Инвестициялар (капитал қўйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги - Экономика - Рефераты

Инвестициялар (капитал қўйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

210.5 KB

И нвестициялар (капитал қўйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги Режа: 1.Инвестициялар (капитал қўйилмалар) ҳақида тушунча, уларнинг ижтимоий-иқтисодий зарурлиги ва аҳамияти 2.Қишлоқ хўжалигида сарфланаётган инвестициялар (капитал қўйилмалар)нинг манбалари, уларнинг сарфланиш йўналишлари 3.Инвестициялар (капитал қўйилмалар)нинг иқтисодий самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар, уларни аниқлаш 4.Инвестиция (капитал қўйилма)лар даражаси, динамикаси ва уларнинг иқтисодий-ижтимоий самарадорлиги 5.Инвестиция (капитал қўйилма)лар кўламини кенгайтириш ва самарадорлигини ошириш йўллари

Инвестициялар (капитал қўйилмалар) ҳақида тушунча, уларнинг ижтимоий-иқтисодий зарурлиги ва аҳамияти Инвестициялар ҳар қандай ижтимоий-иқтисодий формацияларда амалга оширилади. Чунки улар давлатни, тармоқ, корхоналар, ва ниҳоят, аҳолининг иқтисодий негизини мустаҳкамлашга сарфланади. Эркин бозор иқтисоди босқичма-босқич шакллантирилаётган Ўзбекистон Республикаси да қишлоқ хўжалигини ривожлантириш мақсадида инвестициялар сарфланиши объектив зарурият ҳисобланади. Чунки тармоқни устувор шаклда ривожлантириш учун унинг моддий-техника базасини мустаҳкам равишда барпо этиш зарур. Бунинг учун уни замонавий бино-иншоотлар, барча турдаги зарур техникалар, қишлоқ хўжалик механизмлари, ички ирригация ва мелиорация иншоотлари, серунум, тезпишар навлар, зотли, маҳсулдор ҳайвонлар ҳамда айланма воситалар ва бошқа ишлаб чиқариш воситалари билан таъминлаш лозим. Ҳозирги даврда инвестицион маблағлар янги, самарали технологияга ҳамда интеллектуал мулкни барпо этишга ҳам сарфланиши мақсадга мувофиқдир. Бу муаммонинг тўғри, самарали ҳал этилиши маълум миқдордаги инвестициялар сарфланишини объектив равишда талаб этади. Демак, инвестиция маблағлари тармоқда доимий ва ў згарувчан капитални ҳамда интеллектни барпо этиш ва уларни ривожлантириш ҳамда юксалтириш учун сарфланади. У узоқ ҳамда қисқа муддатларга м ў лжаллаб сарфланиши мумкин. Агарда қишлоқ хўжалигининг асосий воситаларини сотиб олишга, қуришга ҳамда уларни капитал таъмирлашга сарфланса, унда бу сарфлар узоқ муддатга м ў лжаллангандир. Уларни асосий капиталга сарфланган инвестициялар деб аташади. Шу билан биргаликда инвестициялар қишлоқ хўжалигининг айланма воситаларига ҳам сарфланади. Улар қисқа муддатга сарфланган ҳисобланади. Демак, инвестициялар натижасида қишлоқ хўжалигининг ишлаб чиқариш воситалари барпо этилиб, уларнинг ишга яроқлилиги тубдан яхшиланади.

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш воситаларига сарфланадиган барча маблағлар инвестициялар деб ат а лади. Улар қишлоқ хўжалиги (корхоналар)нинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаб, ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаштириш, кимёлаштириш, электрлаштириш, ирригация-мелиорациялаштириш натижасида харажатларни камайтириб, етиштириладиган маҳсулотлар ҳажми кўпайиши ва сифати яхшиланишини, олинадиган даромад (фойда) суммаси ошишишни таъминлайди. Бу инвестицияларни амалга оширишнинг туб мақсадидир. Шуларни эътиборга олган ҳолда республикада барқарор инвестицион сиёсат ишлаб чиқилган. У мамлакатда «Инвестиция фаолияти тўғрисида»ги, «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги (1998й) қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар асосида амалга оширилмоқда. Инвестициялар мақсад ҳамда вазифаларига кўра, қуйидаги турларга бўлинади: - капитал инвестициялар; - инновацион инвестициялар; - ижтимоий инвестициялар. Асосий фондларни барпо этишга ва такрор ишлаб чиқаришга, шунингдек, моддий ишлаб чиқаришнинг барча шаклларини ривожлантиришга сарфланган инвестициялар капитал инвестициялар, деб ат а лади. Техника ва технологияларнинг янги авлодини яратиш ва ў злаштиришга сарфланган инвестициялар инновация инвестициялардир . Инсон салоҳиятини, малакасини ва ишлаб чиқариш тажрибасини оширишга, шунингдек, номоддий неъматл а рнинг бошқа шаклларини ривожлантиришга сарфланадиган маблағлар ижтимоий инвестициялар деб ат а лади. Улар реал ҳамда молиявий инваестицияларга ҳам бўлинади. Моддийлашган асосий ва айланма воситаларга сарфланган маблағлар реал инвестициял а рни ташкил этади.

Қимматли қоғозлрни (акция, облигация, вексел, сертификат) шакллантиришга сарфланган маблағлар эса молиявий инвестициялар ҳисобланади. Реал инвестицияларни капитал қўйилмалар, деб ҳам аташ мумкин. Капитал қўйилмалар ялпи ва соф капитал қўйилмаларига бўлинади. Реал инвестицияларнинг умумий суммаси ялпи капитал қўйилмал а рини ташкил этади. Реал инвестицияларни сарфлаш натижасида ишга туширилган қисми соф капитал қўйилмалардир. Соф капитал қўйилма ялпи капитал қўйилма сумасига тенг ёки кам бўлиши мумкин. Қишлоқ хўжалиги, жумладан, корхоналар миқёсида ялпи капитал қўйилмани соф капитал қўйилмага айлантиришга алоҳида эътибор берилиши лозим. Сарфланаётган реал инвестициялар моддийлаштирилишини, яъни ишга туширилишини таъминлаш зарур. Миллий ҳисоблар тизимида асосий капиталга ҳамда моддий ишлаб чиқариш воситларига сарфланган маблағлар реал инвестициялар деб ҳисобга олинади. Лекин, республика қишлоқ хўжалигида эркин бозор муносабатлари суст суръатлар билан ривожлантирилаётганлиги молиявий инвестициялар кўлами кенгайишини талаб даражасида таъминламаяпти. Жумладан, жамоа, ширкат, фермер хўжаликларида қимматли қоғозлар (акция, облигация, сертификат, векселлар…) чиқарилиб, сотилаётгани йўқ. Келажакда бу муҳим масалани ҳал этишга алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир. Давлатнинг иқтисодий сиёсатида қишлоқ хўжалик корхоналарида ҳам қимматли қоғозлар бозорини ташкил этиш тадбирлари ишлаб чиқилиши ва улар амалиётга татбиқ этилиши лозим. Капитал қўйилмалрнинг миллий иқтисодиёт ва қишлоқ хўжалигидаги аҳамияти улкан. Биринчидан, капитал қўйилмалар жами харажатларнинг асосий қисми ҳисобланади. Капитал қўйилмалардаги ў згаришлар жами талабга етарлича таъсир кўрсатади, шунингдек аҳолининг бандлиги ва ялпи миллий даромад (ЯМД) ҳажмининг ҳам ў згаришини таъминлайди.

Иккинчидан, капитал қўйилмалар корхонанинг асосий фондлари жамғарилишига, яъни кўпайишига олиб келади. Бунда ишлаб чиқариш кучл а рини кенгайтиришга сарф қилинган пул маблағлари бошланғич босқичда корхона фаолияти натижаларига таъсир этмаслиги мумкин, лекин келажакда иқтисодий ў сиш учун зарур б а зани яратади. Учинчидан, капитал қўйилмал а рнинг норационал сарф қилиниши ишлаб чиқариш ресурслари, харажатлар ў сишига олиб келади, натижада ЯМД қисқаради. Мисол учун, тугатилмаган қурилишнинг кўпайиши, моддий ресурслар ошиши, тўланадиган иш ҳақининг кўпайиши ҳамда ишлаб чиқаришнинг қисқариши шулар жумласидандир. Худди шундай тарзда норитмик ҳолда етказиб берилган воситалар меъёрдан юқори бўлиб, корхона заҳираларига ҳам таъсир кўрсатади. Улар сарфланаётган капитал қўйилмал а рнинг қиймати ў сишига ҳамда самарадорлигига таъсир этади. Капитал қўйилмал а рнинг миқдори, динамикаси ва самарадорлиги қуйидаги омилларга боғлиқ:  капитал қўйилма амалга оширилаётган лойиҳага;  мамакатдаги ва корхона фаолиятидаги иқтисодий ў згаришга;  давлатнинг солиқ сиёсати ва банкларнинг фоиз ставкасига;  ташқи савдодаги иқтисодий ҳолатга;  миллий валютанинг ички ва ташқи курсига;  мамлакатнинг сиёсий ҳаётидаги барқарорликка. Инвестициялар (капитал қўйилмалар) қишлоқ хўжалигининг ҳар томонлама ривожланишини таъминлайди. Чунки улар эвазига тармоқнинг моддий-техника базаси мустаҳкамланади. Улардан тўлиқ ва самарали фойдаланиш натижасида жонли меҳнат харажатлари қисқариб, маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми кўпайиб, сифати яхшиланади. Бу ҳол қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган талаб янада яхшироқ қондирилишини таъминлайди. Шу билан биргаликда соф фойда суммаси кўпаяди. Натижада қишлоқ хўжалигини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш асосида ривожлантириш имконияти туғилади. Аҳолининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи янада

юксалади. Булар инвестициялар, капитал қўйилмал а рнинг ижтимоий ҳамда иқтисодий самарадорлиги мавжудлигидан далолат беради. 9.2. Қишлоқ хўжалигида сарфланаётган инвестициялар (капитал қўйилмалар)нинг манбалари, уларнинг сарфланиш йўналишлари Қишлоқ хўжалигининг барқарор ривожланиши тармоқда мавжуд бўлган ишлаб чиқариш воситалари оқилона тарзда такрор ишлаб чиқарилишини талаб этади. Бу жараён ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш, қайта таъмирлаш, қуриш, инновацион ҳамда ижтимоий муносабатлар йиғиндисидан ташкил топади. Инвестицияларни мақсади, вазифалари, манбалари ҳамда йўналишларини эътиборга олган ҳолда 7 -чизмадагидек туркумлаштириш мумкин. Барча инвестициялар (капитал қўйилмалар) қуйидаги йирик иккита манбадан шакллантирилиб, амалга оширилади:  корхонанинг ў з маблағларидан;  четдан жалб қилинган маблағлардан. Корхонанинг ў з маблағларига қуйидагилар киради: - корхонанинг соф фойдасидан ажратилаётган маблағлар; - амортизация фондидаги маблағлар; - асосий воситаларни туг а тишдан, сотишдан келиб тушган маблағлар; - уларни ижарага беришдан тушган маблағлар; Юқоридагилардан ташқари, қишлоқ хўжалиги корхоналари учун капитал қўйилмалар манбаи чорва ҳайвонларини сотишдан тушган маблағлар, Устав фондини кўпайтириш учун қилинган ажратмалар ҳам ҳисобланади. Четдан жалб қилинган маблағлар эса:  қишлоқ хўжалиги учун давлат бюджетидан ажратиладиган маблағлар;  ҳамкорлардан олинадиган маблағлар;

 турли хил қарзлар, шу жумладан, тижорат банкларидан олинадиган кредитлар;  хўжалик аъзол а рининг бўш ётган маблағларини жалб этиш;  хорижий, давлат корхоналари ҳамда шахсий корхоналар ва фуқароларнинг маблағлари;  хайрия фондларидан, ҳомийлар ажратаётган маблағлари ва бошқалар. Четдан жалб қилинган маблағлар орасида банк кредитлари алоҳида ўрин тутади. Улар ишлаб чиқариш фаолияти натижаларидан қатъий назар, алоҳида корхоналар эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда капитал қўйилмаларни амалга оширишга имкон беради. Банк кредитлари корхона ўз маблағларининг капитал қўйилма учун керакли миқдорини йиғмасдан туриб инвестиция жараёнини тезлаштиради. Кредитлар капитал қўйилма манбаи сифатида нафақат капитал қурилишда, балки янги техникани жорий қилишда ҳам ишлатилади. Капитал қўйилмаларнинг асосий вазифаси – тармоқ маҳсулотини кўпайтириш ва ишлаб чиқариш самарадорлигининг ўсиш суръатлари тезлаштирилишини таъминлашдир. Капитал – корхона молиявий натижал а рининг бир қисми бўлиб, айланма фондларга қўйилиб, даромад келтиради. Капиталнинг айланма фондларга қўйилиши тўғри портфелли инвестициялар орқали амалга оширилади. Чет эллик инвесторлар асосан даромад (фойда) олиш мақсадида тадбиркорлик фаолияти ва қонун ҳужжатларида таъқиқланмаган бошқа турдаги фаолият объектларига қ ў шадиган барча турдаги моддий ва номоддий бойликлар ва уларга доир ҳуқуқлар, шу жумладан, интеллектуал мулкка доир ҳуқуқлар, шунингдек, чет эл инвестицияларидан олинган ҳар қандай даромад республика ҳудудида чет эл инвестициялари ҳисобланади. 8- чизма

Инвестицияларнинг мақсади, вазифаси, манбалари ва йўналишлари бўйича туркумлаштирилиши Улар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қуйидаги йўллар билан амалга оширилади:  республика қишлоқ хўжалигидаги юридик ҳамда жисмоний шахсларнинг Устав жамғармаларида ва бошқа мол-мулкида улуш қўшиб қатнашиш;  тармоқда чет эллик инвесторгарга тўлиқ қарашли бўлган хўжалик жамиятлари ва ширкатлари, банк, суғурта ва бошқа корхоналарни барпо этиш ва ривожлантириш;Инвестициялаш ма қ садларидан келиб чи ққ ан ҳ олда: венчур; - бевосита; портфел; - ануитет. қ айта ишлаб чи қ ариш б ў йича: ялпи; соф; путурдан кетишни қ о п ловчи ИНВЕС- ТИЦИЯ- ЛАР Инвестиция субъектлари б ў йича: давлатга қ арашли; корпоратив; хусусий, шахсий. Ҳ аракат й ў налиши б ў йича: янги лойи ҳ алар; кенгайтиришга; инвестициялар; қ айта инвестициялар.қў йиш объектлари б ў йича: мол-мулк инвестицияси; молиявий; номоддий . қ аратилган со ҳ а ва объектлар б ў йича: капитал; инновация; ижтимоий.

 мол-мулк, акциялар ва бошқа қимматли қоғозларни, шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси резидентлари томонидан эмиссия қилинган қарз маблағларини сотиб олиш;  интеллектуал муллка, шу жумладан, муаллифлик ҳуқуқлари, патентлар, фирма номлари ва ноу-хауларга, шунингдек, ишчанлик нуфузига (гудвиллга) ҳуқуқлар киритиш ва бошқалар. Уларни чет давлатлар ёки бу давлатларнинг қуйидаги ҳудудий органлари амалга оширадилар:  давлатлараро битимлар ёки бошқа шартномаларга мувофиқ ташкил топган ёки халқаро оммавий ҳуқуқ субъектлари бўлган халқаро ташкилотлар;  чет давлатларнинг қонун ҳужжатларига мувофиқ ташкил топган ва фаолият кўрсатиб келаётган юридик шахслар, ширкатлар, уюшма ва ташкилотлар;  чет эл фуқаролари бўлмиш жисмоний шахслар ва бошқалар. Чет эл инвесторлари инвестициялари Ўзбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги (1998 й) қонуни талаблари асосида амалга оширилади. 9.3 . Инвестициялар (капитал қўйилмалар)нинг иқтисодий самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар, уларни аниқлаш Қишлоқ хўжалигига инвестицияларни сарфлашдан мақсад–қўшимча фойда олиш ва фуқароларнинг яшаш шароитини яхшилашдир. Уларнинг даражасини лойиҳалар тузишда ҳамда бу лойиҳаларни амалга оширишда аниқлаш мумкин. Бунинг учун инвестициялар (капитал қўйилмалар)нинг иқтисодий самарадорлиги аниқланади. Иқтисодий самарадорлик харажатлар билан фойда суммалари таққосланиши натижасида аниқланади. У: - макроиқтисод, яъни мамлакат миқёсида; - мезоиқтисод, яъни тармоқлар (қишлоқ хўжалиги) миқёсида; - микроиқтисод, яъни қишлоқ хўжалик корхоналари доирасида;

- айрим йўналишлар, объектлар бўйича ҳам аниқланади. Макро ҳамда мезоиқтисод миқёсида инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлиги уларнинг мутлақ (абсолют) иқтисодий самарадорлиги коэффициенти кўрсаткичи ёрдамида ифодаланади. Унинг даражаси сарфланган инвестициялар натижасида ялпи ички маҳсулотнинг ўсган суммасини шу ўсишни таъминлаган инвестиция суммасига нисбати билан аниқланади. Инвестициялар – аксарият ҳолларда узоқ муддатга мўлжалланган харажатлардир. Шунинг учун уларнинг бир неча йиллар давомидаги иқтисодий самарадорлигини аниқашда қиёсий баҳолардан фойдаланиш лозим. Бунда инфляция даражаси ҳисобга олинади. Ҳозирги даврда қишлоқ хўжалигида қиёсий баҳо сифатида 1996 йилги ўртача баҳолар асос қилиб олинмоқда. Келажакда бу баҳолар Ўзгариши мумкин. Шундай ҳолларда инвестициялар (капитал қўйилмалар) нинг иқтисодий самарадорлигини аниқлашда қуйидаги усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир: - лойиҳанинг ўзини-ўзи қоплаш усулини аниқлаш; - компаундинг (мураккаб фоизлар) усули; - дисконтлаш усули. Ўзини- ў зи қоплаш муддати – амалга оширилаётган лойиҳанинг фойдаси ҳисобидан дастлабки инвестиция миқдорини қоплаш даври. Уни ҳисоблашда соф фойда молиявий харажатлар, фоизлар ва амортизация ажратмалари эътиборга олинади. Компаундинг усулининг моҳияти шундан иборатки, бунда дастлабки сумма ҳар йилги даромад фоизи ҳисобига ошиб боради. Бунда қуйидаги формулага амал қилинади: БҚ═БК (1+І) n Бу ерда: АҚ - дастлабки инвестиция суммасининг ўсган қиймати, сўмда;

БҚ - дастлабки инвестициянинг бошланғич қиймати, сўмда; I – фоиз ставкасининг ў згаришини кўрсатувчи бирлик; n – давр, яъни муддат, йилда. Инвестициянинг ў сган қиймати фоиз ставкаси билан давр муддатига боғлиқ. Фоиз ставкаси инвесторнинг муқобил қарорини ҳисобга олади, яъни пулни бирон лойиҳага қўйган самаралими ёки депозитга қўйган афзалми? Дисконтлаш – ҳисоблаш принципи компаундингга нисбатан теск а ри. Яъни дисконтлаш – келажакда бўлиши мумкин бўлган даромадни жорий баҳоларда ҳисоблаш. М а зкур ҳисобнинг амалий мазмуни шундан иборатки, бунда тушумларнинг минимал даражаси аниқланадики, у шу даромаддан кам бўлган ҳолатда инвестиция қилиш мақсадга мувофиқ эмас. Дисконтлашган қиймат фоиз ставкаларига боғлиқ. Йиллик даромад бир хил бўлганда дисконтлашган қиймат (Дқ) қуйидаги формула ёрдамида аниқланиши мумкин: К Дк = -------------------- (1+Ф) х Бунда: Дк – дисконтланган қиймат, сўмда; К – банкларнинг фоиз ставкалари асосида олиниши мумкин бўлган қиймат, сўм; х – йиллик даромад олиниши мумкин бўлган йиллар сони, йил; Ф – банкларнинг фоиз ставкалари, фоиз; Банкнинг йиллик фоиз ставкаси 5 фоиз, хўжалик икки йилдан сўнг 10 млн. сўмлик даромад олишни м ў лжаланган бўлса, унда дисконтланган қиймат 9,07 млн. сўмга тенг бўлади. Дк = 10000000/ (1+0.05+(1+0.05)=9070000 сўм ______________

Қишлоқ хўжалигида сарфланган инвестициялар (капитал қўйилмалар) доимо ҳам фойда суммаси ошишини таъминламайди, бўлки ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш ёки маҳсулот етиштириш учун қилинган Ўртача харажатлар (маҳсулот таннархи) камайишига ҳам олиб келади. Шундай ҳолларда уларнинг иқтисодий самарадорлик даражаси тежалган маблағ қийматини сарфланган капитал қўйилма суммасига тақсимлаб ҳам аниқланади. У қуйидаги тенглик ёрдамида аниқланиши мумкин: Т 1 -Т 2 И(Кс) = -------------------- Ис(Кк) Бунда: Т 1 – инвестиция (капитал қўйилма) сарфланганидан олдинги таннарх суммаси, сўмда; Т 2 – инвестиция (капитал қўйилма)сарфланганидан сўнгги таннарх суммаси, сўмда. Бу кўрсаткичнинг ҳам мутлақ (абсолют) даражаси юқори бўлиши мақсадга мувофиқдир. 9.4. Инвестиция (капитал қўйилма) лар даражаси, динамикаси ва уларнинг иқтисодий-ижтимоий самарадорлиги Ички ва ташқи бозорнинг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган талабини қондириш энг долзарб муаммодир. Уни ҳал этиш учун инвестиция (капитал қўйилма) ларни сарфлаш зарур. Бунинг учун эса сиёсий, минтақавий, иқтисодий ҳамда ижтимоий барқарорликни таъминлаш даркор. Республикада бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ў тиш даврида юқорида таъкидланган шароитлар яратилмоқда. Республикада сиёсий-иқтисодий барқарорлик қишлоқ хўжалигига инвестициялар жалб этилишига имконият бермоқда. Унинг ривожланишини таъминлаш мақсадида инвестицион сиёсатнинг ҳуқуқий асослари ҳам барпо

этилган. Уларнинг мавжудлиги сўнгги йилларда тармоққа маълум миқдорда инвестиция (капитал қўйилма)лар сарфланишини таъминламоқда Мамлакат агросаноат мажмуасига сарфланаётган инвестициялар 1996- 2000 йилларда 3.2 мартага кўпайган ( 7 -жадвал). 7-жадвал Республика АСМ га киритилган инвестициялар, фоизда № Инвестиция манбалари 2001 й 2002 й 2003 й 2004 й 200 5 й 1 Жами инвестициялар (шу йиллар баҳосига) шундан: 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 А Давлат бюджетидан 42.2 32.3 52.3 21.7 26.9 Б Банк кредитлари 1.3 16.9 6.2 26.8 36.8 В Корхона маблағлари 39.1 33.1 35.8 36.6 37.2 Г Аҳоли маблағлари - - - - 0.01 Д Чет эл инвестициялари 17.6 17.7 27.7 4.9 5.1 Агросаноат мажмуасига, жумладан, қишлоқ хўжалигига давлат бюджетидан ажратилаётган инвестицияларнинг миқдори йилдан-йилга камайиб бормоқда. Инвестиция (капитал қўйилма)л а рни амалга ошириш учун маблағларни асосан хўжаликларнинг ў злари сарфламоқдалар. Уларнинг маблағлари ҳисобидан қишлоқ хўжалигига сарфланаётган инвестицияларнинг 35-40 фоизга яқини шакллантирилмоқда. Бу бозор иқтисодиёти талабига мосдир. Хўжаликлар инвестицияларни амалга ошириш учун банк кредитларини ҳам кенг миқёсда жалб этмоқда. Уларнинг ҳиссаси 2004 -200 5 йилларда кескин ошган. Лекин бу ҳисса уларга бўлган талабга нисбатан кам, ҳозирги даврда қишлоқ хўжалигининг асосий воситаларни барпо этиш учун талаби ошиб бормоқда. Бироқ акциядорлик-тижорат банклари қишлоқ хўжалиги асосий капиталига бераётган узоқ муддатли кредитларнинг умумий миқдори жуда кам. Бундай ҳол қуйидаги сабаблар натижасида шаклланмоқда: - қишлоқ хўжалик корхоналари банклардан узоқ муддатли кредитларни олишда гаровга қ ў ядиган ресурсларининг камлиги: ҳозирги даврда уларда

мавжуд бўлган асосий воситаларнинг аксарият қисми жисмоний ва маънавий эскирган. Улар банкларнинг талабларига тўғри келмайди. Шунинг учун ҳам уларни гаровга олишмайди; - қишлоқ хўжалик корхоналари фаолиятининг иқтисодий самарадорлик даражаси пастлиги, яъни аксарият корхоналар рентабеллик даражасининг 5- 8 фоиз атрофидалиги. Шунинг учун ҳам хўжаликларнинг кредиторлик қарзлари ортиб бормоқда. Бундай ҳолда кредит институтл а рининг бераётган маблағларини вақтида қайтариб олишга бўлган ишончи оқланмайди; - қишлоқ хўжалигининг устувор даражада ривожланишига давлат к ў маги, яъни молиялаштириш, кредитлаштириш дастурлари талабни тўлиқ қондирадиган даражасида эмаслиги; - қишлоқ хўжалик корхоналари сотаётган маҳсулотлари учун истеъмолчилардан маблағларни белгиланган муддатларда ололмаётганлиги. Шунинг учун ҳам қишлоқ хўжалик корхоналарининг дебиторлик қарзлари сўнгги йилларда ортиб бормоқда. Таъкидланган масалалар ижобий ҳал этилиши натижасида қишлоқ хўжалигига банк кредитлари оқимининг кўпайиши таъминланиши мумкин. Давлат бюджетидан қишлоқ хўжалигини инвестициялашга сарфланаётган маблағ миқдори йил сайин камайиб бормоқда. Бу объектив жараён. Бозор иқтисодиёти шароитида давлат аҳамиятига молик бўлган йўналишларни ривожлантиришгина давлат бюджетидан ажратиладиган маблағлар эвазига таъминланиши зарур. 1996-200 5 йилларда мамлакат миқёсида ирригация-мелиорация қурилиши учун сарфланган инвестиция (капитал қўйилма) лар қиймати 3,8 мартага ортган. Шу инвестицияларнинг аксарият қисми Хор а зм, Сурхондарё, Наманган, Тошкент вилоятлари ҳудудларига тўғри келади. Ирригация- мелиорация иншоотлари барпо этилиши натижасида хўжаликларнинг сув билан таъминланиш даражаси ошди. Бу ҳол янги ерларни ў злаштириш имкониятини яратди. 2001 -200 5 йилларда республика Қишлоқ ва сув

хўжалиги Вазирлиги хўжаликлари ҳудудларида 54149 га янги ер ў злаштирилган. Лекин инвестициялар чекланганлиги сабаби сўнгги йиларда янги ерларни ў злаштириш даражаси нисбатан пасайган ( 8 -жадвал). 8 -жадвал Республикада ў злаштирилган янги ер майдони, гектар Вилоятлар 2001 йил 2002 йил 2003 йил 2004 йил 200 5 йил Қорақалпоғистон Р. 500 300 300 287 300 Андижон 1000 235 260 230 200 Бухоро 2516 975 851 702 488 Жиззах 1330 535 737 806 750 Қашқадарё 2602 6669 855 589 527 Навоий 1335 420 477 450 412 Наманган 2605 950 807 1201 1809 С а марқанд 2502 846 904 280 240 Сурхондарё 2237 662 858 600 700 Сирдарё 435 400 255 200 80 Тошкент 1891 351 621 425 353 Фарғона 1665 530 400 402 252 Хор а зм 2366 1717 1062 852 1053 Жами 22984 8590 8387 7024 7164 Янги ерларни ў злаштириш билан биргаликда фойдаланилаётган ерларнинг сифатини яхшилашга ҳам инвестиция (капитал қўйилма)лар сарфланмоқда. Улар эвазига 2001 -200 5 йилларда ў ртача 300 минг гектар ернинг мелиоратив ҳолати яхшиланди ( 9 -жадвал). Бу ҳолат ҳозирги талабни тўлиқ қондиролмайди. Чунки, республикадаги жами суғориладиган ерларнинг 50 фоизга яқини у ёки бу даражада ш ў рланган. Келажакда ерларнинг сифат ҳолатини яхшилаш учун инвестиция (капитал қўйилма) лар кўламини кенгайтириш мақсадга мувофиқдир. 9-жадвал

Республикада инвестициялар эвазига эскидан фойдаланилаётган ерлар мелиоратив ҳолатининг яхшиланиши (гектар) Вилоятлар 2001 йил 2002 йил 2004 йил 200 5 йил 200 5 й.да 2001 й.га нисбатан %да Қорақалпоғистон Р. Андижон 1300 1993 2190 1799 134,8 Бухоро 2000 1394 2064 3076 153,8 Жиззах - 1244 2600 2400 - Қашқадарё 1204 470 2000 2606 216,4 Навоий 1035 664 1550 1182 114,2 Наманган 1489 729 2107 4547 305,4 Сўмарқанд 600 1097 3006 2816 469,3 Сурхондарё 2000 1450 3200 3200 160,0 Сирдарё 97 1251 1464 2906 299,4 Тошкент 480 1782 1434 1574 327,9 Фарғона 1000 1219 2453 2653 265,3 Хор а зм 2298 3055 3502 3675 159,9 Жами 13503 16358 27570 32434 240,2 Сарфланадиган инвестиция (капитал қўйилма) лар натижасида ерларнинг мелиоратив ҳолати яхшиланиб, сув билан таъминланганлик даражаси юксалмоқда, ишлаб чиқариш механизациялаштирилиши, кимёлаштирилиши туфайли экинлар ҳосилдорлиги ошмоқда . 9.5. Инвестиция (капитал қўйилма)лар кўламини кенгайтириш ва самарадорлигини ошириш йўллари Келажакда қишлоқ хўжалигининг моддий-техника базасини талаб даражасида барпо этиш, меҳнат ресурсларининг билимл а рини, малакаларини, тажриб а л а рини ошириш учун инвестиция (капитал қўйилма)лар сарфлашни давом эттириш керак. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун, аввало, давлат ҳамда маҳаллий бюджетлардан ажратилаётган инвестицион маблағларни ў з вақтида олишга эришиш керак.

Шу билан бирга тармоқ, корхоналар иқтисодиётини юксалтириш натижасида уларнинг фаолиятини келажакда инвестициялаш учун кўпроқ маблағ ажратилишини таъминлашга алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир. Бунда корхоналар ихтиёридаги фондларнинг маблағларини ҳам оқилона сарфлашга ҳаракат қилиш керак. Чунки улар инвестициялар кўламини кенгайтиришнинг реал манбалари ҳисобанади. Қишлоқ хўжалигига талабни қондирадиган даражада инвестиция (капитал қўйилма)лар сарфланишини келажакда ишончли таъминлаш учун инвестицияларни амалга оширувчи юридик ҳамда жисмоний шахслар кўламини кенгайтириш талаб этилади. Бундай шахслар республика ёки чет давлатлардан бўлиши мумкин. Бунда, ҳозирги даврда қишлоқ хўжалигидаги инвестицион жараённи шакллантиришда суст қатнашаётган инвесторл а рни интенсивроқ жалб этишга алоҳида эътибор бериш лозим. Ҳозирги даврдаги чекланган миқдордаги банкларнинг кўламини кенгайтиришга эришиш лозим. Бунинг учун уларга ҳуқуқий, иқтисодий шарт-шароитлар яратиб бериш зарур. Шу билан бирга қишлоқ хўжалигига кўмаклашаётган молия-кредит институтларини, жумладан, қишлоқ кредит уюшмалари ёки кооперативларини ташкил этиш, уларнинг фаолиятини ривожлантириш керак. Бундай кредит институтларининг ҳуқуқий асоси яратилган: Республика Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ IX сессиясида (2002 йил, август) «Кредит уюшмалари тўғрисида»ги қонун қабул қилинган. Шунга асосланган ҳолда, Қишлоқ кредит уюшмалари ёки кооперативларини ташкил этиш ва уларнинг фаолиятини ривожлантириш орқали қишлоқ хўжалигига инвестиция оқимини кўпайтиришга эришиш мумкин. Улар нодавлат, нотижорат кредит институти бўлгани маъқул. Шунинг учун уларга давлатнинг имтиёзли иқтисодий ёрдами зарур. Бу ёрдамни давлатнинг қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга қаратилган қуйидаги дастурлари асосида амалга ошириш мумкин: - «Озиқ-овқат муаммосини ҳал этиш»; - «Ирригация ва мелиорация ишларини ривожлантириш»;

- «Қишлоқ фаунасини, флорасини ҳамда экологиясини яхшилаш»; - «Янги иш жойл а рини ташкил этишни ривожлантириш, ишсизликни камайтириш »; - «Қишлоқда малакали мутахассисл а рни тайёрлаш мақсадида «Билим- малака» дастурини тузиш»; - «Қишлоқда ижтимоий соҳани ривожлантириш» ва бошқалар. Бундан ташқари янги ташкил этилган қишлоқ кредит кооперативларида айрим фондлар бўйича давлат субсидиялари ва кафолатлари тизимини жорий этиш лозим. Ташкил этилаётган қишлоқ кредит кооперативлари бошланғич капиталининг 35-45 фоизи давлатнинг имтиёзли ҳамда фоизсиз кредитлари ҳисобидан шакллантирилиши мақсадга мувофиқдир. Қишлоқ кредит кооперативл а рини ташкил этиш жараёнида давлатнинг роли қуйидагилар билан чегараланиши мақсадга мувофиқдир:  республикадаги қонун яратувчи идоралар бу кооперативлар учун мамлакат миқёсида ҳамда хорижий давлатларда тўлиқ фаолият юритишнинг ҳуқуқий асосл а рини яратиб бериши;  ушбу кооперативл а рнинг илмий, услубий муаммолари бўйича тадқиқот ишларини ривожлантириш учун Ҳ укумат томонидан қулай муҳит яратилиши;  уларни ташкил этиш бўйича чет эл экспертл а рини жалб этиш ва маҳаллий мутахассислар томонидан хорижнинг илғор тажриб а л а рини ў рганишга изчиллик билан ёрдам бериш;  давлат идорал а рининг раҳбар ва мутахассислари янгидан ташкил этилаётган Қишлоқ кредит кооперативл а рининг афзалликл а рини барча ахборот воситалари ёрдамида тарғиб этишга, тушунтиришга қаратилган фаол сиёсат олиб боришлари, уларни амалда ташкил этишга кўмаклашишлари зарур. Қишлоқ кредит кооперативлари фаолиятининг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат бўлиши керак:

 истеъмолчига яқин бўлиши, бунинг учун у фермерлар, ширкатлар уюшмаси ҳудудида ташкил этилиши ва фаолият кўрсатиши мумкин. Бу унга фермерлар, деҳқонлар, пудратчилар, бошқа корхоналар ҳамда аҳоли аъзо бўлишини таъминлайди;  кредит кооперативи мажбуриятлари юзасидан унинг аъзолари чекланмаган миқёсдаги жамоатчилик асосида жавобгарликка эга бўлиши;  кооперативга кириш бадали ҳамда пайлари суммаси жуда катта бўлмаслиги, олинган фойда кооперативнинг бўлинмас ва заҳира фондларини ривожлантиришга сарфланиши;  кооперативнинг иқтисодий негизи ҳисобланган бўлинмас мулкни барпо этиш, бу мулкнинг минимал миқдорини белгилаш;  олинган кредитлардан фақат Низомда кўрсатилган мақсадлар учун фойдаланиш;  бошқариш органл а рининг мавжудлиги ва уларнинг жамоатчилик асосида фаолият кўрсатиши. 9-чизма Қишлоқ кредит кооперативл а рининг акционерлик-тижорат банкларидан фарқи Т.р. Фарқ қилиш мезони Қишлоқ кредит кооперативи (ҚКК) Акционерлик-ижорат банки 1. Фаолият мақсади Аъзол а рининг кредит ресурсларига бўлган талабини вақтида қондириш Фойда олиш 2. Ташкилий- ҳуқуқий шакли Жамоа кооперативи Акционерлик жамияти 3. Ўз капиталининг манбалари Аъзол а рининг пай бадаллари, давлатнинг мақсадли, имтиёзли кредитлари, аҳолининг Акционерларнинг Устав капиталига қ ў шаётган маблағлари, фойдадан ажратмалар

бўш маблағлари 4. Кўрсатаётган хизмат турлари Кооператив аъзоларига кредит хизматларини бажариш, уларнинг маблағларини сақлаш, аҳолига молиявий хизматлар кўрсатиш Талабгорларга турли хилдаги кредит хизматларини кўрсатиш, юридик ва жисмоний шахсл а рнинг ҳисоб рақамларини юритиш, молиявий хизматлар кўрсатиш 5. Фойдани тақсимлаш Заҳира фондга у тказиш Акционерларга дивиденд шаклида бериш 6. Хизмат доираси Кооператив аъзоларига Барча хоҳловчиларга Адабиётлар рўйхати 1. Республикасининг «Мулк тўғрисида»ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Ўзбекистон қонун ва фармонлари. Тошкент, «Адолат»,1992. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнат кодекси». «Аҳолини иш билан тамъинлаш тўғрисида» ги қонун. Тошкент, «Шарқ», 1998.

3. Ўзбекистон Республикасининг Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий хужжатлар тўплами. (I–II қисм). Тошкент. «Шарқ», 1998. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонуни. Ўзбекистон янги қонунлари. Тошкент, «Адолат», 1993. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги қонуни. «Халқ сўзи», 1998 йил, 6 июнь. 6. Ўзбекистон Республикасининг «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги қонуни. «Халқ сўзи», 1998 йил, 6 июнь. 7. Ўзбекистон Республикасининг «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги қонуни. «Халқ сўзи», 1998 йил, 6 июнь. 8. Ўзбекистон Республикасининг «Қишлоқ хўжалиги корхоналарини санация

Похожие

Инвестициялар (капитал куйилмалар), уларнинг иктисодий самарадорлиги

Инвестиция фаолиятида капитал қўйилмалар ва капитал қурилиш

Инвестициялар самарадорлиги ва уни вларни ҳисоблаш

Иқтисодий фаолият ва унинг самарадорлиги

Корхонанинг инвестициявий фаолияти