Иқтисодий тизимлар ва уларнинг ўзгариши - Экономика - Рефераты

Иқтисодий тизимлар ва уларнинг ўзгариши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

196.12890625 KB

Иқтисодий тизимлар ва уларнинг ўзгариши Режа : 1. Иқтисодий тизим тушунчаси ва унинг таркибий тузилиши. 2. Иқтисодий тизимларни туркумлашга турлича ёндашувлар. Иқтисодий тараққиёт босқичларига формацион ва технологик ёндашувнинг ўзига хослиги. 3. Иқтисодий тизим моделлари ва уларнинг белгилари.

1. Иқтисодий тизим тушунчаси ва унинг таркибий тузилиши Иқтисодий тизимга иқтисодчилар турлича таъриф беришади. Масалан, П.Грегори ва Р.Стюартларнинг фикрича, иқтисодий тизим – бу маълум географик ҳудуд доирасида ишлаб чиқариш, даромад ва уни тақсимлашга доир қарорлар қабул қилиш ва уни амалга ошириш механизмлари ва институтлари (тартиблари) мажмуидир. Ф. Прайор бўлса, иқтисодий тизим иқтисодий жиҳатдан ўзини тутиш ва унинг натижаларига бевосита ёки билвосита таъсир қилувчи барча институтлар, ташкилотлар, қонун ва қоидалар, эътиқод, позиция, анъаналар, баҳолар, тақиқлар ва аҳлоқий схемаларни ўз ичига олади, деб таърифлайди. Профессор А.Ўлмасов иқтисодий тизимга қуйидагиларни киритади: а) иқтисодий ресурслар; б) иқтисодий алоқалар ёки муносабатлар; в) иқтисодий механизм; г) иқтисодий сиёсат. 1 Иқтисодий механизм-бу иқтисодий тараққиётни таъминловчи ва бирбирини тақозо этувчи воситалар бўлиб, унга иқтисодий стимуллар (рағбат берувчи кучлар), ишлаб чиқариш, айирбошлаш ва истеъмолни ташкил этиш, иқтисодий фаолиятнинг ихтисослашуви, иқтисодий фаолият кооперацияси ва хўжалик алоқаларини ўрнатиш усуллари киради. Иқтисодий тизим жамиятдаги турли хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида иқтисодий муносабатлар, алоқалар, жараёнларни бир бутун ҳолда, муайан тарзда таркиб топиши ва тартибга солинишини ифодалайди. Иқтисодий тизим – бу ҳар бир давр ва маконда амал қилинадиган иқтисодий муносабатлар, иқтисодиётни ташкил қилиш шакллари, хўжалик юритиш меҳанизми ва иқтисодий муассасаларнинг ўзаро узвий боғлиқлик асосида таркиб топган яхлит иқтисодий тузилмасидир. Иқтисодий тизимларнинг таркибий қисмлари қуйидагилар: • Ишлаб чиқарувчи кучлар;  Иқтисодий муносабатлар; 1 Ўлмасов А. Иқтисодиёт асослари. Т., «Меҳнат», 1997 й. 22-23 бетлар.

• Технология ва ишлаб чиқаришнинг табиий шарт-шароитлари;  Хўжалик юритиш механизлари; • Иқтисодий сиёсат. Ишлаб чиқарувчи кучлар – ишлаб чикариш воситалари ва уларни ҳаракатга келтирувчи кишилар бирлигидан иборат. Кишилар учун зарур бўлган ҳаётий неъматларни такрор ишлаб-чиқариш жараёнида вужудга келадиган иқтисодий алоқа ва муносабатлар иқтисодий муносабатлар дейилади. Иқтисодий муносабатларнинг икки турини ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Ташкилий иқтисодий муносабатлар – ишлаб чиқариш жараёнини ташкил қилиш орқали вужудга келади. Масалан, бунга меҳнат тақсимоти, унинг ихтисослашиши ва кооперацияси, ишлаб чиқаришнинг тўпланиши ва уйғунлаштирилиши натижасида вужудга келадиган муносабатларни киритиш мумкин. 2. Ижтимоий – иқтисодий муносабатлар – ҳаётий неъмат ва воситаларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айрибошлаш ва истеъмол қилиш жараёнида вужудга келади. Жамият тараққиётининг ҳар бир босқичида ишлаб чиқарувчи кучлар ва иқтисодий муносабатлар мавжуд турининг бирлиги ишлаб чиқариш усулини ташкил қилади. Классик ёндашувга кўра иқтисодий муносабатлар бир вақтда базис ҳам ҳисобланади. Унинг устида мазкур иқтисодий тизимга хос бўлган алоҳида сиёсий, ҳуқуқий, мафкуравий, миллий, ахлоқий, оилавий ва бошқа ижтимоий муносабатлар ҳамда тартиботларнинг алоҳида турлари вужудга келади. Уларнинг барчаси жамиятнинг устқурмасини ташкил қилади. Ишлаб чиқариш усули билан жамият устқурмаси ижтимоий – иқтисодий формация дейилади. Технология – бу ишлаб чиқариш омилларини уйғунлаштиришнинг маълум бир усулларидир.

Иқтисодий сиёсат – бу давлатнинг иқтисодиёт, иқтисодий муносабатлар ва такрор ишлаб чиқариш жараёнларига таъсир кўрсатишга қаратилган чоратадбирлари йиғиндисидир. 2. Иқтисодий тизимлар туркумланишига турлича ёндашувлар. Иқтисодий тараққиёт босқичларига формацион ва технологик ёндашувнинг ўзига хослиги Тизим деб элементлар, қисмлардан иборат ўзаро узвий боғланган, маълум тартиб асосида таркиб топган бутунликни тушунилади. Иқтисодий алоқалар, жараёнлар мисоли занжир бўлса, ҳар бир хўжалик, фаолият юритиш субъекти ана шу занжирнинг халқаси тарзида намоён бўлади. Бу алоқалар, муносабатлар хўжалик фаолияти юритаётган кишилар ўртасида юз беради. Шунинг учун ҳам одатда уларни ижтимоий-иқтисодий тизимлар деб юритилади. Иқтисодиётга оид адабиётларда иқтисодий тизим ва унинг ривожланиш тамойилларига турлича ёндашилади. Айримлар, ижтимоий-иқтисодий тизимларга унинг таркибий қисмларини умумий жиҳатига кўра ривожланиш тамойилини аниқлаш керак, дейишади. Чунки тизимлар ривожланишининг асосий тамойили бу умумийликка, унификацияга интилишдир. Бошқалари, иқтисодий тизимларни уларнинг фарқларига кўпроқ аҳамият бериб ўрганиш керак, чунки уларнинг фарқлари сифат жиҳатидан янги хўжалик тизими вужудга келишига ва иқтисодий ўсишга олиб келади, деб ҳисоблашади. Ҳозирги дунё турли-туман иқтисодий тизимлар мавжудлиги билан тавсифланади. Улар тарихий даврларда вужудга келади, ривожланади, бири иккинчиси билан алмашинади. Жамият ҳаётини яхшироқ тушуниш учун унинг тарихий тараққиёт жараёнини бир бутун ҳолда кўриб, ривожланиш босқичлари, фазаларини таҳлил қилиш катта аҳамиятга эга. Ижтимоий-иқтисодий тизимлар ва уларнинг алмашинувига қонуний босқичлар ва ишлаб чиқариш усуллари асос қилиб олиниб, ибтидоий

жамоа, қулдорлик, феодализм, капитализм ва коммунизм ажратиб кўрсатилади. Классик назарияда тизимларга мулкий, синфий мезонлар асосида қаралиб, формация деб аталади. Ишлаб чиқариш усули иқтисодий базис-асос сифатида ажратилиб, у устқуртма-давлат билан биргаликда ижтимоийиқтисодий формацияни ифодалаши қайд қилинади. Ишлаб чиқариш усулининг ўзи ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларидан иборат. Ишлаб чиқариш кучлари ишчи кучи ёки бошқача айтганда, маълум малака ва тажрибага эга кишилар ҳамда ишлаб чиқариш воситаларидан ташкил топади. Ишлаб чиқариш воситалари меҳнат воситалари ва меҳнат ашёларидан иборат. Ишлаб чиқариш муносабалари эса ишлаб чиқариш воситаларига мулкчилик муносабалари, ишлаб чиқариш жараёнида социал гуруҳларнинг тутган ўрни, улар ўртасида фаолият айирбошлаш, яратилган маҳсулотни тақсимлаш, истеъмол муносабатларидан иборат. Уни 1- шартли чизма орқали қуйидагича ифодалаш мумкин. 5-чизма. Асримизнинг 60-йилларида классик таълимотдан тубдан фарқ қиладиган, уни алмаштира оладиган таълимот сифатида ривожланиш

босқичларига цивилизацион ёндашув назарияси пайдо бўлди. Бу назарияга америкалик иқтисодчи Уолтер Ростоу ўзининг 1960 йилда нашр қилинган «Иқтисодий ўсиш босқичлари» китоби билан асос солди. У жамият тараққиётини 5 босқичга бўлади. Улар қуйидагилар: 1. Анъанавий (традицион) жамият. Бу жамият қишлоқ хўжалиги устуворлиги, йирик ер эгалари ҳукмронлиги, меҳнат қуролларининг оддий, примитивлиги, меҳнат унумдорлигининг пастлиги билан тавсифланади. Шунинг учун унда жамғариш ҳам бўлмайди. 2. Ўткинчи жамият. Бу босқич марказлашган давлатнинг вужудга келиши, ижтимоий меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви, ҳунармандчилик ҳамда тадбиркорликнинг вужудга келиши билан тавсифланади. Жамғариш бошланади, у ўз ўрнига эга бўлади. 3. Индустриал жамиятга ўтиш. Бу даврда меҳнат қуролларининг такомиллашуви, саноатда инқилоб (тўнтариш) юз беради. Унинг натижасида меҳнат унумдорлиги ўсади. Ишлаб чиқариш инфраструктураси шаклланади, ривожлана бошлайди. Қўл меҳнати ўрнига машиналар келади. Жамғариш кам бўлса ҳам аввалига нисбатан ўсиб боради. 4. Етуклик босқичи ёки индустриал жамият. Бу босқичда йирик машиналашган индустрия вужудга келади. Фан-техника тараққиёти жадал боради. Йирик саноат, айниқса оғир саноат ривожланади. Саноат иқтисодиётнинг етакчи соҳасига айланади. Урбанизация (шаҳар аҳолисининг кўпайиши) рўй беради. Жамғариш жадал боради, кейинги босқич учун асос яратилади. 5. Оммавий истеъмол жамияти. Бу босқичда оммавий истеъмол товарлари ишлаб чиқариш устувор аҳамиятга эга бўлади. Аҳолига хизмат кўрсатиш соҳалари ривожланади. Узоқ муддат фойдаланиладиган истеъмол товарларини ишлаб чиқариш етакчи ўринга чиқади. Мамлакатнинг ишлаб чиқариш салоҳияти истеъмол учун ишлайди. Бу концепцияда ривожланиш асосини ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ташкил этади.

Жаҳон иқтисодий адабиётида ижтимоий-иқтисодий тизимларни таснифлашга маданийлашган ёндашув ҳам ўз урнига эга. Унга иккита белги асос қилиб олинади: 1. Ишлаб чиқариш воситаларига мулкчиликнинг ҳукмрон шакли. 2. Иқтисодий фаолиятни бошқариш, уйғунлаштирш ва тартибга солиш механизми. Шу асосда бозор, буйруқли, аралаш ва анъанавий иқтисодий тизимлар ажратилади. Мулкнинг таркиби жиҳатидан ижтимоий-иқтисодий тизимлар иккига: моноструктурали ҳамда полиструктурали тизимларга ажратилади. Бундай ёндашувда ижтимоий-иқтисодий тизимлар бир мулк шаклининг ҳукмрон бўлиши ёки бир мулк шакли ҳукмронлигини инкор қилиш нуқтаи назаридан қаралади. Моностурктурали, яъни бир мулк шакли ҳукмрон бўлган тизим мулкий монополияга асосланади. Бу ҳукмронлик хусусий мулк ёки давлат мулкининг ҳукмронлиги билан ажралиб туради. Якка мулк монополиясига таянган иқтисод монотизм ёки моноиқтисод бўлади. Қадимий Шарқда у давлат мулкига асосланган «осиёча ишлаб чиқариш усули» бўлиб, ишлаб чиқариш омиллари давлат қўлида тўпланган. Ер, сув, ҳар хил иншоотлар, ҳатто иш кучи ҳам давлатники бўлган. Ғарбда эса моноиқтисодиёт асосан хусусий мулк монополиясига таянган. У қадимги дунё ва ўрта асрларда қулдорлар ва феодалларнинг мулкий ҳукмронлиги ва ишлаб чиқарувчиларнинг тобелиги тарзида намоён бўлган. Классик капитализмда улардан фарқли равишда, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчилик шароитида ишлаб чиқарувчилар шахсан қарам бўлмаган. Лекин мулкдан маҳрум ҳолда тирикчилик қилиш учун мулк эгалари қўйган шартга рози бўлиб ишлашга мажбур бўлган. Классик капитализмнинг ўзига хос белгиси бу мулкнинг индивидуал, якка капиталистик хусусий мулк шаклига киришидир. Жамият аъзоларининг

бир тоифаси мулк эгаси, иккинчи тоифаси мулксиз бўлгани учун улар ўртасида нотенг муносабатлар юзага келади. Яъни яратилган маҳсулотдан меҳнат омилини улуши – иш ҳақи унинг ҳақиқий улушига қараганда кам тўланади. Жамғариш капитал тўплаб бойлик орттириш бўлганидан унга катта эътибор берилади. Шунинг учун ишлаб чиқариш воситаларини яратадиган соҳаларнинг устуворлиги таъминланади. Классик капитализм XVIII асрнинг охиридан ХХ аср иккинчи ярмигача давом этиб, ўзидан аввалги қулдорлик ва феодализмдан муҳим афзаллиги – меҳнат унумдорлигини ошириш қобилияти билан ажралиб туради. Унинг тарихий ўрни шундаки, бу тизим индустриал ишлаб чиқаришга асос яратади. Моноиқтисодиётнинг ўзига хос шакли давлат мулк монополиясига асосланган социалистик тизимдир. У давлатнинг иқтисодиёт устидан қаттиқ назорат ўрнатишига асосланган. Ишлаб чиқариш воситалари, барча жамият аъзолариники деб, эълон қилинган бўлсада, мулкни тасарруф қилиш давлат қўлида бўлган. Иқтисодий фаолият давлат томонидан марказдан туриб режалаштирилади ва бошқарилади. Давлат белгилаган режа қуйи бўғинлар, корхоналар учун мажбурий бўлиб, уни бажариш шарт бўлган. Давлат нарх- наво устидан қаттиқ назорат ўрнатган. Нарх давлат қўмитаси томонидан белгиланган. Яратилган маҳсулот, олинган даромадлар ҳам давлат белгилаган қаттиқ тартиб асосида тақсимланган. Иш ҳақи миқдори ҳам давлат томонидан белгиланган. Кредит бериш, ташқи алоқалар ҳам давлат монополияси бўлган. Давлат мулкидан ташқари жамоа мулки ҳам мавжуд бўлсада, у ҳам давлатлаштирилган. Жамоа хўжаликлари энг аввало, давлат ерида фаолият юритганлар, моддий ресурсларни давлатдан олиб, ишлаб чиқарилган маҳсулотни давлатга у белгиланган нарх бўйича сотган. Давлат режасига биноан иш юритган. Жамоа мулки амалда давлатга қарам бўлган. Аҳоли даромадлари паст бўлсада шахсий мол-мулк чекланган, уни даромад олиш йўлида ишлатиш маън қилинган. Хусусий мулкка рухсат берилмаган.

Бундай иқтисодий тизим тоталитар, режали иқтисодий тизим деб ҳам юритилган. Унинг асосий мақсади иқтисодиётни хар тарафлама давлатлаштиришдир. Бу монотизимнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, ҳамма ресурсларни давлат қўлида тўплаш, уларни катта қисмини жамғариш имконини беради. Сиёсий маъмурий йўл билан яратилган миллий даромаднинг асосий қисмини тортиб олиб, жамғариш жадаллаштирилади. Бунда капиталистик монотизми ечиб улгурмаган жамғариш муаммосини тоталитар социалистик тизим бажаради. Шунинг учун бу тизим нисбатан иқтисодиёт аграр ишлаб чиқариш устун, индустрлаштириш орқада бўлган мамлакатларда ўрнатилганлиги бежиз эмас. Кейинги ривожланиш босқичида моноиқтисод ўрнига полииқтисод келади. Полиструктурали тизим асосини турли – туман мулкчилик ва айрим мулк шаклининг устуворлигини инкор қилиш ташкил этади. Бундай тизимда мулкий мувозанат ҳосил бўлади ҳамда ҳамма мулк шаклларининг ривожланиши учун бир хил шароит яратилади. Албатта, моноиқтисодиётнинг полииқтисодиётга ўтиши дарҳол юз бермайди. Ривожланган мамлакатларда бу жараён 20-йиллардан бошланган бўлса, собиқ социалистик мамлакатларда 80-йиллардан бошланди. Полииқтисодиёт мазмунан аралаш иқтисодиётдир. У ҳар қандай монополияни рад этади. У турли хил иқтисодий, бозор ва нобозор алоқа муносабатларнинг қоришмасидан иборат. Иқтисодий тизмлар ривожланишига технологик ёндашувда ишлаб чиқаришнинг технологик усули асос қилиб олинади ва унинг қуйдаги турлари ажратилади: - Оддий кооперацияга асосланган иқтисодий тизим; - Мануфактурага асосланган иқтисодий тизим; - Йирик машиналашган ишлаб чиқаришга асосланган иқтисодий тизим.

Циклли ривожланиш даражасига кўра жамият тараққиёти куйидаги босқичларга ажратилади: • Неолитик (30-35 аср) • Қулдорлик- бронза асри (20-23 аср) • Антик-темир асри (11-13 асри) • Дастлабки феодал (7 аср) • Тоиндустриал цивилизация (4,5 аср)  Индустриал (2,5 аср) • Постиндустриал (1,3 аср). Қамров даражасига кўра: • Микроиқтисодиёт. • Макроиқтисодиёт. • Мезоиқтисодиёт. • Супермакроиқтисодиёт (мегоиқтисодиёт) ажратилди. Меҳнат воситалари, материаллар, технология, энергия, ахборотлар ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш биргаликда ишлаб чиқаришнинг технологик усули дейилади. Оддий кооперация – бу бир турдаги маҳсулот ишлаб чиқарувчи ёки бир хил ишни бажарувчилар меҳнатининг оддий шаклда (бир жойда) уюштирилиши. Мануфактура – оддий кооперацияга уюшган ишлаб чиқарувчилар ўртасида меҳнат тақсимотининг жорий қилиниши. Мануфактура қўл меҳнатига ва оддий меҳнат қуролларига асосланади. Машиналашган ишлаб чиқариш – монуфактурага уюшган ходимлар меҳнатига машиналарнинг жорий қилиниши натижасида вужудга келади. 3. Иқтисодий тизим моделлари ва уларнинг белгилари Иқтисодий жараёнларни бошқариш ва уйғунлаштириш механизми ҳамда мулкчиликнинг устувор шаклларига кўра иқтисодий тизимнинг бир қатор моделлари ажратилади.

Булар буйруқли бозор, аралаш ва анъанавий иқтисодий тизим моделларидир. Буйруқли иқтисодиёт моделида: • Давлат мулки устуворликка эга бўлади. • Иқтисодий жараёнлар бир марказдан туриб бошқарилади ва уйғунлаштирилади Бозор иқтисодиёти моделида: • Хусусий мулк устуворликка эга бўлади.  Иқтисодий жараёнлар бозор механизми орқали тартибга солинади. Аралаш иқтисодиёт (буйруқ ва бозор иқтисодиётнинг қўшилиш нуқтасида ҳосил бўлади) моделида: • Мулкчиликнинг турли – туман шакллари мавжуд бўлади. • Иқтисодий жараёнлар бозор механизми билан бирга давлат томонидан ҳам тартибга солинади. Анъанавий иқтисодиёт моделида. • Мулкчилик муносабатларида меросхўрлик ва сулолаларнинг мавкеи ҳукмронлик қилади. • Иқтисодий жараёнлар урф одатлар, удумлар, анъаналар, ижтимоий ва диний тартиблар ёрдамида тартибга солинади. • Натурал майда товар хўжалиги хўжалик юритишнинг устувор шакли ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти эркин рақобатга асосланган классик бозор иқтисодиёти ёки соф капитализм ва ҳозирги замон ривожланган бозор иқтисодиётига ажратилади. Иқтисодий тизимлар иқтисодий фаолиятни бошқариш услуби асосида ҳам уч гуруҳга ажратилади: 1. Иерархик тартиб асосида бошқариш; 2. Ўз-ўзини бошқариш; 3. Аралаш тартибда бошқариш.

Иерархик тартиб асосида бошқаришда давлат асосий роль ўйнайди. Ишлаб чиқариш, тақсимот, айирбошлаш ва истеъмол бўйича барча қарорлар давлат томонидан қабул қилинади, муаммо ва масалалар ҳам давлат томонидан ечилади. Ахборот олиш буйруқ ва топшириқлар асосида йўлга қўйилади. Бу юқоридан пастга қараб, иерархик тартиб асосида олиб борилади. Иерархия одатда бошлиқ ҳокимлигига таянади. Ибтидоий жамоа тузуми, қулдорлик, феодализмда иерархик тартиб муҳим роль ўйнаган. Иерархик бошқаришнинг ўзига хос шакли маъмурий-буйруқбозликка асосланган, марказдан режалаштириш асосида бошқариладиган иқтисод бўлиб, корхоналар асосан давлат мулки бўлиб, хўжаликни бошқариш иерархик тарзда олиб борилган. Ахборот олиш буйруқ ва топшириқлар асосида йўлга қўйилган. Нима, қанча, қандай саволлар давлат томонидан ҳал қилинган. Иқтисодиётни тартибга солишни ўз-ўзини бошқариш орқали амалга ошириш эркин рақобат кураши хукмрон даврига хос. Бунда ресурсларни тақсимлаш ва бошқа масалалар стихияли тарзда бозор субъектлари томонидан тартибга солинган. Ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчиларга нархлар ўзгариши ҳақидаги маълумотлар сигнал йўли билан етказилади. Нархларнинг кўтарилиши ёки пасайиши хўжалик юритувчи субъектларга қандай ҳаракат қилиш зарурлигини кўрсатади. Ҳар қандай тизимда ҳам ишлаб чиқарувчи ўз харажатини ҳисоб-китоб қилиб, фойдасини чамалаши керак. Бу истеъмолчига ҳам тааллуқли. Таниқли иқтисодчи В.Ойкеннинг фикрича, хўжалик юритувчи ёки корхона раҳбари бир қараш билан бутун «иқтисодий космосни» қамраб олади. Нархларнинг ўзгариши ёки муқобил харажатларгина одамларнинг иқтисодий танловларини тартибга солади. Иқтисодиётни тартибга солишни кўзга кўринган иқтисодчилардан Р.Коуз таҳлил қилиб, иқтисодий назарияга трансакцион харажатлар деган тушунчани киритган. Бу харажатлар ишлаб чиқариш билан эмас, балки ана шу ишлаб чиқаришни бошлаш учун зарур бўлган харажатлар, яъни нархлар,

контр агентлар ҳақида ахборот тўплаш, хўжалик битимлари тузиш ва уларнинг бажарилишини назорат қилиш харажатлари ва бошқа шунга ўхшаш харажатларда ифодаланади. Коуз фикрига кўра, у ёки бу тизимнинг амал қилиши кўп жиҳатдан трансакцион харажатларга боғлиқ. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, кенг миқёсда, айтайлик, мамлакат миқёсида фаолият юритишда ўз-ўзини бошқаришда иерархияга нисбатан трансакцион харажатлар ҳам бўлар экан. Фирмада ишловчилар эса бир бирлари билан тўғридан тўғри мулоқотда бўлиб, бевосита ўз бошлиқларидан топшириқ олади. Шундай қилиб, Р. Коуз қизиқарли хулоса чиқаради: иқтисодиётни тартибга солишни, бошқаришни норматив баҳолаш, яъни яхши ёки ёмон деб эмас, балки масалага трансакцион харажатларни иқтисод қилиш нуқтаи назардан қараш керак. Албатта бу ягона мезон эмас, лекин жуда муҳим, бундай ёндашув собиқ социалистик хўжалик юритиш нима сабабдан самарасиз эканлигини кўрсатиб беради. Аралаш тартибда бошқаришда хусусий сектор билан бир қаторда давлат ҳам ресурслар ва неъматлар ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш, ва истеъмол қилишда муҳим роль ўйнайди. Давлат бозор иқтисодиётига аралашади, лекин бозорнинг ўзини-ўзи тартибга солиш ролини йўққа чиқармайди. Реал ҳаётда стихияли тартибга солиш билан иерархия биргаликда амал қилади. Ҳозирги пайтда АҚШ, Англия, Франция, Германия ва бошқа ривожланган мамлакатлар иқтисодиёти ана шундай тарзда бошқарилади. Иқтисодиёт назариясида бундай тизим аралаш иқтисодиёт деб юритилади. Аралаш иқтисодиётнинг муҳим белгилари қуйдагилар: • мукаммал техника ва технологияга асосланади; • майда ва ўрта бизнес кенг ривожланади; • мулкчиликнинг турли туманлиги рақобат кураши ва танлаш имконини кенгайтиради;

• даромад ишлаб чиқаришнинг ўзида унинг иштирокчилари, ресурс эгаларининг ҳиссасига кўра ўзлаштирилади, даромадларда иш ҳақи ҳиссаси ортиб боради; • моноиқтисодиётда манфаатлар тўқнашуви содир бўлса, аралаш иқтисодиётда манфаатлар мувозанатлашувига имкон яратилади;  миллий бойлик таркибида аҳоли мол-мулкининг ҳиссаси ортиб боради; • бозорга хос бўлган муносабатлар билан бир қаторда бозорга хос бўлмаган муносабатлар ҳам мавжуд бўлади, ривожланади; • халқ истеъмолини қондирувчи соҳалар устувор ривожланади; • аралаш иқтисодиёт иқтисодчиларнинг эътирофича, инсоният иқтисодий цивилизациясининг энг катта ютуғи мисобланади. Аралаш иқтисодиётни бир гуруҳ иқтисодчилар бозор иқтисодиёти сифатида талқин этсалар, бошқалар бозор иқтисодиётининг юқори босқичи сифатида таърифлайдилар. Ҳар икки қарашни ҳам ҳисобга олган ҳолда бизда кўпроқ бозор иқтисодиёти атамаси қўлланилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари, 5-том. -Т.: “Адолат” 1991. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкчилик тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари. 1-том. -Т.: “Адолат” 1991. 3. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономика: принципы, проблемы и политика. - М.: “Республика” 1992. 4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. с англ. со 2-го издания. -М.: “Дело ЛТД” 1993. 5. Шишкин А.Ф. Экономическая теория. Учебное пособие для ВУЗов. 2-ое издание, в 2-х книгах. -М.: ВЛАДОС, 1996 6. Қодиров А. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. ТДТУ. 1997. 7. Экономическая теория. Учебник. Под общей ред. проф. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой. -М.: РЭА, 2000. 8. Экономическая теория. Учебник для студентов высших учебных заведений. Под ред. В.Д.Камаева, 7-ое издание. -М.: ВЛАДОС, 2001. 9. Экономическая теория. Учебник. Под общей ред. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. -М.: ИНФРА-М, 2001. 10. Раззоқов А., Тошматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи. -Т.: «Молия». 2002. 11. Шодмонов Ш., Алимов Р., Жўраев Т. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. -Т.: Молия, 2002. 12. Экономическая теория: Учеб. Для студ. Высш. Учеб. Заведений. Под. Ред. В.Д.Камаева. -7-е изд, перераб и доп. – М.: «Гуманитарное издательство цент ВЛАДОС» 2002. 13. Вахабов А.В., Худякова Н.К. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Учебное пособие в 2-х ч. /Т., 2003. 14. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси. -Т.: «Шарқ» 2003. 15. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. 2-е изд., перераб. и доп. -М.: ТК Велби. Изд-во Проспект, 2005. 16. Экономическая теория. изд.испр. и доп. Под.общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И. Добринина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. -М.: ИНФРА-М, 2005. 17. Иохин В.Я. Экономическая теория. -М.: Экономистъ. 2005.

Похожие

Иқтисодий тизимлар ва иқтисодий ривожланиш босқичлари

Иқтисодий математик моделлар ва уларнинг классификацияси

Инвестициялар (капитал қўйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги

Иктисодий тизимлар. Узбекистонда бозор

Иқтисодий ривожланишда иқтисодий мувозанат ва мутаносибликнинг зарурлиги