дастагига айланиши лозим. Шу боис ушбу талабни бажариш учун фойдаланилаётган назарий ҳолатларнинг домий равишда мувофиқлигини таъминлаб берувчи кўп сонли синов тарзидаги ҳисоб-китоблари, кўрсаткичлар, математик моделлар, бошланғич ахборотлар тизими, таҳлил этилаётган жараёнларнинг мазмунига ҳисоблаш усуллари зарур бўлади. Прогнозлашнинг муқобиллик тамойили иқтисодиётнинг ва унинг алоҳида бўғинларнинг турли йўналишлар, турли ўзаро боғлиқликда ва таркибий ўзаро муносабатларда ривожланиш имкониятлари билан боғлиқ. Шаклланган ўхшаш жараён ва тенденциялардан уларнинг келгусида ривожланишини башоратлашга ўтиш пайтида муқобил вариантларни тўзиш, яъни иқтисодиётни ривожлантириш мумкин бўлган йўлларни аниқлаш зарурияти пайдо бўлади. Прогнозлашнинг эҳтимоллик тавсифли сифатли бир хилликни

сақлаган ҳолда тасодифий жараён ва оғишларнинг, прогоз қилинаётган тенденцияларнинг барқарорлигининг мавжудлигини акс эттиради. Муқобиллик эса иқтисодиёт ривожланишининг турли сифатли вариантларнинг мавжудлигини фараз қилишдан келиб чиқади. Прогнознинг ривожланишининг муқобил вариантларини ҳаққонийлигини баҳолаш иқтисодиёт ривожланишининг мувозанатлашган муқобил вариантлар ишлаб чиқилиши лозим бўлган доирасидаги ресурслар, таркиби ва самарадорлик кўрсаткичлар бўйича реал чекловларни ҳисобга олган ҳолда барча асосий йўналишларда мувозанатлашган усули билан амалга оширилиши мумкин. Иқтисодий ривожланишнинг муқобил вариантларинипайдо бўлиш манбалари сифатида биринчи навбатда такрор ишлаб чиқариш шароитида экстенсив усулидан интенсив усулига ўтиш пайтида мумкин бўлган сифатли силжишлар хизмат қилади. Муқобил вариантларнинг шаклланишига ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг аниқ мақсадлари таъсир кўрсатади. Ушбу мақсадлар ижтимоий эҳтиёжларнинг ривожланишида шаклланган қонуниятлари, аниқ иқтисодий муаммоларни ечиш зарурати билан белгиланади. Шу билан бирга муқобиллик тамойили прогнозлашнинг мақсадга мувофиқлик тамойили билан ўзаро муносабатга тушади. Шаклланган тенденцияларнинг узоқ муддатли ривожланиш мақсадларига мос келадиган тенденцияларга ўтиш иқтисодиётнинг ривожланишини прогнозлашнинг фаол эканлигини билдиради. Таркибий ёндошув ҳам прогнозлаш объектини тадқиқ этишда муҳим рол ўйнайди. Унинг аҳамияти янада ошади, чунки унинг тадқиқот мақсади сабабий тушунтириш, яъни тадқиқ этилаётган ҳодисанинг сабабини аниқлашдан иборат. Билимнинг ҳозирги воситалари янада илгарилаб кетиш, яъни ҳодиса таркибини тушунтириш, ўрганилаётган ҳодиса тўғрисида тасаввурни кенгайтиришга имкон беради. Тизимли-таркибий ёндошув бир тарафдан динамик ривожланаётган яхлит сифатида тизимни (иқтисодий тизимни) кўриб чиқиш, иккинчи тарафдан ушбу тизимларнинг ўзаро боғлиқлигида уларни таркибий элементларга бўлишни

назарда тутади. Чунки реал шароитларда ҳар бир таркибий элемент ҳам бошқа барча элементларга ҳам бутун тизимга таъсир этади. Бу билан тизим элементларининг алоқасидаги қонуниятларни очиб бериш имконияти пайдо бўлади. Иқтисодий ривожланиш прогнозини тизимли-таркибий ёндошув нуқтаи назардан ишлаб чиқиш мураккаб иерархик тизими сифатида мамлакатнинг иқтисодиётини, унинг барча тармоқлари ва унсурлари билан биргаликда ҳамда ташқи иқтисодий алоқаларни ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқишни назарда тутади. Иқтисодий прогнозлашнинг ўзига хос ёндошув ва усуллари қисман ва бутунлича иқтисодий прогностика билан боғлиқ. Ушбу фаннинг таркиби унинг асосий муаммолари билан белгиланади: прогноз объектини таҳлил ва синтез қилиш; прогнозлаш усулининг прогноз объектига мослаштириш; прогнозларни ишлаб чиқиш жараёнларини алгоритмлаштириш. Иқтисодий прогностиканинг дастаклари орасида прогностик ахборотларни қайта ишлаш бўйича миқдорий усуллар-иқтисодий-математик усуллар, иқтисодий-математик моделлаштириш, статистик экстраполяцияси ва ҳ.к. муҳим рол ўйнайди. Илмий прогнозлаш муаммоси тегишлича қонунлар функцияси ва фан назарияси сифатида прогнозларни тадқиқ этиш билан боғлиқ назарий-ўрганиш жиҳатини ҳам, прогнозлашнинг режалаштириш ва бошқариш билан бевосита алоқада бўлишида ифодаловчи амалий жиҳатини ҳам қамраб олади. Прогнозлашнинг объектив асосини диалектика қонунлари ташкил этади. Прогностик функциялари қуйидагиларни бажаради: бирдамлилик ва қарама- қаршиликка кураш қонуни, миқдорий ва сифатли ўзгаришларнинг ўзаро ўтиш қонуни, инкорни инкор этиш қонуни. Шу билан бирга бу материалистик диалектика прогнозлаш тўғрисида ягона фан деб ҳисобланиши нотўғри фикр. Барча фанлар прогностик функцияни бажаради, уларнинг ҳар бирида ушбу функция тадқиқот предмети ва у ёрдамида ўрганилаётган қонуниятлар доираси билан аниқланадиган ўзига хос хусусиятга эга.

Башоратлашнинг олдиндан айтиб бериш функцияси табиат ва жамиятнинг объектив қонунларининг амал қилиши билан боғлиқ. Ушбу ҳаракатлар ҳодисалар ва уларнинг ҳоссалари ўртасидаги у ёки бу зарур, сезиларли ва такрор ишлаб чиқадиган алоқаларнинг акси сифатида қонунинг моҳияти ўзидан келиб чиқади. Зарурлик ва такрор ишлаб чиқилганлиги ҳодисаларнинг қонун билан аниқланадиган алоқаси қонуннинг амал қилиш шароитларини сақлаган ҳолда келажакда ҳам ҳодиса ва жараёнлар такрорланишини билдиради. Демак, қонун(лар) ҳаракатини экстраполяцияси асосида келажакни кўра билишнинг қатъий имкониятлари келиб чиқади. Ҳар қандай ҳодисаларнинг пайдо бўлиши ўзининг ҳал қилувчи асосларига эга. Ушбу асослар сабаблар деб юритилади, улар туфайли бўладиган ўзгаришлар эса оқибатлар деб юритилади. Демак, сабаб - оқибатдан олдин келадиган ва зарурият туғилмаган ҳолда уни вужудга келтирадиган ҳодиса ҳисобланади. Жаҳондаги барча ҳодисалар сабабият тамойилига бўйсунади, тафаккур эса ҳодисанинг сабабини аниқлаш билан боғлиқ. Сабабни билган ҳолда уларнинг оқибатларини ҳам башоратлаб бериш мумкин. Агар ушбу оқибатлар жамият учун зарарли бўлса, жамият сабабларни ўзгартириш билан боғлиқ бўлган ҳаракатларни амалга ошириши мумкин. Демак, сабабият тамойили, бир томондан, илмий башоратлашнинг асоси, иккинчи томондан, амалий фаолиятнинг, шу жумладан прогнозлаш мақсадига эришиш учун базаси ҳисобланади. Сабабият тамойили келажакда ҳодисаларни прогнозлаш учун муҳим аҳамият касб этувчи детерменизм билан ўзвий боғлиқ. Детерминизм эса барча ходисаларнинг сабаби нуқтаи назардан шартлилик тўғрисидаги материалистик таълимот. Детерменизм хусусиятлари келажак ҳозирги ҳолат билан тўлиқ аниқланмаслигини билдиради, шунинг учун прогноз қилинаётган воқеаларга нисбатан маълум номаълумлиги мавжуд. Бундан келиб чиқадики, ривожланишнинг ҳар бир пайтида келгуси ҳолатга эришиш учун турли муқобил вариантлар мавжуд. Шу билан бир қаторда келгуси ҳолатнинг эҳтимолли тавсилоти - уни прогнозлаш ва режалаштириш учун тўсиқ

бўлмаслигида ўз ифодасини топади. Аксинча, келажакни аниқлашга бўлган стохастик ёндошуви замонавий илмий прогнозлашнинг муҳим асосини ташкил этади. Иқтисодий ҳодисаларни прогнозлашда шуни эътиборга олиш лозимки, битта ҳодисага битта эмас, балки ўзининг белгилари бўйича бир-биридан фарқ қилувчи кўплаб қонунлар ва қонуниятлар таъсир этиши мумкин. Иқтисодий ўсишни прогнознинг объекти, предмети ва амалий аҳамияти Амалда қонунлар умумийлик даражаси - уларнинг ҳаракатларини қамраб олувчи ҳодисалар доираси билан фарқланади. Ушбу белги бўйича улар қуйидагиларга бўлинади: оммавий - борлиқнинг барча ҳодисалардаги фаолияти; умумий -фундаментал фаолият соҳа (табиат, жамият, фикрлаш) қонунлари; махсус - борлиқнинг нисбатан тор соҳаларида амал қилади (иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг бошқа қонунлари). Ушбу таснифий белгилари иқтисодий прогнозлашнинг методологик тамойилига мансуб умумий, ягона ва алоҳида диалектик ўзаро боғлиқлилик тамойили билан ўзвий боғланган. Макродаражада прогнозлашнинг ишончли натижани олиш учун прогнозни амалга ошириш вақти чегараларида ўзгармайдиган прогноз қилинаётган ҳодисанинг шароитлари ва ўлчамларини аниқлаш муҳим ҳисобланади. Ушбу ўлчамларни аниқлашда оммавий ва умумий қонунларнинг амал қилишига таянади. Махсус қонунларга келадиган бўлсак, улар прогноз қилинаётган жараёнларнинг алоҳида томонларининг мумкин бўлган сифатли ўзгаришлар тўғрисидаги хулосалар учун асос яратиб беради. Иқтисодий прогнозлашда ҳодисанинг ривожланиши, фаолияти ва таркиби (ички тўзилиши) муҳим аҳамият касб этади. Ушбу гуруҳ қонунлари прогнозлашнинг деярли барча иқтисодий ҳодисалари билан боғлиқ. Ушбу қонунлар, бошқа объектнинг қонунлари каби, нафақат методологик моҳиятга эга, балки прогозларни тўзишнинг бевосита дастаги сифатида хизмат қилади. Уларнинг ўзаро алоқаларини таҳлил қилмай туриб, тизим сифатида прогноз қилинаётган объекти, ҳодисанинг келгуси ҳолатини тўғри аниқлашга имкон

бермайди. Бу шу билан шартланадики, улар биргаликда тадқиқ этилаётган объектнинг турли тарафларини тавсифлайди. Ҳар қандай тизим ривожланишнинг юргизиб турувчи омилларидан унинг таркибий унсурлари ва фаолият алоқалари ўртасидаги зиддиятлар ҳисобланади, бу ўз навбатида, тўзилма ва фаолият қонунларида ўз ифодасини топган талаблар ўртасида зиддиятларнинг натижаси деб юритилади. Тизимнинг ривожланиш қонунининг амал қилиш натижаси сифатида таркибий унсурлар ўзгаришига мос равишда таркибий алоқаларни қайта қуриш асосида ушбу зиддиятларнинг амал қилишга рухсат этилади. Иқтисодий прогнозлашни ушбу жараёнлардан четлатиш мумкин эмас, акс ҳолда у ўзининг ҳақиқатлилигини йўқотади. Прогнозлаш жараёнида тадқиқ этилаётган ҳодисаларда объектнинг қонунлари амал қилишдаги фарқларини ҳисобга олиш лозим. Биринчи қонуннинг ўзига хос хусусияти улар ҳар доим қатъий тарзда амал қилинади. Мутлақ қонунларнинг амал қилиши улар асосидаги ҳодиса ва жараёнларни прогнозлашни осонлаштиради. Тенденция қонунларига келадиган бўлсак, улар асосидаги башоратлаш тадқиқ этилаётган объектга таъсир этувчи барча омилларни дастлаб аниқлашни талаб қилади, бу эса прогнозлаш жараёнини бир мунча мураккаблаштиради. Прогнозлаш учун объектив қонунларнинг динамик ва статистик турларига бўлиниши катта аҳамият касб этади. Динамик қонунлар аниқ тарзда амал қилади, шунинг учун уларни кўпинча қаттиқ детерминация қонуни деб аталади. Статистик қонунлар мутлақ доимийлиги билан ажралиб туради, яъни уларнинг амал қилиниши бир хиллик эмас, вариантли ҳисобланади. Демак, статистик қонунлар эҳтимол туридаги қонунларга киради. Иқтисодий прогнозлаш объектларнинг аксарияти статистик ва тенденция қонунлари билан ўзвий боғлиқ. Қонунлар ҳам миқдорий ҳам сифатли жиҳатларга эга. Ушбу жиҳатларнинг аҳамияти турлича. Айрим қонунлари учун миқдорий, математик ифодаси ёки эриша бўлмайдиган, ёки унчалик муҳим эмас, чунки мазкур ҳодисанинг моҳиятини ифодаламайди. Бошқа қонунлар учун миқдорий жиҳати

муҳим ҳисобланади, чунки миқдорий, математик ифодасиз улар ўзининг аниқлилигини йўқотади ва фақатгина тенденция сифатида иштирок этади, яъни жараённинг йўналишини кўрсатиб беради. Прогнозлаш учун унинг ҳақиқий эканлиги тўғрисида масала муҳим аҳамият касб этади. Прогнозлашнинг ҳақиқатлиги деб келажакда амалга оширилиши ва ушбу келажакнинг ниҳол кўринишида ҳозирги пайтда мавжуд бўлган объектив имкониятлар, тенденцияларни башоратлаш шаклларининг мувофиқлиги тушунилади. Келажакни башоратлаш ҳақиқатлиги умумий кўринишда тадқиқ этилаётган соҳада назариянинг ҳолати, у тўғрисида билимнинг тавсилотига боғлиқ. Ушбу масала прогнозлаш ҳақиқатлигининг мезонлар муаммоси билан ҳам боғлиқ. Улар икки синфга бўлинади: амалий мезоналар ва мантиқий (бевосита) мезонлар. Бош мезони сифатида амалиёт ҳисобланади. Иқтисодий прогнозларнинг ишлаб чиқиш жараёнида амалиёт прогнозлашнинг барча босқичларида: тадқиқ этилаётган объектга мос бўлган прогнозлаш усулларини танлашда; прогноз қилинаётган объектни тавсифловчи дастлабки ахборотларни танлашда; прогнозни тўзишда ва уни кейинчалик амалга тадбиқ қилишда ва ҳ.к.да ҳақиқатлик мезони сифатида иштирок этади. Мантиқий мезонлар тўғрисида гап юритганда улар амалий мезонининг алоҳида ҳолатлари сифатида кўриб чиқилади. Прогнозлаш амалиётида мезонларнинг иккала гуруҳи ҳамжиҳатликда иштирок этади. Бу шу билан шартланадики, амалиёт ўзи ҳақиқат мезони сифатида мутлақ эмас, балки нисбийдир ва шу боис қўшимча мезонларни талаб этади. Шундай қилиб, амалиёт фан қонунлари асосида прогнознинг илмий ҳаққонийлиги орқали прогностик таффакурида ҳақиқатлик мезонининг ўзига хос ўрнини эгаллайди. Прогнозларнинг ҳақиқийлигини текширишнинг ушбу услуби билан барча билим турларини мантиқий асосланганлиги, сезиб бўладиган ҳаққонийлиги, синов ва интуитив баҳолаш каби текшириш шакллари чамбарчас боғлиқ. Уларнинг орасидан иқтисодий прогнозлаш учун мантиқий асосланганлиги ва синов айнан муҳим ҳисобланади.

Мантиқий таҳлил қилиш усули келажак тўғрисида билимни амалиёт билан тасдиқланган объектнинг ҳозирги ва ўтган ҳолати тўғрисидаги билимдан чиқарилишига асосланган. Ундан самарали фойдаланишнинг асосий шарти дастлабки маълумотларнинг объективлилиги ҳисобланади. Прогноз қилинаётган ҳодисанинг ўтган ва ҳозирги ҳолати бўйича тўпланган билимларнинг тўлиқлиги ва чуқурлилиги ҳисобланади. Иқтисодий синов илгари сурилган гипотеза, концепцияларни ҳам шартли иқтисодий-математик моделлари, ҳам махсус ажратилган иқтисодий объектларда (цех, корхона, ишлаб чиқариш бирлашма, тармоқ ва бошқалар) бевосита текширишдан иборат. Прогнозлаш ҳақиқатлигининг бошқа томони уларни олиш учун муайян талаб ва шароитларни аниқлаш ва уларга амал қилиш ҳисобланади. Буларга қуйидагилар киради: тарихий ва мантиқий ёндошувларнинг ҳамжиҳатлиги, прогнозлашнинг ҳар томонлиги ва мажмуавийлиги ва ҳ.к. Прогнозлашнинг ҳақиқатлилигини бир вақтнинг ўзида таъминланиши нафақат умумий методологик талаблар билан, балки прогнозлаш учун махсус бўлган тадқиқот воситаларидан фойдаланиш каби ҳолатлар билан боғлиқ. Шу билан бирга ушбу прогностик воситалар прогнозлашнинг иккиламчи, қўшимча умумий методологик усули ва воситаси ҳисобланади, уларсиз ҳақиқий прогнозларни олиш мумкин эмас. Макроиқтисодийпрогнозлашнинг максимал самарадорлиги фақатгина унинг махсус усулларининг диалектик ва тарихий материализмнинг умумий методологик усул ва талаблари билан уйғунлашганлиги асосида таъминланиши мумкин. Иқтисодий прогнозларнинг қийматлиги нафақат прогноз қилинаётган ҳодисаларнинг ижтимоий аҳамияти билан, балки уларнинг аниқлиги ва тўлалиги билан тавсифланади. Аниқлик ва тўлалик кўрсаткичлари прогноз қилинаётган объектнинг сифатли ва миқдорий аниқлилик даражасини ифодалашни назарда тутади. Уларнинг моҳияти прогноз қилинаётган объектнинг хусусиятлари билан боғлиқ. Айрим ҳолларда бунинг учун фақатгина келажак ривожланишининг умумий тенденциясини билиш кифоя қилинади, бошқа ҳолларда эса унинг миқдорий ўлчамларини кенгайтирилган

баҳолаш талаб этилади. Умумий талаблар прогнознинг аниқлиги ва тўлалиги прогнозлаш мақсадларига мувофиқлиги ҳисобланади. Ривожланаётган давлатларда прогнозлашнинг илмий тавсифи табиат ва жамият қонунларини билишга асосланган. Ривожланган мамлакатлардаги жамиятшунослар объектив қонунлар мавжуд эмас деб эътироф этади. Шу нуқтаи назардан ижтимоий прогнозлаш фан қонунларидан четланади ва биринчи қаторда амалий прогностика усуллари ва у ёки бу ҳодисанинг миқдорий ва сифатли баҳолаш кабилари жой олади. Бундан шундай хулоса қилиш мумкинки, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш тенденциялар универсал тавсифга эга эмас, иқтисодий ва ижтимоий ҳодисаларнинг алоҳида томонларига мансуб бўлади, прогнозлаш ўзи эса алоҳида якка масалалар кўпинча оммавий ҳодисалар соҳасидаги масалаларни ечишга қодир бўлган амалий фан сифатида иштирок этади. Иқтисодий прогнозлаш синфий тавсилотга эга. У тарихан белгиланган ишлаб чиқариш услублари, мавжуд бўлган ва ривожланаётган ишлаб чиқариш муносабатлари, жамиятнинг ижтимоий-синфий таркибидан йирок равишда кўриб чиқилиши мумкин. Шундан келиб чиқадики, ривожланаётган ва ривожланган мамлакатларнинг тизимлари ўртасидаги фарқлар иқтисодий прогнозлашнинг мақсади, усуллари ва моҳиятида эканлигидадир. Ўзбекистонда иқтисодий прогнозлаш мамлакатнинг барқарор ривожланиши, халқ фаровонлигини ошириш ва хукумат стратегиясини тўлиқ бажаришга учун хизмат қилади. Ривожланган мамалкатларда эса иқтисодий прогнозлар монополиялар, устун турувчи синфлар манфаатдларида амалга оширилади, ҳаттоки миллий манфаатларига зид бўлган ҳолатларда ҳам энг юқори даромад олиш учун шароитларни яратишга дастак ҳисобланади. Шу билан бир қаторда ривожланган мамлакатларда иқтисодий прогнозлашнинг камчиликлари мавжудлигига қарамасдан иқтисодий прогнозлашни ишлаб чиқиш техника ва услубияти муайян қизиқишни уйғотади ва ушбу тажрибани танқидий равишда таҳлил қилиш шарти билан уларни мамлакатимиз иқтисодий прогнозлаш амалиётига татбиқ этиш мумкин.

Фаннинг вазифаси мамлакат иқтисодиёти янада ривожлантириш бўйича ҳукумат қарорларидан келиб чиқади. Ушбу вазифалар ҳозирги босқичда мамалакатнинг иқтисодий стратегияси билан белгиланади. Ҳар қандай стратегия каби мамлакатнинг иқтисодий стратегияси вазифаларни, фундаментал ва ўзоқ муддатли мақсадларни қўйиш билан бошланади. Улардан энг муҳими аҳолининг яшаш тарзини моддий ва маънавий юксалиши ҳисобланади. Иқтисодий стратегия қўйилган мақсадларга эришиш учун йўлларни ва воситаларни аниқ белгилаш кабиларни ўз ичига олади. Бунда иқтисодий прогнозлаш муҳим ўрин эгаллайди.

Адабиётлар: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

Похожие

Иқтисодий тизимлар ва уларнинг ўзгариши

Инвестициялар (капитал қўйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги

Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари

Иқтисодий тизимлар ва иқтисодий ривожланиш босқичлари

Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг эконометрик моделлари