Инвестициялар самарадорлиги ва уни вларни ҳисоблаш - Экономика - Рефераты

Инвестициялар самарадорлиги ва уни вларни ҳисоблаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

356 KB

Инвестициялар самарадорлиги ва уни ва қ т концепцияси асосида инвестицион даромадларни ҳ исоблаш Режа 1. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолашнинг моҳияти ва аҳамияти. 2. Инвестиция лойиҳалар н и молиявий ва иқтисодий самарадорлигини баҳолаш мезонлари 3. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолаш усуллари. 4. Молиявий баҳолаш. Иқтисодий баҳолаш. 5. Оддий ёки статистик усул. Дисконт усуллари. 6. Инвестицияларни муқобил вариантларини жорий этишда NPV-соф жорий қиймат ни таққослаш усули. 7. IRR- лойихани ички соф фойда нормасини таққослаш усули: 8. ID- лойихани қопланиш муддати. 9. NFV –соф келгуси қийматни хисоблаш усули. 10. Дисконтлаш, унинг вазифалари ва ун и амалиётда жорий этиш 11. APR ва EFF тушунчалари. Ўртача йиллик фоиз ставка ва эквивалент бўлган самарали фоиз ставка. 12. Пулни даврий қиймати асосида инвестициялаш қ оидалари.

1. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолашнинг моҳияти ва аҳамияти. Иқтисодиётнинг бозор муносабатларига ўтишидан аввал капитал қўйилмалар ва янги техниканинг мутлоқ ва солиштирма иқтисодий самарадорлиги усуллари кенг қўлланган. Уларга инвестициялар объектини яратиш ва амалга ошириш натижасида олиш мумкин бўлган халқ хўжалиги самараси кўрсаткичи асос қилиб олинган. Мутлоқ иқтисодий самарадорлик фойданинг (таннархнинг пасайиши ва б.) унга сабаб бўлган потенциал қўйилмаларга нисбати сифатида ҳисоб-китоб қилинади. Солиштирма иқтисодий самарадорлик келтирилган харажатлар усули билан ҳисоб-китоб қилинади. Бу усул капитал қўйилмалар ёки унга тескари кўрсаткич – дисконтлаш ва келтирилган харажатларни ҳисоблаш учун ҳар хид аҳамиятга эга бўлган самарадорлик норматив коэффициенти нинг директива асосида белгиланган ўзини қоплаш норматив муддатидан фойдаланишга асосланади. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини базолаш бўйича услубий тавсияларда самарадорликнинг қуйидаги турлари ажратиб кўрсатилади:  бутун лойиҳа самарадорлиги, иқтисодий нуқтаи назардан техник, технологик ва ташкилий лойиҳа ечимларини, лойиҳанинг қатнашчилар учун потенциал жозибадорлигини, ижтимоий-иқтисодий ва тижорат самарадорлигини аниқлаган ҳолда молиялаштириш манбаларини излаб топишни тавсифлайди;  лойиҳада қатнашиш самарадорлиги, корхоналарнинг лойиҳада, акцияларга инвестициялашда иштирок этиш натижаларини, шунингдек, инвестициялар лойиҳаси қатнашчиси бўлган корхоналарга нисбатан юқори даражадаги тўзилмаларнинг иштироки, жумладан, айрим минтақалар ва бутун халқ хўжалиги учун минтақавий ва халқ хўжалиги самарадорлигини, халқ хўжалигининг айрим тармоқлари, молия-саноат гуруҳлари, корхона ва холдинг тўзилмалари бирлашмалари учун – тармоқ самарадорлигини ва

барча даражадаги даромад ва харажатлар нуқтаи назаридан давлат иштирокида – бюджет самарадорлигини қамраб олади. Инвестиция лойиҳаларини баҳолаш учун фойдаланиладиган кўрсаткичлар уларни қўллашнинг асосий жиҳатлари ва шартларини акс эттириши лозим. Бу кўрсаткичларни улар турли-туман бўлгани ҳолда қуйидаги гуруҳларга бирлашитриш мумкин: молиявий-иқтисодий, норматив, ресурс кўрсаткичлари ва ҳоказолар. Молиявий-иқтисодий кўрсаткичлар қаторига лойиҳа қиймати, дисконтлаш йўли билан олинган соф жорий қиймат, фойда, рентабеллик (инвестициялар қайтими), ички фойда меъёри (лойиҳа бўйича тушумлар жорий ҳажми инвестициялар жорий қийматига, соф жорий қиймат кўрсаткичи эса нолга тенг бўлган коэффициент), ўзини қоплаш даври ва ҳоказолар. Норматив кўрсаткичлар қаторига эса ҳуқуқий кўрсаткичлар (миллий ва халқаро ҳуқуқ меъёрлари), конвенциялар ва стандарт талаблари, патент лаёқати ва интеллектуал мулк ҳуқуқига амал қилишнинг бошқа шартларини киритиш мумкин. Улардан биронтасига амал қилмаслик самарали лойиҳани бажариб бўлмайдиган қилиши мумкин. Ресурс кўрсаткичлари ҳам лойиҳани амалга оширишнинг потен циал имкониятини белгилаб беради. Улар қуйидаги гуруҳларга тақсимланади: илмий-техник ресурслар – керакли илмий-техник асосларнинг, мос келувчи малакали мутахассислар мавжудлиги; ишлаб чиқариш ресурслари –ушбу лойиҳани амалга ошириш учун ишлаб чиқариш қувватлари ва моддий ресурслар мавжудлиги; технологик вариантлар – рақобатлашувчи технологияларни баҳолаш; молиявий ресурслар ҳажми ва манбалари ва ҳоказолар. Ҳозирги пайтда хорижий, шунингдек, мамлакатимиз амалиётида фойдаланилаётганбир қатор усулларни иккита асосий гуруҳга бирлаштириш мумкин. Биринчи гуруҳни инвестиция лойиҳаларини баҳолашнинг статик усуллари (баъзида оддий ёки анъанавий деб ҳам аталади) ташкил қилади:

концепция, дисконтлашдан, жумладан, капиталга фойда меъёри (ўртача, ҳисоб-китоб ёки йиллик)инвестицияларнинг ўзини қоплаш муддати, зарарсизлик нуқтасини топиш ва бошқалардан фойдаланишни кўзда тутмайдиган усуллар. Иккинчи гуруҳ со жорий қиймат (соф келтирилган қиймат) усули, ички фойдалилик (даромадлилик) меъёри, дисконтланган ўзини қоплаш даври, инвестициялар рентабеллиги, аннуитет каби дисконтлашдан фойдаланишга асосланган динамик усуллар киради. 2. Инвестиция лойиҳалар н и молиявий ва иқтисодий самарадорлигини баҳолаш мезонлари Аниқ лойиҳа уни амалга ошириш мақсадга мувофиқлигидан, унинг иқтисодий ва молиявий самарадорлигидан, ишлаб чиқариш ва ижтимоий мулоҳазаларга кўра амалга ошириш имкониятлари ва мақбўллигидан, тармоқни ривожлантиришнинг стратегик вазифаларига мувофиқлигидан келиб чиққан ҳолда босқичма-босқич танлаб олинади: - биринчи босқичда – лойиҳа аниқ тармоқ ва минтақани ривожлантириш устуворликларидан келиб чиққан ҳолда олдиндан баҳоланади; - икинчи босқичда – лойиҳа иқтисодиётнинг айрим тармоқлари ва минтақаларини ривожлантириш устуворликлардан келиб чиққан ҳолда, танлаб олинади. Аниқ дастурга иқтисодий жиҳатдан самарасиз инвестицион лойиҳаларни, шунингдек, илгари жалб қилинган кредитлар бўйича муддати ўтказиб юборилган қарзи бўлган корхоналар лойиҳаларни киритиш таъқиқланади. Қуйидагилар биринчи босқичда лойиҳанинг устиворлигини белгилашнинг мезонлари ҳисобланади: - лойиҳанинг тармоқни ривожлантириш стратегиясига мувофиқлиги; - молиявий ва иқтисодий самарадорлик; - маҳаллий хом – ашёдан ва бутловчи буюмлардан фойдаланиш даражаси;

- тайёрланган мутахассларнинг мавжудлиги; - лойиҳанинг амалга оширишга тайёрланганлиги даражаси; - ишга туширилгандан кейин фойдаланиш харажатлари. Ҳар бир мезоннинг муҳимлиги даражаси тармоқни ривожлантириш стратегиясини ҳисобга олган ҳолда Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёт вазирлиги томонидан белгиланади. Иккинчи босқичда уч йиллик даврда республика иқтисодиётидаги таркибий ўзгартиришлар прогнози мувофиқ қўшимча равишда қуйидаги мезонлар ҳисобга олинади: - тармоқ (минтақа) нинг истиқболдаги прогноз ўсиш суръатлари; - экспорт салоҳиятининг прогноз ўсиш суръатлари; - тармоқнинг умуман республика бўйича макроиқтисодиёт кўрсаткичларига таъсирининг ўзгариши; - таркибий омиллар; - илгари қуйилган инвестициялар самарадорлиги; - асосий фондлар аҳволи ва қувватлардан фойдаланиш даражаси; - лойиҳанинг ижтимоий аҳамияти. Иккинчи босқичда танлаб олиш натижаларига кўра дастурга киритилган объектларнинг аниқ дастури шакллантирилади. Дастурни ва инвестиция лойиҳаларни амалга оширишнинг биринчи йили кўрсаткичлари мавжуд молиявий ресурслар ва бошқа ресурслар билан ўзаро боғланган бўлиши керак ҳамда биринчи молиявий йилда ўзгартирилмайди. Дастурни ва инвестиция лойиҳаларни амалга оширишнинг иккинчи ва кейинги йиллари кўрсаткичлари ҳар йили аниқлаштирилиши керак, бунда бошланмаган лойиҳаларни бир қисми янги лойиҳаларда алмаштирилиши мумкин. Дастурнинг йиғма рўйхатига вазирликлар ва идоралар, Қорақаопоғистон Республика Вазирлар Кенгаши, вилоятлар, Тошкент шаҳар хоқимликлари, мулкчилик шаклларидан қатъий назар корхоналар ва ташкилотларнинг устивор инвестиция таклифлари киритилади.

3. Молиявий баҳолаш, Иқтисодий баҳолаш. Инвестиция лойиҳаларини баҳолаш учун фойдаланиладиган кўрсаткичлар уларни қўллашнинг асосий жиҳатлари ва шартларини акс эттириши лозим. Бу кўрсаткичларни улар турли-туман бўлгани ҳолда қуйидаги гуруҳларга бирлашитриш мумкин: молиявий-иқтисодий, норматив, ресурс кўрсаткичлари ва ҳоказолар. Молиявий-иқтисодий кўрсаткичлар қаторига лойиҳа қиймати, дисконтлаш йўли билан олинган соф жорий қиймат, фойда, рентабеллик (инвестициялар қайтими), ички фойда меъёри (лойиҳа бўйича тушумлар жорий ҳажми инвестициялар жорий қийматига, соф жорий қиймат кўрсаткичи эса нолга тенг бўлган коэффициент), ўзини қоплаш даври ва ҳоказолар. Норматив кўрсаткичлар қаторига эса ҳуқуқий кўрсаткичлар (миллий ва халқаро ҳуқуқ меъёрлари), конвенциялар ва стандарт талаблари, патент лаёқати ва интеллектуал мулк ҳуқуқига амал қилишнинг бошқа шартларини киритиш мумкин. Улардан биронтасига амал қилмаслик самарали лойиҳани бажариб бўлмайдиган қилиши мумкин. Ресурс кўрсаткичлари ҳам лойиҳани амалга оширишнинг потен циал имкониятини белгилаб беради. Улар қуйидаги гуруҳларга тақсимланади: илмий-техник ресурслар – керакли илмий-техник асосларнинг, мос келувчи малакали мутахассислар мавжудлиги; ишлаб чиқариш ресурслари –ушбу лойиҳани амалга ошириш учун ишлаб чиқариш қувватлари ва моддий ресурслар мавжудлиги; технологик вариантлар – рақобатлашувчи технологияларни баҳолаш; молиявий ресурслар ҳажми ва манбалари ва ҳоказолар. Айрим инвестиция лойиҳалари ёки инно вацион фаолият йўналишлари шунингдек, у ёки бу муайян натижаларга (лойиҳалаштиришни якунлаш, бозорга кириб бориш ва унда мустаҳкам ўрин эгаллаш, мўлжалланган фойдалилик (рентабеллик) даражасига эришиш, инвестицияларнинг ўзини

қоплаши ва б.) эришишнинг башорат қилинаётган муддатлари мақбўллиги нуқтаи назаридан баҳоланиши ҳам мумкин. Илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларини бажаришни тезлатиш самарадорлигини ҳисоблаб чиқиш ҳам маълум бир қизиқиш уйғотади. Бир томондан, лойиҳани амалга оширишнинг ушбу босқичида тадқиқот ва лойиҳалар жараёнини (лойиҳалаштириш, қурилиш) тезлатиш катта харажатларни талаб қилса, бошқа томондан – бозорга бу маҳсулотни ишлаб чиқаришда фирма қисқа муддат бўлсада, монополиячи бўлган янги самарали маҳсулот (товар) билан эртароқ чиқиш имкони пайдо бўлади. Ҳар бир потенциал лойиҳа унинг мамлакатдаги сиёсий ва ижтимоий шароитлар ва уларнинг мумкин бўлган ўзгаришларига мослик жиҳатидан ҳам баҳоланиши лозим. Инвестиция лойиҳасини яратиш ва амалга ошириш жараёни динамик жараён эканлиги сабабли уни тавсифлаш учун компьютер техникаси ёрдамида амалга оширилувчи имитацион моделлардан фойдаланилади. Бу моделларда ўзгарувчилар сифатида инвестиция лойиҳасининг техник- иқтисодий ва молиявий кўрсаткичлари, шунингдек, ташқи иқтисодий муҳитни тавсифловчи сотув бозори тавсифномаси, инфляция, кредитлар бўйича фоизлар каби кўрсаткичлардан фойдаланилади. Ушбу моделлар асосида даромадлар ва харажатлар оқими аниқланади, самарадорлик кўрсаткичлари ҳисоб-китоб қилинади, ишлаб чиқариш фаолиятининг йиллик баланслари тўзилади, ички ва ташқи омилларнинг лойиҳа фаолияти натижаларига таъсири таҳлил қилинади. Саноати ривожланган мамлакатларда йирик саноат ва молия корпорациялари ўз ривожланиши ва капитални са арали жойлаштириш учун математик моделларни яратадилар. Математик моделлаштириш воситаларидан инвестиция лойиҳалари самарадорлигини мижозлар буюртмаси бўйича бажараётган турли маслаҳат фирмалари ҳам кенг фойдаланмоқда. 7.4. Оддий ёки статистик усул. Дисконт усуллари.

Ҳозирги пайтда хорижий, шунингдек, мамлакатимиз амалиётида фойдаланилаётганбир қатор усулларни иккита асосий гуруҳга бирлаштириш мумкин. Биринчи гуруҳни инвестиция лойиҳаларини баҳолашнинг статик усуллари (баъзида оддий ёки анъанавий деб ҳам аталади) ташкил қилади: концепция, дисконтлашдан, жумладан, капиталга фойда меъёри (ўртача, ҳисоб-китоб ёки йиллик)инвестицияларнинг ўзини қоплаш муддати, зарарсизлик нуқтасини топиш ва бошқалардан фойдаланишни кўзда тутмайдиган усуллар. Иккинчи гуруҳ со жорий қиймат (соф келтирилган қиймат) усули, ички фойдалилик (даромадлилик) меъёри, дисконтланган ўзини қоплаш даври, инвестициялар рентабеллиги, аннуитет каби дисконтлашдан фойдаланишга асосланган динамик усуллар киради. 5.Инвестицияларни муқобил вариантларини жорий этишда NPV-соф жорий қийматни таққослаш усули. Қарор қабул қилишни умумий тартиби куп холларда - соф жорий қийматни (NРV) аниқлаш тартиби билан изохланади Бу тартибдан нафакат кенгрок фойдаланилади, балки хохлаган холатда қўллаш(жорий этиш) мумкин, хатто интуитив тратибда хам. NPV тартиби қуйидагича изохланади: Агар уни амалга ошириш хисобига келгусда тушаётган пулларнинг оқими сизни аввалги инвестициядан ортса лойихада иштирок этиш қабул қилинади. Аввалги қийинчилик шуки, «олмани апелсин билан таққосла»нмасликдадир. Шунинг учун келгуси пул оқимини хисоблашда биз уларни бугунги харажатлар билан таққослаш мумкин бўлган унинг келтирилган қийматидан фойдаланилади.

NPV тартиби гласит: «соф жорий қиймат» жорий ва келгуси барча харажатларни келтирилган қийматини барча келгуси пул тушумларини келтирилган қиймати ўртасидаги фарқ хисобланади. Агар унинг WFси ижобий бўлса лойиха инвестицияланади. Агар NPV сальбий бўлса, у холда лойиха инвестициялашдан қайтарилади. Масалан, мисол учун 100 долл. номиналга эга жамғарма облигацияни 75 долл.га сотиб олишга имконият бор. Инвестициялашни бошқа муқобил варианти –бу йиллик 8% фоиз ставкада тўланадиган банк хисобига пулни жойлаштириш хисобланади. Пул қўйишни энг яхшиси жамғарма облигациясини сотиб олишми? Давай кўриб чиқамиз, бунда инвестицияни бахолаш учун NPV асосида қарор қабул қилиш тартибидан фойдаланилади. Жамғарма облигациялар учун бошлангич қўйилма 75 долл.(бу бугун шундай амалга ошяпти, у холда дисконтлаш талаб этилмайди) .Облигациядан тушаётган пул тушумини келтирилган қиймати қандай? Жавоб оддий - бу 5 йилдан кейин оладиган 100 долл. ни келтирилган(дисконтлашган) қийматидир. Бу холатда қўлланиладиган дисконтлаш ставкаси- агар пул облигацияга қўйилмаган бўлса буни олиши мумкин бўлган даромадлилик ставкасидир. Хохлаган инвестицияни NPV хисоб китоби учун фоиз ставка сифатида ёки кенгрок гапирганда –даромадлилик ставкаси бўлиб, бунда биз алтернатив бўлган капитал қийматидан хамда бинони бозор бахоси ёки капитализация дейиладигандан фойдаланамиз. (market capitalization rate). Муқобил бўлган капитал қиймати – бу хозир бахолашга таалукли бўлган лойихага бу суммани агар харажат қилинмаган бўлса, инвестициялашни бошқа йўналишларидан олишимиз мумкин бўлган даромадлилик ставкасидир. Бу мисолда жамғарма облгацияларига жойлаштирилган муқобил бўлган капитал қиймати, бу биз қайсики олишимиз мумкин бўлган, агар биз буни

ўрнига йиллик 8% банка жойлаштирганимизда оладиган ставкага тенг бўлади. Бирок хар доим тушунарли эмасдир, муқобил бўлган капитал қийматини каердан олишимиш хақида, шунинг учун бу саволга энди жавоб берамиз. Хамма хисоб китобларни осонрок тешириб туриш учун , биз қуйидаги рамдан кўриб чиқамиз. N i PV FV Натижа 5 8 ? 100 PV= 68,06 Бу холда биз 3 та ўзгарувчи NPV . n ва i лар учун 4 чиси PV ни хисоблаб чиқиш зарур. Бизга маълум бўлган жамғарма облигацияларини сотиб олишни бошлангич харажатларига эга хисоблаб чиқилган келтирилган қийматини таққослаймиз: PV= 100 долл. =68,06 1.08 5 Облигацияни сотиб олиш учун 68,06 долл.ни 75 долл билан таққослаб, биз келишишимиз мумкин, уни сотиб олиш нестоит. Бошқача қилиб айтганда, инвестиция NPV си -6,94 долл(68,06-75), бу сальбий. Қилинган танлов натижасига кўра сизни жорий молиявий холатингиз бирданига қанчалик кучли ўзгармокда дейилган критериялар юзага чиқа бошлади. Тушунарли, агар NPV сальбий бўлса, пулни қўйиш керак эмас.

Бу холатда сиз мазкур йўналиш бўйича қарор килсангиз, у холда сизни бойлигинзи 7 долл.га ёмонлашади. Шунинг учун бошқа усулидан фойдаланиб, анъанавий бўлган келгуси қиймат дейиладиган усулдан фойдаланиш зарур. Бу келиштириб, Лойихага маблағ қўйинг, агар унинг келгуси қиймати жорий қийматдан куп бўлса, қайсики сиз кутган натижани маблағни бошқа вариантга инвестициялаш хисобига оласиз . 6 . IRR- лойихани ички соф фойда нормасини таққослаш усули: Бунда агар лойиха муқобил капиттални қўллаш вариантдан юқори бўлади. Бу коида даромадлилк ставкасини таққослашга олиб боради. Эслайлик бизни мисолда капитални муқобил варианти банкни хисоб ракамига йилик 8 % .Агар жамғарма облигациясига 75 долл қўйсангиз, у холда 5 йилдан сўнг сиз 100 долл га эга бўласиз. Сизни жамғармангизни фоиз ставкаси қандай бўлади? Ёки бошқа қилиб айтганда тенглаштириш ечиш учун i ни топамиз: 75 долл. = 100 долл./(1 + i) 5 Кўрсаткич, қайсики биз топган, Облигацияни қайтариш вақтида(yield to maturity ги даромадлилик ставкаси дейилади ёки (internal rate of return, IRR/ даромадлиликни ички ставаси дейилади. Даромадлиликни ички ставкаси-бу дисконт ставкасини шундай кўринишики, қайсики келгуси тушумларни келтиилган қиймати ва харажатларни келтиилган қийматини тенглаштрилади. Бошқача қилиб айтганда, NPV нолга тенг бўлганда IRR фоиз ставкага тенгдир.

Шундай қилиб, капитални муқобил қийматига нисбатан агар ставка агар NPV нолга тенг бўлиши юқори бўлса, бунда бизга тушунарлики NPV капитал қийматини муқобил вақтида ижоий бўлиши керак. Ёки, агар IRR 10 фоизни ташкил этади (т.е. NPV npи 10% равняется нулю), у холда NPV капитал қийматини муқобил варианти 8 %да ижобий бўлади. Нимага? Биз биламизки NPV хисоблашда келгуси тушумлар хисобга олинади. Биламизки, дисконт ставкаси юқори бўлганда, келгуси пул оқимларини келтирилган қиймати юқори бўлади. Шундай қилиб, агар NPV 10% ставкада нолга тенг бўлади, у холда бу 8 % да ижобий бўлади. . Бундан кўриниб турибдики, IRR 10 % вақтида ва каптални муқобил қийматини 8 % бўлганда NPV ижобий дейишга имкон буларди. 1 . N I PV FV Результат 5 ? -75 100 i=5,92% Биз 75 долл олдига «-» белги қўйдик. 100=75 х i(l+ i) 5 (1+i) 5 =100/75 i =(100/75) 1/5 – 1 = 5,92% Шундай қилиб, ун( IRR )и қайтариш вақтидаги облигацияни даромадлилиги йилига 5,92 %. Бу натижа(95,92 %. )ни 8 % Билан таққослаб, биз пулни банка қўйишни афзал деб топдик Хақиқатда банка қўйиш яхшироқдир. 1 Этот вывод справедлив только в там случае, если все будущие денежные потоки положительны.

7. ID- лойихани қопланиш муддати. Шундай қилиб, ун( IRR )и қайтариш вақтидаги облигацияни даромадлилиги йилига 5,92 %. Бу натижа(95,92 %. )ни 8 % Билан таққослаб, биз пулни банка қўйишни афзал деб топдик Хақиқатда банка қўйиш яхшироқдир. Даромадлиликни ички ставкаси асосида эквивалент бўлган NPV тартиби бўйича қарорлар қабул қилиш, асосан инвестицияни бир томонлама бахолашга асосланади,бу инвестицияга қўшимча маблағлар қўйишни талаб этади. Инвестицион имкониятлар самарадорлик даражаси бўйича проранжироват талаб этмаслик тартиби шартида хам бўлиши мумкин. Амалдаги тартиб бўйича муқобил инвестицион имкониятлар бўлганда NPV юқор бўлганда танлаш зарур Келинг жамғарма облигациясинибу хажмини хисоблаймиз Биз биламизки, FV 100 доллга тенг, PV— 75 долл., капитални муқобил бўлган қиймати 8 %. n нечага тенг бўлади? 75 долл. =100 долл./1,08 n п 1 PV FV Результат i S -75 100 n = 3,74 Биз n =3.74 га тенглигини топдик Бу демак, агар пулни банк хисобига(йиллик 8%га) қўйсак, у холда 75доллимиз 100 га ортиши учун 3,74 йил етарли булар экан.

Бу кўзатиш инвестицияни қисқарок муддатга қўйишга характ қилишга танлашга имкон бкради. Ёки бошқача Сўз Билан айтганда инвестицияни бу варианти қисқа вақт ичида 75 долл 100 га ортмокда. Бу тартиб икала холда хам қўлланилади, IRR, тартибида «коплаш муддати» тартиби куп холларга тўғри келмайди. 8 . NFV –соф келгуси қийматни хисоблаш усули. Бу холатда сиз мазкур йўналиш бўйича қарор килсангиз, у холда сизни бойлигинзи 7 долл.га ёмонлашади. Шунинг учун бошқа усулидан фойдаланиб, анъанавий бўлган келгуси қиймат дейиладиган усулдан фойдаланиш зарур. Бу келиштириб, Лойихага маблағ қўйинг, агар унинг келгуси қиймати жорий қийматдан куп бўлса, қайсики сиз кутган натижани маблағни бошқа вариантга инвестициялаш хисобига оласиз . Бу тартиб аввалги кўрилганга ўхшаш унчалик яхши эмас, бу мазкур қарорга келинса хам ,айрим холларда амалиётда хар доим хам ишлатилавермайди, айрим холларни хисобга олмаганда. Энди NPV тартиби бўйича уни ёрдамида келгуси қийматни тартиби қандайлигини кўриб чиқамиз. Облигацияни сотиб олиш хисобига келгусида 100 долл. га тенг бўлган пул олишга олиб боради. Маблағ қўйишни кейинги аъло варианти банк хисобига йиллик 8% га жойлаштиришдир. Хақиқатда банк хисобига қўйилган маблағга нисбатан облигацияни келгуси қиймати жуда хам юқори бўладими? n i P V F V Нати жа

5 8 7 5 ? FV=1 10,20 Формуладан фойдаланиб, биз банк хисобидаги пулимзни кегуси қийматини оламиз.: FV = 75 долл. х 1,08 5 = 110,20 долл. Демак Жамғарма облигация ёмон вариант хисобланади Бунда агар лойиха муқобил капиттални қўллаш вариантдан юқори бўлади. Бу коида даромадлилк ставкасини таққослашга олиб боради. 9 . Дисконтлаш, унинг вазифалари ва ундан фойдаланиш Инвестиция лойиҳалари иқтисодий самарадорлигини баҳолаш битта умумий хусусиятга эга бўлган – уларни аниқлашда қўлланувчи даромад ва харажатлар вақт бўйича тақсимланган бўлиб, уларни битта (базавий) муддатга келтиришга тўғри келадиган турли кўрсаткичлар тизими ёрдамида амалга оширилади. Бунинг сабаби пул маблағлари қимматининг вақт бўйича бир хил эмаслигида, яъни бугунги кунда инвестицияга киритилган бир сўм бир йилдан кейинги бир сўм билан бир хил бўлмайди. Битта суммага турлича муносабат нафақат инфляция билан, балки ҳар қандай тижорат тадбирига киритилган, жумладан, банкдаги депозит рақамига қўйилган бир сўм пул маълум вақт (ой, йил) ўтгандан сўнг олинган даромад (фоиз) ҳисобига каттароқ суммага айланиши мумкинлиги билан ҳам изоҳланади. Шундай қилиб, бугунда тўланган (сарфланган) бир сўм бир ой, чорак ёки йилдан сўнг (яъни келажакда) инфляция, фоиз даромади (агар пул банкка қўйилган бўлса) ва риск (масалан, кредитор ўз мажбуриятини бажармаслиги ёки айтайлик, бир қатор сабабларга кўра лойиҳа кутилганидек самарали бўлиб чиқмаслиги мумкин) туфайли қимматроқ бўлади. Шунинг учун

инвестицияларни лойиҳалаштириш амалиётида (бошқа қатор ҳолатларда ҳам) лойиҳа бўйича жорий харажатлар ва даромадларни кўрсатилган сабаблар туфайли вужудга келган ўзгаришлар билан бирга бир хиллаштириш усули фойдаланилади. Жорий қиймат, молия битимини тўзиш пайтининг бошида вақт бўйича тақсимланган тўловлар, айни пайтда ёки ҳисоб-китоб йили бошида турли вақтга мансуб харажатлар каби турли вақтга мансуб иқтисодий кўрсаткичларни вақт даври бўйича таққосланадиган кўринишга келтириш вақт омили ёрдамида амалга оширилади. Ссуда олувчи (қарздор), айтайлик, истеъмолни молиялаштириш ёки капитал активларни ошириш (харид қилиш) ва ҳоказоларга маълум миқдорда пул маблағларини қарзга олиш учун кредиторга тўлаши лозим бўлган фоиз фоиз ставкаси (ингл. interest rate ) ёки фойда меъёри (кредит учун банк ставкаси) деб аталади. У бутун кредит муддати давомида ўзгармасдан қатъий белгилаб қўйилган ва кредит шартларига мувофиқ, масалан, инфляция динамикаси, валюта курсининг ўзгариши туфайли қайта кўриб чиқиладиган бўлча, ўзгарувчан бўлиши мумкин. Фоиз ставкасини танлаш унинг ўзгариш тенденцияларини башорат қилиш билан боғлиқ. Ўзгарувчан ставка унинг ўсиши кутилаётган пайтда, қатъий белгилаб қўйилган ставка эса унинг пасайиши тахмин қилинган пайтда кредитор учун фойдали бўлади. Ўзгарувчан ставкада кўпинча қарздор рискка дуч келади. Бошланғич қарз миқдорига ҳисобланувчи ва кредитни қайтариб бериш билан бир пайтда тўланувчи ставка декурсив ставка, бошланғич қарз миқдорига ҳисобланувчи ва кредитни тақдим этишда тўланувчи ставка антисипатив ставка деб аталади. Шунингдек, пул капитали қийматини оширувчи номинал фоиз ставкаси (фойда меъёри) ҳам ажратиб кўрсатилади. У жорий кўрс бўйича инфляцияни ҳисобга олмасдан ифодаланади ҳамда бунугни кунда берилган кредитга нисбатан маълум вақт ўтгач, капиталнинг неча фоизга ўсишини кўрсатади.

Реал фоиз ставкаси эса ҳақиқатда харид қилиш мумкин бўлган маҳсулот (товар, хизмат) миқдори билан ўлчанади (пул капиталининг харид лаёқатининг аҳволи ва ўсишини акс эттиради). Номинал ва реал фоиз ставкалари ўртасидаги фарққа кредитни тақдим этиш шартлари сабаб бўлиши мумкин. Бу, аввало, бўнак фоизлари йиғиш (чунки бу ҳолатда кредит ҳажми камаяди), мижознинг ҳисобрақамида камаймаётган қолдиқ талаби, комиссион мукофотларнинг мавжудлиги (улар расман фоиз бўлмасада, бироқ мижознинг қўшимча харажатлар сарфлашига олиб келади) ва бошқалардир. Инфляция даражаси И қанчалик катта бўлса, номинал Н с.н ва реал Р с.п ўртасида фарқ шунчалик катта бўлади, чунки Р с.п қН с.п - И. Фоиз ставкаси ҳажми кредит миқдори ва уни тўлаш муддати, қарз олувчининг кредит лаёқати, кредитнинг қайтариб бериш ёки гаров таъминоти, савка тури, кредит вадютаси, инфляция даражаси, қарз олувчининг фаолияти фойдалилигини таъминлаш ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Фоизлар бўйича ҳисобланган суммалар уларнинг ҳисобланиши билан тўлаб борилиши ёки қарз суммасига қўшиб борилиши мумкин. Фоизлар оддий ва мураккаб бўлиши мумкин. Оддий фоизлар бутун кредит муддати давомида бир хил бошланғич суммага нисбатан қўлланади, мураккаб фоизлар эса бундан олдинги даврда ҳисобланган фоизларга қўшилади («фоизга фоиз»). Инвестициялар самарадорлигини баҳолашда бўлажак ва жорий пул қиймати каби тушунчалардан фойдаланилади. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, инвестициялаш узоқ муддатли жараён бўлиб, унда маблағлар қийматини жараённинг бошида ва уларни бўлажак фойда, амортизация кўринишда қайтиб олишдаги қиймати таққосланади. Пулнинг бўлажак қиймати бу – уларнинг айни пайтда инвестицияланган, бироқ улар (пул маблағлари) маълум вақт ўтгандан сўнг фоиз ставкасини ҳисобга олган ҳолда эга бўладиган қийматидир. Уни ҳисоб-

китоб қилиш бу қийматни бошланғич суммага қабул қилинган ставка бўйича фоиз тўловларини қўшиш йўли билан оширшга боғлиқ. Пулнинг жорий (замонавий , ҳозирги) қиймати бу – фоиз ставкасидан фойдаланган ҳолда жорий даврга келтирилган бўлажак пул тушумлари суммаси. Бу жараён пул маблағлари якуний ҳажми келишиб олинган ҳолатда ўстиришга тескари бўлади ва маблағларнинг бўлажак (якуний) қийматидан фоиз тўловларини чиқариб ташлаш йўли билан аниқланади. Пулнинг жорий қийматидан маълум вақт ўтгандан сўнг белгиланган суммани олиш учун бугунги кунда қанча маблағ киритиш кераклигини аниқлаш зарур бўлган ҳолларда фойдаланилади. Оддий фоизлар бўйича аниқланадиган пулнинг бўлажак қиймати (уларнинг ўстирилган суммаси) қуйидагича аниқланади: P қ K(l + tE), (7.1) бу ерда Р - ўстирилган сумма ( кредитор келажакда маълум вақт ўтгандан сўнг оладиган сумма ). (1 + t-E) (7.2) ифодаси оддий фоизларни ўстириш коэффициенти ( кўпайтирувчиси ) деб аталади . Унинг қиймати доимо 1 дан катта бўлади . Амалиётда даромадлилик меъёри ( Е ) доимий бўлмаган , аввало , инвестициялаш даври ва мазкур бизнес тури билан алоқадор риск даражасига боғлиқ кўрсаткич ҳисобланади . Масалан , инвестиция даври қанчалик узоқ ва ( ёки ) бизнес қанчалик рискли бўлса , даромадлилик меъёри шунчалик катта бўлади ва аксинча . Давлат қимматли қоғозлари ёки давлат банкига маблағлар киритиш камроқ рискли ҳисобланади . Бироқ даромадлилик меъёри бу ҳолатда бироз пастроқ бўлади .

Мураккаб фоизлар бўйича фоиз тўловларини ҳисоблаш « фоизга фоиз » ҳисобини ёки капиталлаштиришни – янги олинган даромадлар ( фоизлар ) ёки уларнинг бир қисмини капиталга йўналтиришни англатади . Унинг энг тарқалган турлари : инвестициялардан соф пул оқимини капиталлаштириш – уни қайта инвестициялашга йўналтириш ( илгари киритилган инвестицияларни улардан олинган фойда ( даромад ) ҳисобига ўстириш шаклида капитални такрор , қўшимча киритиш ); депозит фоизи суммасини капиталлаштириш – уни депозит қўйилмасини ўстиришга йўналтириш ; соф фойдани капиталлаштириш – унинг маълум бир қисмини ишлаб чиқаришни ривожлантиришга йўналтириш ҳисобланади . Агар қарз мавжуд бўлса , бу қарз бўйича ҳисобланган фоизлар мунтазам асосий қарз суммасига киритиб борилади ва унга фоизлар ҳисобланади . Маълум миқдордаги пул учун олинадиган фоизларни қайта инвестициялаш натижасида бу пулларнинг вақт бўйича ўсиши компаудинг ( ингл . compounding) деб аталади . Фоизларни капиталлаштиришда , улар ҳисобланиши билан дарҳол тўланмасдан , кредитнинг асосий суммасига қўшилиб , янги олинган суммага фоизлар ҳисобланганда Р оширилган суммаси ҳисоб - китоби мураккаб фоизлар формуласи бўйича амалга оширади : Р қ К(1 + Е) t (7.3) бу ерда Р – бўлажак қиймат ҳажми ( t йилдан сўнг инвестицияларнинг бўлажак, якуний қиймати); К – келажакда даромад олиш учун инвестицияланувчи жорий (ҳозирги) сумма миқдори текуҳая, у PV сифатида белгиланади (ингл. present value ); t – инвестициялар тижорат айланмасида қатнашадиган стандарт вақт даврлари сони (йилнинг тартиб рақами, фоизларни ҳар чорак ёки ҳар ойда ҳисоблашда чораклар ёки ойлар сони число).

(2.3) формулада бўлажак қиймат бу – бугунги кунда ҳар қандай шаклда инвестицияланувчи ва унга корхона уни қизиқтираётган вақт оралиғидан сўнг (бу вақт ичида пуллар «ишлаб туради») эга бўладиган маблағлар суммаси ҳисобланади. Хорижий адабиётларда бу кўрсаткич кўпинча FV қисқартмаси билан ифодаланади (ингл. future value ). Бўлажак қийматни ҳисоблашга мисол бўлиб амортизация жамғармаларини, яъни янги асосий фондалрни сотиб олишга имконн берувчи пул маблағларини режалаштириш ҳисобланади. Уларнинг қиймати одатда шунчалик катта бўладики, улар тўлиқ эскирган пайтда уларни, масалан, корхона оладиган фойда ҳисобига алмаштириб бўлмайди. Бу мақсадлар учун амортиза ция ажратмалари жамғарилади. Асосий фондларни тўлиқ қайта тиклашнинг бундай механизми деярли барча мамлакатлар қонунчилиги томонидан тан олинади ва амортизация суммаси солиққа тортиладиган фойдадан чиқариб ташланади. Бироқ унинг ўз вазифаларини бажариши учун ҳозирги пайтда маълум бўлган ажратмалар суммаси билан корхона келажакда қандай суммага эга бўлишини билиш зарур. 10.APR ва EFF тушунчалари. Ў ртача йиллик фоиз ставка ва эквивалент б ў лган самарали фоиз ставка. Кредит ва депозитлар бўйича фоиз ставкалари оддий холда йиллик фоиз ставка кўринишда белгиланади ёки фоиз ставкаларини йиллик хисоблашAPR),(мисол учу 6%)да уни хисоблашни маълум даврлар (мисол: ойма -ой)и орқали аниқланади. Хисоблашнинг давлари турли хил бўлиши мумкин, бунда фоиз ставкаларини таққослаш усулини билиш ахамиятлидир. Бу 1 йилда 1 марта хисоблаш шарти билан эквивалент фоиз ставкаларининг (ёки самарали) амалдаги йиллик фоиз ставкаларини аниқлаш (вычисления) йўлларидан фойдаланилади. Мисол учун сизни пулингиз белгиланган йиллик (AРR)6 % хажмдаги фоиз кўринишда даромадни ойма ой хисоблаш орқали келтиради. Бу демак

сизни хисобингизга хар ой фоиз хисобланиб, бу сумма: ўрнатилган APR ставкасидан. Шундай қилиб хакиқий фоиз ставка бир ойда 0,5% ни ташкил этади (ёки унлик кўринишда ойига 0,005). Биз EFF ни йил бошига қўйилган долларга нисбатан хисоб китоби орқали йил охирига келгуси қийматини хисоблаш йўли орқали аниқлаймиз.: FV =-(1,005) n =1,0616778 Амалдаги йиллик фоиз ставкаси қуйидагича:. EFF=1,0616778-1=0,0616778 ёки йилига 6,16778% Амалдаги йиллик фоиз ставкасини хисоблаш учун умумий формула қуйидагича: EFF= ( 1 + APR ) m - 1 (4.2) m где APR — йиллик хисобланган фоиз ставкаси, а т — 1 йилдаги хисоб лашлар сони. 4,3 жадвалда Амалиётдаги йиллик фоиз ставка хисобланаётган турли хил даврлари учун йиллик 6 % шароитида мос бўлган йиллик хисобланадиган фоиз ставкасини кўрсатяпти. Агар хисоблаш 1 йилда бир марта ишлаб чиқарилса,у холда самарали йиллик фоиз ставкаси йиллар сонидан иборат фоиз ставкага тенг бўлади. Агар, муракаб фоиз хисоблаётганда уни даврлари ортса, у холда амалдаги йиллик фоиз ставка янада қўпроқ кўтарила бошлайди, ўзини энг юқори ахамиятига якинлашади.

Мазкур меъёр бўйича бу худди m га ўхшаб чексиз усади, (1+ APR / m ) эса « e » га якинлашади, бунда e =2,71828 сонга (вергулдан сўнг белгини бешинчигача келтириш). Бизни мисолда e = 1,0618364  Шундай қилиб, агар фоиз доимий(неперерывно) хисобланаётган бўлса, у холда йиллик EFF =0,0618365 ёки 6,18365 Жадвал 4.3. APR 6 % учун амалдаги йиллик фоиз ставкалар. Хисоблаш вақтини сони т амалдаги йиллик фоиз ставка Хар йили 1 6,00000% Хар ярим йилда 2 6,09000% Хар кварталда 4 6,13614% Хар ойда 12 6,16778% Хар хафтада 52 6,17998% Хар куни 365 6,18313% Непрерывно Максимальное значение 6,18365% Назорат савол 4.3 Сиз йиллик хисоблаш шарти Билан 12 % фоиз ставкада қарз олдингиз ва хисоблашни хар ойда бўлади. Амалдаги йиллик фоиз ставка қанчани ташкил қилади.? 1 1 . Пулни даврий қиймати асосида инвестициялаш қ оидалари. Авалги бўлимда молияви қарорлар қабул қилаётганда даромад ва харажатларни вақтлар бўйича тушунчаларни хисобга олишни кўриб чиқдик. Молиявий қарорлар қабул қилаётганлар корхана, фирма, хўжаликлар ким бўлишидан катий назар бугунги қўйилган пул қўйилмаларини келгусида самара билан ўзини коплай олиши хақида уйлаши лозим. Шу сабабли пулнинг вақтлар бўйича қиймати ( time value of money , TVM ) ва пул оқимини дисконтлаш ( discounted cash flow , DCF ) усули тўғрисидаги концепсиясини тўғрирок тушуниш зарур.

Пулнинг вақтлар бўйича қиймат концепцияси( TVM ) қуйидагича тушунтириш мумкин: пул (доллар,марка,ёки иена)нинг келгусида олиниши кутилаётган сумма худди шундай суммага нисбатан бугун –хозир юқори кадрга эга. Буни тугрлигини исботи учун унинг камида 3 та сабаби мавжуд. 1 чи сабаби –бу пулларни сиз инвестиция қилишингиз мумкин, фоизини оласиз, ва нихоят пул сизда ортиб боради. 2-чи сабаб қуйидагича- инфляция хисобига пулнинг истеъмол кобилияти вақтлар келиб тушиб кетиши мумкин. 3 –чи сабаби – шундай пулнинг окиб келишини келгусида охиригача шундай бўлишига ишонмаслик керак. 1 Бу бўлимда биринчи омил фоиз хақида гапашамиз. Мураккаб фоизлар Биз мураккаб фоизлар тушунчаси орқали дисконтланган пул оқимини тахлили ва пулнинг вақтлар бўйича қийматини урганишдан бошлаймиз. Мураккаб фоизларни хисоблаш ёрдамида пулни келтирилган қийматни утказиш ёки пулни жорий қиймати(PV) ни , келгуси қиймати(FV)га утказиш хам дейиш мумкин. Келгуси қиймат – бу сумма, қайсики инвестиция қилинган маълум санага мураккаб фоизлар хисобланган холдаги пулга тенгдир. Мисол: сиз 1000 долл.ни 10 % фоиз ставкада йилига тўлаш шарти билан банк хисобига қўйдингиз. Охирги муддат келгунга қадар фоиз ставкаси 10 %ли хисоб-китобдан оладиган 1000 долл.ни келгуси қиймати дейилган суммани 5 йилдан сўнг оласиз. Терминга аниқлик киритамиз: PV — келтирилган қиймат – ёки бизни хисобимиздаги аввалги сумма. Мазкур мисолда 1000 долл.. i – фоиз ставка -ка қайсики йиллик фоизда белгиланади Бу ерда 10% (или 0,10 в десятичном представлении). 1

п — йилар сони -қайсики муддат ичидаги йиллар ичида фоиз хисобланган йиллар сонидан иборат бўлади. FV — n -йил давомидаги пулни келгуси қиймати. Энди биз пулни келгуси қийматини босқичма босқич бажарамиз. 1 чидан- 1 чи йил охирига сизни пулингиз қанча бўлади.? Сизни 1000 долл. пулингиз мазкур молиявий операция хисобига қанчани, шунга 10 % фоиз ставка(100 долл.) қўшилган холда эса қанчани ташкил этади? Сизни пулингизни келгуси қиймати мисолимиз бўйича 1100 долл.ни ташкил этади. FV = 1000 долл. х 1,10 = 1100 долл. Агар сиз 1100 долл.ингизни яна 1 йил олмасдан колдирсангиз, у холда 2 чи йил охирига қанча пул оласиз.? 2 чи йил давомида 10 фоиздан 1100 долл. учун даромад оласиз. Демак 2 чи йил охирига 1210 долл.олишга муяссар бўласиз. Мураккаб фоизлар табияти хақида аниқрок тушунчага эга бўлиш учун, биз келгуси(1210)ни уч қисмга бўлиб чиқишимиз керак. Биринчи қисм- бу аввалги 1000 долл., кейингиси бу суммага хисобланган фоизи 1 чи йил учун 100 долл. ва кейинги йил учун хам 100 долл. Вкладни асосий суммасисига хисобланган фоизлар оддий фоиз дейилади(бизни мисолда 200 долл). Ва нихоят Яна 2 чи йил учун фоизга фоиз 10 долл хисобланади. Фоизга фоиз хисоблаш мураккаб фоизлар дейилади . Жами хисобланган фоизлар 210 доллбўлиб, бундан 200 долл.и оддий фоиз,10 долл фоизи мураккаб фоиз суммаси хисобланади: FV =1000 долл. х 1,1х1,1 =1000 долл. х 1,1 =1210 долл. 3 йилдан сўнг сизда ….. бўлади. FV = 1000 долл. х 1,1 х 1,1х1,1=1000 долл. х 1,1 3 =1331 долл. Мазкур занжирликни 5 йиллигини шундай қайтадан купайиши орқали хисоблаб чиқамиз: 1000 долл. х 1,1 х 1,1х1,1 х 1,1 х 1,1 =1000 долл. х1,1 5 = 1610,51 долл.

Саволларга жавоб Берамиз?.1000 доллни 5 йилдан сўнги келгуси қиймати 1610,5 долл.н ташкил этади.Бундан оддий фоизи 500 долл. мураккаб фоизи 110,51 доллни ташкил этади. 2 Муракаб фоизларни аниқрок тушуниш учун 4,1 жадвал орқали қайсики сизни хисобингизда 5 йилдан сўнг қанча маблағ бўлишини кўриб чиқамиз. Жадвалда аниқ фоизи 10 этиб белгиланган, ва вкладни доимий ортиши кўзатамиз. Фоизлар хар йили хисолбланиб, маблағни купайиши кўзатилмокда. Хамда вкладни бир қисми муракаб фоиз орқали, иккинчиси оддий фоиз хисоблаш орқали ортганини кўряпмиз. Жадвал 4.1. Келгуси қиймат ва мураккаб фоизлар йи ллар Йил бошига жамғарма (долл.) Хисобланган фоизлар(долл.) Йил охирига жамғарма(долл.) 1 1000,00 100,00 1100,00 2 1100,00 110,00 1210,00 3 1210,00 121,00 1331,00 4 1331,00 133,10 1464,10 5 1464,10 146,41 1610,51 Хисобланган фоиз Суммаси 610,51 Умуман олганда, агар i - фоиз ставка, n - йиллар сони , у холда 1000 долл.ни келгуси қийматини қуйидаги формала орқали топамиз.: FV=1000(1+i) n (4.1) 2 Зви Боди Роберт, К. Мертон «Финансы» - М.: Вильямс, 2008. – 780с.

Формулани кавс ичида берилган миқдорини PV (1000 долл.) хажмига купайтирилади, бу 1 долл.ни келгуси қиймати дейилиб, келгуси қийматнинг коэфиценти дейилади. Бизни мисолда бу 1610,51 долл га тенг. Келгуси қиймат коэфицентини хисоблаш учун формула оддийдир. Келгуси қиймат коэфиценти = (1 + i) n Хохлаган 5 йилга қўйилган 10 % ли қўйилмани келгуси қиймати, буни келгуси қиймат коэфицентига купайтириш(1610,51) орқали топилади. Шундай қилиб, фоиз ставкси 10 % бўлган банка 5 йилга муддатга қўйилган шартлар асосидаги 500 долл.ни келгуси қиймати қуйидагича: 9500 долл. х 1610,51 = 504.254 долл.) . Келгуси қиймат коэфиценти қанча юқори бўлса ва фоиз ставкаси қанча юқори, унинг муддати узоқка қўйилган маблағни кайтиши шунча узоқ бўлади. Жадвал 4.2 и расм. 4.2 вкладни турли хил муддат ва турли хил фоиз ставкаларини боғлиқлигини кўрсатади..

Даврлар сони Расм. 4.1. Келгуси қиймат ва мураккаб фоизлар диаграммаси Келгуси қийматни хисоблаш Келгуси қийматни хисоблаб топишда аввалги мисолимизда келтирган 1000 долл ни 5 йил муддат, 10 фоиздаги хисоблаш орқали кўриб чиқишимиз мумкин. 1. Биз факатгина 1000 доллга 1,1 ни 5 мартага купайтирамиз: 1000 долл. х 1,1х1,1х1,1х1,1х1,1 = 1610,51 долл. Бу усул осонрок хисобланади: 1000 долл.х1,1 5 =1610,51 долл. Жадвал 4.2. Турли хил фоиз ставкалари ва турли хил муддатдаги 1 долл. ни келгуси қиймати. Фоиз ставка Даврлар сони , n 2 % 4 % 6 % 8 % 1 0% 1 2%1 1, 0200 1, 0400 1, 0600 1, 0800 1, 1000 1, 12002 1, 0404 1, 0816 1, 1236 1, 1664 1, 2100 1, 25443 1, 0612 1, 1249 1, 1910 1, 2597 1, 3310 1, 40494 1, 0824 1, 1699 1, 2625 1, 3605 1, 4641 1, 57355 1, 1041 1, 3167 1, 3382 1, 4693 1, 6105 1, 762310 1, 2190 1, 4802 1, 7908 2, 1589 2, 5937 3, 105815 1, 3459 1, В009 2, 3366 3, 1722 4. 1772 4, 473620 1, 4859 2, 1911 3, 2071 4, 6610 6, 7275 9, 6463 Эслатма. 4,2 ва 4,3 жадвалдан кўриниб турибдики,1 долл.ни турли хил муддатларда ва турли хил фоиз ставкалар шароитида келгуси қиймати келтирилган. Фоиз ставкаси қанча юқори бўлса ,унинг келгуси қиймати шунча тез усади.

1 долл.ни келгуси қийматини хисоблаш формуласи.: FV= (1 + i) n 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 йиллар Расм. 4.2. Турли хил фоиз ставкалари ва турли хил муддатдаги 1 долл. ни келгуси қиймати. Ва нихоят бу макул усули бўлиб, бунда калкулятор ва жадвал бўлмаганда сизни пулингизни келгуси қиймати хисоблаб топилади. Бу тартиб 72 тартиби дейилади. Бу асосан, йиллар сони хисобланиб, қайсики бу вақтда пуллар икки марта ортади « ортиш вақти», бу ўртача 72 сонига тенгдир, бу 1 йиллик фоиз кўринишида бўлиб, фоиз ставкага бўлинган бўлади: Икки марта лик ортиш вақти = 72 Фоиз ставка

Шундай қилиб, йиллик ставка 10 % ,мисол учун 7,2 йилда хаммадан аввал сизни пулингиз икки марта ортади. Агар 1000 долл дан бошласангиз у холда 7,2 йилдан сўнг сизда икки марта ошган 2000 долл бўлади,агар 14,4 йилдан сўнг 4000 долл., 21,6 йилдан сўнг 8000 долл. бўлади. 12.Инфляция ва инвестицион даромадлар: Ишлар инфляция билан боғлик бўлганда, турли хил валюталардан фойдаланишга олиб келади. Карилик учун жамғаришни кўриб чиқамиз. 20 ёшингизда сиз йилик 8% фоиз хисоби билан 100 долл. пул қўйдингиз. Ижобий янгилик билан изохланувчи, сизни 100 долл. қўйган пулингиз мазкур вақтда,сиз 65 ёшга тулганингизда 3192 долл.гача ортади. Сальбий янгилик, сиз бугун сотиб олаётган буюмингиз, бу вақтга келиб, бундан хам қўпроқ қийматга эга бўлади. Мисол: агар сиз сотиб олаётган товар ва хизматларни бахоси 45 йил давомида йилига 8% ортиши хисобига вужудга келган имконингиз, бугун 100 долл. маблағқўйиб, сизни 3192 долл.ингиздан қўпроқка товар сотиб олиш имкониятингизга нисбатан қўпроқдир. Шундай қилиб,сиз хеч нима ютмайсиз. Шу сабабли инфляция даражаси ва фоиз ставкаларини хисобга олган холда инвестицияни узоқлилиги хақида карор қилаётганингизда акл билан иш тутиш керак бўлади. Хақиқий ва номинал фоиз ставкаси фарқ қилиши зарур. Номинал фоиз ставкаси - бу инфляция даражасига келтирмай, у ёки бу кўринишдаги валютани ставкасидир, хақиқийфоиз ставка - унинг номиналини инфляция даражасига келтирилган у ёки бу кўринишдаги валютани ставкасидир. Хақиқийва номинал фоиз ставкалар ўртасидаги фарқ бўлишини 2 лавада берилган.

Инфляция даражаси ва номинал даражасига келтирилган хақиқийфоиз ставкаси билан боғлик холдаги формуласи. 1 + хақиқийфоиз ставка = 1 + Номинал фоиз ставка 1 + Инфляция даражаси Ёки мос холда , Хақиқийфоиз ставка = Номинал фоиз ставка – Инфляция даражаси 1 + Инфляция даражаси ( ARR ) йиллик фоиз ставкадан фойдаланиб, фоизларни ўзлуксиз( неперерывной) хисоблаш(начисления) йиллик фоиз ставкалари ўртасидаги нисбат орқали хақиқийбилан номинал фоиз ставкаси ўртасидаги алгерик- математик муносабатини қисқартиради. Хақиқийфоиз ставка – Номинал фоиз ставка – Инфляция даражаси Шундай қилиб,агар биз унинг ARR ни номинали йиллик 6 % ва инфляция даражаси 4 % ни(доимий - ўзлуксиз - хисобланган холда) хисобга олсак, у холда хақиқий ставка доимий хисобланадиган аник 1 % га тенг бўлади. 13 . Инфляция ва келгуси қиймат. Молиявий режалаштириш нуқтаи назаридан олганда хақиқийфоиз ставкасини билиш қўпроқ афзал беради. Буни маъноси шуки, ва охири окибатда, сиз келгусидага истеъмолингизни ўз жамғармангиз хисобига сотиб олишингиз мумкин. Мисолимизга қайтамиз, қайсики,сиз 20 ёшингизда 100 долл. пул қўйиб, ёшингиз 65 га тулганда ечиб олиш.

Хакикатда сизга 65 ёш тулганда сизда мазкур қанча пул (хақиқийистеъмол қувватини хисобга олган холда)- суммани бўлишини хакикатда билишни хохлаймиз. Бизга зарур маълумотлар хисоб китоби учун 2 та усул мавжуд- мураккаб ва оддий.. 1 чидан-45 йил давомида йиллик 2,8757 % хақиқийфоиз ставкададан фойдаланиб, 100 долл.ни келгуси қийматини топамиз. Биз хақиқийкелгуси киматини КИДИРИЛАЁТГАН хажмини топамиз. Хақиқийкелгуси қиймат-=100 долл.х1,02857 45 = 355 долл. Муқобил сифатида мазкур натижага -хулосага жараёнма жараён келишимиз мумкин. Аввал йиллик 8% номинал фоиз ставкадан фойдаланиб, номиналнинг келгуси қийматни топамиз. 45 йилдан сўнг FV нинг ниминали = 100 долл.х 1,08 45 =3192 долл. Сўнг агар инфляция даражаси йиллик 5 % фоиз бўлганда 45 йилдан сўнг бахолар қанчага ўсишини хисоблаймиз. 45 йилдан сўнг бахалар даражаси-Уровень цен через 45 лет = 1,05 45 = 8,985 ВА охири хақиқийкелгуси қийматни топиш учун келгуси номинал қийматини бахони келгуси даражасига бўламиз. Хақи қий FV= Келгусдаги номинал қиймат = 3192 долл. = 355 долл.Инфляция келгуси даражаси 8,985 Охири натижа худди шундай . Биз билдикки, агар банка бугун 100 долл.ни(20 ёшимизда) қўйсак, агар 45 ёил давомида хисобдан хеч кандай пул маблағи ечилмаса, бизни таклиф

бўйича 65 ёшга киргандаги пулга бугунги бахода 355 долл.лик товар сотиб олиш га етади. Шундай қилиб, хақиқийкелгуси қиймат(355 долл.)ни хисоблаш учун 2 усул мавжуд. 1. Хақиқийфоиз ставка асосида келгуси қийматни хисоблаш. 2. Инфляцияни хисобга олган холда хақиқийкелгуси қийматни топиш мақсадида номинал ставка ва келгусида қайта бахолашдан фойдаланиб келгуси номинал қиймати хисоб- китоб қилинади. 1 4 . Инфляция ва келтирилган қиймат. Куп молиявий топширикларда келтирилган қийматни хисоблашда келгусидаги сумма фиксирланмайди. Масалан, сиз 4 йилдан сўнг машина сотиб олишни режа қилишнгиз, шунинг учун машина сотиб олишга маблағни етиши учун хозирдан жамғармага пул қўйиб-ташлаб боришингиз керак. Сиз сотиб олишни уйлаётган машинани бахоси мисол учун 10 000 долл. туради, сиз маблағингизни жойлаштиришни муқобил варианти банкни омонати бўлиб буни йиллик фоиз ставкаси йиллик 8% ни ташкил этади. Хозир сизга қўйиш учун зарур бўлган сумма кандайлигини билишга харакат қилишк, қайсики 4 йилдан сўнг банкни омонатига йиллик 8 % қўйиб 10 000 долл.ни келтирилган қийматини топдик. PV=10000 долл./1,08 4 -=7350 долл. Демак, 4 йилдан сўнг машина сотиб олишга жамғарилган маблағетиши учун банка хозир 7350 долл қўйиш етарли деб хиобланди.. Бу хато хисобланади. Агар машина қайсики хозир сотиб олишни хохлайсиз, уни бахоси хозир 10 000 долл туради, а 4 йилдан сўнг эса машинани бахоси мос холда ортиб боради. Қанчага қиммат-куп бўлади? Бу инфляция даражасига боғлик бўлади.

Агар машина бахоси тахминан йилига 5% ортса, у холда машинани 4 йилдан сўнгги бахоси 10000 х 1,05 4 , или 12155 долл. ни ташкил қилади. Бундай холлар учун инфляцияни хисоблашни 2 бир ахамиятга эга усули мавжуд. 1чи усулни мохияти шуки, хақиқийдисконт ставкасидан фойдаланиб келтирилган қийматни хисоблашдан иборат. Аввал к ў рганимиздек, хақиқийдисконт ставкаси қўйидагича аникланади.: Хақиқий фоиз ставка = Номинал фоиз ставка – Инфляция даражаси 1+ Инфляция даражаси Хақиқий фоиз ставка = 0,08-0,05 =0,02857= =2,857%1,05 10 000 доллни жорий қийматини хисоблаш учун хақиқийставкадан фойдаланамиз,ва топамиз: PV = 10000 долл./1,02857 4 = 8934 доля. 2 чи усулни мохияти шуки, йиллик номинал дисконт ставка 8%дан фойдаланиб,12155 долл., номинал келгуси суммани келтирилган қийматини топишдан иборат. PV = 12155 долл. /1,08 4 = 8934 долл. Бу икала усулда хам бир хил натижа :8934 долл олинди: 4 йилдан сўнг ўсаётган инфляция даражасини хисобга олган холда машина сотиб олиш учун етадиган –маблағ авало биз нотўғри хисобладик .

1 5 . Дисконт коэфиценти. Реал инвестициялашнинг фойдалилигини баҳолаш учун кўрсаткичларни ҳисоб-китоб қилиш вақт бўйича пул қийматини баҳолаш концепциясига асосланади. Ушбу концепция пулнинг эртада кўра бугун афзаллигидан келиб чиқади. Кўплаб тадбиркорлар ушбу мантиққа риоя қиладилар, чунки: 1.Пулнинг келажакда олинмай қолиш хавфи бор. 2.Агар бугун нақд пул мавжуд бўлса, уни келажакда даромад олиш учун фойдали инвестициялаш мумкин. Инвестиция лойиҳасини баҳолашда кўпинча пул маблағлари оқимини (лойиҳадан келиб тушувчи тушумлар ва уни амалга ошириш харажатларини) уни амалга оширишнинг турли вариантларида таққослашга тўғри келади. Бундай таққослашлар маънога эга бўлиши учун пул оқимлари қайсидир битта вақт оралиғи учун таққосланади. Таққослаш учун исталган вақтни олса бўлади, бироқ осон бўлиши учун нолинчи давр, яъни лойиҳани амалга оширишнинг бошланиши олинади. Бўлажак пул маблағи оқимлари ҳозирги вақт кўрсаткичига келтирилиши (дисконтланиши) лозим. Бу мақсадда қуйидги формулалар қўлланади:t r ÍÑ ÁÑ ) 1(    ; t r ÁÑ HC ) 1(   ( 2.2. ) бу ерда БС — бўлажак пул миқдори (бўлажак қиймат); НС — пул миқдорининг ҳозирги (жорий) қиймати; r — дисконт меъёри ёки даромадлилик ставкаси, бирлик улуши; t — ҳисоб-китоб даври (йил, ой) давомийлиги. Инвестицияларнинг бўлажак қиймати — бугунги кунда киритилган пул маблағлари маълум вақт ўтгач белгиланган фоиз (дисконт) ставкасида айланувчи сумма. Фоиз оддий ёки мураккаб бўлиши мумкин. Оддий фоиз фақат инвестицияланган маблағларнинг асосий суммасига ҳисобланади.

Мураккаб фоиз эса асосий сумма ва бундан олдинги давлар фоизларига нисбатан ҳисобланади. Пул маблағларининг жорий (ҳозирги) қиймати бўлажак қиймат ва дисконтлаш коэффициентини ҳисоблаб чиқишни ифодалайди:ÊÄ ÁÑ ÍÑ   ( 2.3. ) бу ержа КД — дисконтлаш коэффициенти, бирлик улуши. Дисконтлаш коэффициенти доимо 1 дан кичиқ бўлади, чунки акс ҳолда бугунги пул эртанги пулдан арзон булар эди. Демак, пул оқимларини дисконтлаш деб уларнинг вақт бўйича ҳар хил (турли ҳисоб-китоб қадамларига мансуб) қийматларини белгиланган вақт кўрсаткичига келтиришга айтилади. Булардан кейингиси келтириш вақти билан тавсифланади ва t орқали белгиланади . Келтириш вақти бошланғич вақт билан мос тушмаслиги мумкин. Дисконтлаш жорий ёки дефляциялаштирилган нархда ва ягона валютада ифодаланган пул оқимларига нисабатан қўлланади. Дисконтлаш учун фойдаланилувчи асосий иқтисодий норматив бирлик улуши ёки йилига фоизларда ифодаланувчи дисконт меъёри ( r ) ҳисобланади. Пул оқимини m қадамда дисконтлаш унинг қийматини (ДП т ) қуйидаги формула бўйича аниқланувчи дисконтлаш коэффициентига ( a m ) кўпайтириш йўли билан аниқланади: 0 ) 1( 1 t t m m r a    ( 2.4. ) бу ерда t m — т қадам якунланган пайт ; r — дисконт меъёри, йилига бирлик улуши; t m — t o — вақт даври, йиллар.

Дисконт меъёри ( r ) лойиҳа самарадорлигини баҳолашда фойдаланиладиган асосий иқтисодий кўрсаткич ҳисобланади. Бир қатор ҳолларда дисконт меъёрининг қиймати турли ҳисоб-китоб қадамлри учун бир хил танланмаслиги мумкин (ўзгарувчан дисконт меъёри). Бу қуйидаги вазиятларда мақсадга мувофиқ: 1. Риск вақти бўйича ўзгарувчи. 2. Лойиҳанинг тижорат самардорлигини баҳолашда капитал структураси вақти бўйича ўзгарувчи. +уйидаги дисконт меъёрларини ажратиб кўрстаиш мумкин: тижорат, лойиҳа қатнашчиси, ижтимоий ва бюджет меъёри. Тижорат дисконт меъёридан лойиҳанинг тижорат нуқтаи назаридан самарадорлигини баҳолашда фойдаланадилар. У капиталдан фойдаланишнинг муқобил (яъни бошқа лойиҳалар билан боғланган) самарадорлигини ҳисобга олган ҳолда аниқланади. Лойиҳа қатнашчисининг дисконт меъёри ушбу лойиҳада корхоналар ёки бошқа қатнашчиларнинг иштирок этиш самарадорлигини ифодалайди. Уни қатнашчиларнинг ўзлари танлаб оладилар. Аниқ афзалликлар бўлмаган ҳолатда унинг ўрнига тижорат дисконт меъёрини қўллаш мумкин. Ижтимоий (жамият) дисконт меъёри жамият самарадорлиги кўрсаткичларини ҳисоб-китоб қилишда қўлланади. У лойиҳанинг ижтимоий самарадорлигига жамиятнинг минимал талабларини тавсифлайди. Ижтимоий дисконт меъёри мамлакат Ҳукумати томонидан иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш башоратлари билан боғлиқ ҳолда тасдиқланади. Минтақавий даражада ижтимоий дисконт меъёрига маҳалий ҳоқимият оргалари томонидан ўзгартиришлар киритилиши мумкин. Дисконтнинг бюджет меъёри лойиҳанинг бюджет самарадорлиги билан ифодаланади. У марказий ва маҳаллий ҳукумат органлари томонидан белгиланади.

16. Инвестицион карорларни бахолашни таққослаш усуллари (АРV, GFS, WACC ва бошқа усуллар). Биз 6 главада инвестицион карорларни тахлили учун ишлаб чиқаришни автоматлаштириш ёки Янги тадбиркорлик йўналишларини кандай бошлашни дисконтланган пул оқими концепциясидан фойдаланишни кўриб чиқдик. Хулоса қилинди: корхона рахбари хохлаган лойихасини соф жорий қиймати ижобий бўлса қабул қилиши керак. Бу бўлимда биз бу тахлилни корхона капитплини таркиби нуқтаи назаридан кўриб чиқамиз. Амалиётда фойдаланилаётган инвесицияни бахолашни 3 турли хил усулини кўриб чиқамиз. • келтирилган қийматни корректировкалаш усули. (adjusted present value, APV) • акционер капиталини ошириш усули. ( Hows to equity , FTE ) • ўртача тортилган капитал қиймати усули. (weighted average cost of capital,WACC) Асосан 3 ала усулда хам инвестицион лойиха учун NPV бир хил бахолашга олиб боради . Келгусида биз ундан фойдаланишни кўриб чиқамиз . Инвестицион карорларни бахолашни уч усулини таққослаш. Юқори даги келтирилган 3 усулларга изох бериш учун алохида лойихани кўриб чиқамиз . Бутун жахонга спутник алокаси бўйича хизмат кўрсатувчи Global Connections Corporation корхона рахбари ўз хизматини хажмини ва сифатини ошириш учун зарур бўлган янги спутник сотиб олиш хақида уйламокда . Бу компанияни жорий бозорли капитализацияси (сумма долгового и акционерного капитала) 1,0 млрд дол.ни ташкил этади. Янги спутник сотиб олиш учун 100,0 млн дол харажат этиш зарур, бунда компанияни йилига 20,0 млн долл савдо тушуми ошишига олиб бориши керак. Янги спутник содержанияси учун йиллик харажати 5,0 млн дол деб бахоланяпти.

Спутникни хизмат муддати чегараланмаган. Global Connections Corporation учун амалдаги соф фойда солиқ ставкаси 30 %га тенг. Корпорациияни бозор бахоси бўйича капитал структураси: 20 % облигацияни, 80 %и акцияни ташкил этади. Global Connections Corporation Янги лойихани амалга оширса хам мазкур пропорцияни саклаб колмокчи. Global Connections Corporation ни қарзли мажбурият6номаси рисксиз хисобланади, буларни фоиз стакаси эса йиллик 8%ни ташкил этади. Агар спутник коммуникацияси учун қарзли капитал(йиллик 10% ни ташкил этади)ни жалб қилиш талаб этилмаган холдаги тадбиркорликка қўйилаётган инвестицияни зарур даромадлилик ставкаси мазкур лойиха учун NPV нимага тенг. Агар мазкур лойихани 100 %акционерли капитал хисобига молиялаштирилаётган лойихасини NPV сини хисоблаш орқали мазкур саволни кўриб чиқишдан бошлаймиз. Кейин лойихани NPV сини бахолашни таққослаш зарур, қайсики юқоридаги инвестицияни бахолашни 3 усулларидан қарзли мажбурият таъсирини хисобга олган холда хар биридан фойдаланишга асосланиб олинади. Лойихани амалга оширгандан сўнг кутилаётган даромадни ортиши кутилаётган йиллик 20,0 млн даромад ва ишга тушириш учун кетадитган 5,0 млн долл харажатлари ва соф фойда коэфицентини к ў пайтириш орқали топилади.: Кутилаётган даромад (қарзли мажбуриятдан фойдаланмаган холда.) = (1-0,3) х (20 млн. долл. — 5 млн. долл.) = 0,7 х 15 млн. долл. = 10,5 млн. долл. 10 % ли бозор хисоб ставкаси асосида лойихани келтирилган қийматини топамиз.:

PV қарзмажбуриятисиз инвестиция = 10,5 млн. долл. =105 млн. долл. 0,1 Демак, 100 млн долл. аввалги харажатларни айириб, лойихани NPV сини топинг. Молиявий “курол”сиз лойихани NPV си = 105 млн. долл. -100 млн. долл. = 5 млн. долл. Лойихани молиявий «кўрол»сиз NPV си =5,0 млн Қарзли молиялаштириш таъсири б илан боғли қ холда NPV ни корректировкалашни 3 усулини кўриб чи қ амз. Корректировкаланган келтирилган қиймат усули. Корректировкаланган келтирилган қиймат усули( APV ) – «соли қ шити» қийматини бахолашдек 16,6,1 бўлимда кўриб чиқилганга асосланади. Лойихани APV си қарзли лойиха PV + Янги лойихани амалга ошириш хисобига қўшимча қарзли молиялаштиришни юзага келтирувчи «солиқ шити»и фоизини келтирилган қийматига тенгдир. Global Connections Corporation фирмани олиб бораётган молиявий сиёсатига асосан лойихани амалга ошириш хисобига янги жалб қилинган капитални хажми фирмани бозор қийматида ортган 20 %ни ташкил этади ёки 0,20 х мазкур лойихани APVси. Янги облигациялар муддатсиз хисобланиб, бунинг натижасида қўшимча «солиқ шити»ни яратувчи унинг келтирилган қиймати янги қарз мажбуриятлари хажмига кўпайтирилган солиқ ставкасига тенг ёки 0,30 х 0,20 х APV. Шундай қилиб мазкур лойихани APV си қўйидагига тенг. APV = PV улушсизли лойиха + PV қўшимча "солиқ шити" = 105 млн. лопл.+0,06хАРУ = 105 млн. долл./0,94= 111,70 млн. долл.

қарзсиз лойиха 0,06 ни APV га купайтириб, қўшимча «солиқ шити»ини PV си 6,70 долл га тенг. Global Connections Corporation акционерлари учун қийматини ортиши лойиха бўйича корректирока қ илинган соф келтирилган қиймат орқали топамиз ( adjusted net present value , ANPV ) 3 . ANPV= NPV улушсизли лойиха + PV қўшимча "солиқ шити" = 5 млн. долл. + 6,70 млн. долл. = 11,70 млн. долл. Акционерлар даромадини ошириш усули. Акционерлар даромадини ошириш усулидан фойдаланиб, фирмани солиқ тўлангандан кейинги акционерлар ўртасидаги кутилаётган даромадни хисоби орқали топилади (flow to equity, FTE). Кейин бу ўсишнинг NPVси аникланади, бу қайсики қўйидаги формула орқали kg акционерлар капиталини қиймат кўрсаткичларидан фойдаланилади: 4 k e = k + ( 1 - t ) ( k - r ) d (16.1) где k — капитал қиймати-стоимость капитала (қарз мажбуриятини чиқарилмаган холда-) t — солиқ ставкаси r — рисксиз хисобланган қарз мажбуриятлари бўйича фоиз ставка . d — қарздорлик коэфиценти (бозор бахоси бўйича) . 3 В случае, когда величина новых долговых обязательств для данного проекта определена, можно рассчитать PV дополнительного "налогового щита" и, следовательно, ANPV непосредственно, без предварительного расчета АРУ, как это сделано в рассматриваемом примере. Общепринятым является использование вместо принятого в этом примере сокращения ANPV более короткой аббревиатуры APV , однако смысл его должен быть виден по контексту. 4 Эта формула применима только в том случае, если долговые обязательства фирмы являются безрисковыми. Распространение ее на рискованные облигации путем простой замены безрисковои ставки обещанной является неправомерным. Правильная оценка "налогового щита" в случае рискованных долговых обязательств является сложной и выходит за рамки этой книги

Global Connections Corporation нинг қарздорлик коэфиценти б илан капитал структурасига эга (отношением стоимости облигаций к стоимости акций) D 0,20/0,80 = 0,25, га тенг бўлиб,у холда 16,1 га келтириб, акционерли капитал қийматини топамиз. k e = 0,10 +(1 - 0,30)х(0,10 - 0,08)х0,25 = 0,1035. Global Connections Corporation фирмани акционерлари кутаётган спутникли лойихани амалга оширишдан солиқ тўлагандан кейинги ортган даромад CFS қўйидагига тенг. CFS = қарзсиз лойидан кутилаётган даромад –фоиз тўлови кўринишдаги соф харажатлар = 10,5 млн. долл. - (1 - /) х г х D = 10,5 млн. долл. - 0,7 х 0,08 х D =10,5 млн. долл. - 0, 056 D, Бу ерда D Global Connections Corporation нинг лойихани қабул қилгандан сўнгги қарзли мажбуриятномаларни ортаётганлигини билдиради . Бундан кўриниб турибдики, муомалдада юрган акцияларни ортиб бораётган келтирилган қиймати E қўйидагига тенг. E = CFS /k = 101,45 млн . долл .-0,5411D = 101,45 млн. долл. - 0.5411 х 0.25 х Е. =101,45 млн. долл.-0,1353 E =101,45 млн. долл./1,1353 = 89,36 млн. долл. ва D = 22,34 млн. долл га тенг бўлиб, Global Connections Corporation нинг молиявий сиёсати учун D = 0,25 E тенгдир. Янги акцияни эмиссия қилиш хажми қайсики янги лойихани молиялаштириш учун чиқариладиган қисми 100,0 млн долл ни ташкил этди.

100.0 млн долл — 22,34 млн. долл. = 77,66 млн. долл. Ш ундай қилиб, акционерлар учун NPV нинг хажми лойихани амалга ошириш хисобига 89,36 млн долл ни ташкил этяпти. — 77,66 млн. долл. = 11,70 млн. долл. Бундай натижага келтирилган қийматни корректировкалаш усулида хам эришилганди. Бу усулдан фойдаланиб, лойихани PV си самарали молиявий воситалардан фойдаланмаган холдаги, солиқ тўлангандан сўнги кутилаётган пул оқимларига эга ўртача тортилган капитал қиймати ( weighted average cost of capital , WACC ) бўйича дисконтлаш йўли орқали топилади. Кейин олинган натижадан аввалги 100 млн долл. харажатни чегириб ташланади. . WACC ни топиш кўриниши қуйидагича (16.2) Мазкур формулага асаосан WACC жалб қилинган заём ва акционер капитал(солиқ тўлангандан сўнг )ни ўртача тортилган қийматини билдиради. Бу ерда асосий оғирлик сифатида лойихани келтирилган қийматини акция ва облигацияни бозорли бахолаш орқали аниқланади. Шундай қилиб спутник лойиха учун WACC қуйидагичани ташкил қилади WACC =0,1035х0,80 +0,7х0,8х0,20 =0,0904 Мазкур лойиха учун NPV и қайсики аввалги 100 долл инвестиция айириб ташланадиган, WACC бўйича дисконтланаётган, солиқ тўлангандан сўнги қолган кутилаётган йиллик пул оқимлари кўринишда аниқланади :

NPV= 10,5 млн. долл. -100,0 млн. долл. = 11,7 млн. долл. 0,094 1 7 . Аннуитет ва унинг турлари. Аннуитетни келгуси қ иймати ва келтирилган қ ийматини хисоблаш усуллари. К ў п холларда жамғарма сертификатлари схемасида, инвестицион лойиха ёки келгусида кредитни қ айтишида барча йиллар давомида пул тушумлари ва пул тўловлари ўз гаришсиз бўлади. Пул тушуми ва тўловлларни худди шундай операцияларини доимий равишда бир хил бўлиши - аннуитет ёки рента дейилади. Бу термин бизга суг у рта хаёти сферасидан келган бўлиб, бу қайсики аннуитетнинг шартномаси махълум давр ичида ўрнатилган белгиланган тўловларни сотиб олувчи томонидан кафолатланган шартнома дейилади. Бу термин молияда пул тўловини хохлаган миқдордагига нисбатан қўлланилади. Шундай қилиб, кечиқтирилган айрим тўловлар ёки ипотка шартномалари бўйича бундай маълум тўловлар-аннуитет дейилади. Агар пул тўловлар шу вақтнинг ўзида бошланиб, жамғарма режаси ёки ижаралардир, бундай шартномалар зудлик билан(срочный) ёки аннуитетни ўзлуксиз (немедленным) кўринишидир . Агар пул оқими жорий даврни охирида бошланса, а секи наста билан бўлса ухолда бу оддий аннуитет дейилади. Ипотека оддий аннуитетни мисолидир. Аннуитетни келгуси қиймати. Мисол учун, сиз келгуси 3 йил давомида 100 долл.дан хар йили пул қўйишни кўзладингиз. Агар фоиз ставка йиллик 10 % бўлса, у холда бу даврни охирида сизда қанча пул тупланади?

Агар пул қўйишни шу вақтда бошласа, у холда сизда қуйидагича пул бўлади: FV=100 долл. х 1,1 3 +100 долл.х 1,1 2 +100 долл. х 1,1 100 долл. хажмдаги пул харажат фиксирли хажмини кавс ичига оламиз ва оламиз: FV=100 долл. х (1,1 3 +1,1 2 +1,1) Олинган натижа-364,10 долл. худди шу, йиллик тўловларни келгуси қиймати хисобланади. Коэфицент, қайсики 100 долл.га купайтирилиб, бу миқдор 3 йилдан иборат хар бир йиллар учун йиллик тўловларни 1 долл.ини келгуси қийматини билдиради Йиллар сони ва турли хил фоиз ставкалар учун келгуси қийматни коэфиценти жадвалда мажуд бўлиб, хозир купчилик молиявий калкулятордан фойдаланилади. Калкуляторни клавишаси, доимий тўловларини қўшиб калкуляторга киритилади ( купчилик холларда PMT ) белгили усулидир. Бизни мисолда i , п, РМТ Лар мавжуд, PVни топишимиз керак. n i PV FV РМТ Натижа 3 10 0 ? 100 PV = 8559,48 долл. Аннуитетни келгуси қийматини хисоблашда бу аннуитетни турини мохиятига боғлиқ бўлиб,- бизни мисолимиздек немедленный) ёки оддий бўлиши мумкин.

Оддий аннуитетда 1 чи взнос 100 долл. хажмида бўлса у холда бу 1 чи йилнинг охирига бўлади. Расм. 4.6 да икала холатни кўрсатувчи вақтинчалик график тузилган. Зудлик билан аннуитетни хисоблаётганда унинг умумий суммасига қўшимча йиллар учун фоиз хисоблаш жараёнида у холатда хам бу холатда хам тўловлар сони бир хил бўлади. Шундай қилиб, зудлик билан (немедленный )аннуитетни FV си оддий аннуитетни FV сига 1 + /. купайтирилиб унга тенглашади. Келгуси қийматни хисоблаш учун оддий аннуитет учун 1 доллни йиллик хажми қуйидаги формуладан топилади.: PV= (1+i) n -1 i Биз жамғарма режамиз бўйича унинг 3 йиллик миқдори 364,10 доллга тенг бўлган хар бир йиллик 100 долл взносларни келгусидаги қийматини аниқладик,агар 1 чи вклад шу вақтда бажарилса у холда зудлик билан аннуитет (немедленный аннуитет), ва 331 долл-агар тўлов йил охирига бажарилса оддий ануитет (обычный аннуитет) бўлади. 4.6.Чизма. Аннуитетни пул оқимлари диаграммаси

Аннуитетни келтирилган қиймати. Аннуитет бўйича тўловларни келтирилган қиймати айрим холларда билишимиз зарур. Мисол, келгуси 3 йил давр ичида қайсики йилига 10 % хисобланадиган йилига 100 долл. олиш имкониятига эга бўлиш учун хозир қанча пул қўйган булардингиз? Жавоб: учта тўловларни келтирилган қиймати бўлади. Аннуитетни келтирилган қиймати- 100 долл. бўйича 3 та тўловларни хар бирини келтирилган қийматидир.: PV = 100 долл./1,1+100 долл./1,1 2 + 100 долл./1,1 3 Йилига 100 долл. доимий тўловни келтирамиз.: PV = 100 долл. х (1/1,1+1/1,1 2 + 1/1,1) 3 Олинган натижа, аннуитетни келтирилган қиймати дейилиб 348,69 долл.ни ташкил этади. Коэфицент, қайсики 100 долл.ли тўловлар к ў пайтирилади - бу 10 % ли ставкада 1 долл. хажмли уч йиллик оддий аннуитетни келтирилган қиймати. Жадвал 4,5 тасдиклаяптики, 248,69 долл. –келгуси уч йил давр ичида йилига 100 долл. дан сиз олиб туришингиз учун сиз қўйишингиз керак бўлган хозирги барча суммадир. 1 долл.ни с фоиз ставкада л давр ичидаги оддий аннуитетни келтирилган қийматини хисоблаб чиқамиз. P V= 1 - (1+i) -n I

n i PV FV PHT Натижа 3 10 ? 0 100 РV= 248,69 18. Пул оқимини аннуитет тўловларини хисоблаш. Сизни кизингиз 10 ёшда, сиз банкда хисоб очиб колледжа укитиш учун кизингизга имконият яратмокчисиз. Колледжда укитиш 1 йи лга 15 000 долл. туради. Сиз 8 йилдан сўнг 1чи йили учун уктиш учун 15 000 долл..пулни тупланиш мақсадида хар йили 8 йил давомида бир хил миқдордаги суммани хисоб ракамга пул қўйиб, пулни тупланишини шакллантирасиз. Агар хақиқийфоиз ставкаси йиллик 3% бўлса, у холда сиз хар йили қанчадан пул қўйишингиз керак бўлади? Хар йили хисоб ракамга агар инфляция даражаси йилига 5 %гача ортса, қанча маблағқўйишингиз керак? Хақиқиййиллик вклад суммасини топиш учун биз аввал PMT ни суммасини аниклашимиз керак. П i P V F V P MT Натижа 8 3 0 1 5000 ? 1636,85 долл. Шундай қилиб, йиллик омонат суммаси шундай бўлиши лозимки, бунинг бугунги истеъмол қуввати 1686,85 долл га тенг бўлсин. Йиллик 5 % инфляция даражасида унинг хар йиллик хисобга куядиган хақиқийсуммаси 4,8 жадвалда келтирилган.

Шунинг учун, хар йили хисобга тушаётган жамғармани номинал сумма режаси жорий инфляция даражасига келтирилиш (корректировка қилиниш)и лозим. 8 йил давомида хисобга сумма йигилиб, натижада бу укитиш учун тўлов етарли бўлади. Шундай қилиб, агар йилига инфляция даражаси 5 % гача ортса, у холда 8 йилдан сўнг хисобдаги суммани номинали 15 000 долл гача х 1,05 8 , ёки 32162 долл бўлади. Бизга 8 йилдан сўнг укитиш учун зарур тўлов хақиқийкўринишда - 15 000 долл, а номинал кўринишда эса- 22612 долл бўлади. Инфляция даражаси йилига 5 % бўлган шароитда жамғармани келгуси қиймати 22612 долл бўлишига ишонч хосил қилиш учун, жадвал 4,9 ни охирги столбасини яъни номинал пул оқимларини келгуси қийматини хисоблашимиз зарур .

8. Жадвал . Аннуитет: номинал ва хақиқий Тўловлар сони Хақиқий тўлов Инфляция к оэффициент и Номинал тўлов 1 1686,85 1,05 1771,19 долл. Е 1686,85 1,05 2 1859,75 долл. 3 1686,85 1,05 3 1953,74 долл. 4 1686,85 1,05 4 2050,38 долл. 5 1686,85 1,05 5 2152,90 долл. G 1686,85 1,05 6 2260,54 долл. 7 1686,85 1,05 7 2373,57 долл. 8 1686,85 долл. 1,05 8 2492,25 долл. 9. Жадвал. Хақиқий аннутетни келгусидаги номинал қийматини аниқлаш Тўловлар сони Хақиқий тўлов Номинал лли тўлов Келгуси қиймат коэфиценти Келгусидаги номиналли қиймт 1 1686,85 долл. 1771,19 долл. х1,0815 7 3065,14 долл. 2 1686,85 1859,75 х1,0815 6 2975,87 долл. 3 1686,85 долл. 1952,74 долл. х1,0815 5 2889,20 долл. 4 1686,85 2050,38 х1,0815 4 2805,05 долл. 5 1686,85 2152,90 х1,0815 3 2723,35 долл. 6 1686,85 долл. 2260,54 долл. х1,0815 2 2644,02 долл. 7 1686,85 долл. 2373,57 долл. х1,0815 2567,02 долл. 8 1686,85 2492,25 х1 2492,25 долл. Келгусидаги номинал қийматнинг жами 22161,90 долл. Аввало, эътибор беринг, агар хақиқийфоиз ставка йилига 3 % бўлса, у холда номинал фоиз ставка 8,15 % га тенг бўлиши зарур.: 1 + Хақиқийфоиз ставка= 1+Номинал фоиз ставка 1 + Инфляция даражаси 1 + Номинал фоиз ставка =

(1 + Хақиқийфоиз ставка)х (1 + Инфляция даражаси) Номинал фоиз ставка = Хақиқийфоиз ставка + Инфляция даражаси + Хақиқийфоиз ставка х Инфляция даражаси Номинал фоиз ставка = 0,03+0,05 + 0,03х0,05 = 0,0815 Жадвал 4,9 кўрсатилганидек, номинал фоиз ставка (8,15) шароитида йиллик взносни номиналини топиб, биз келгуси қийматнинг умумий номинали хакикатда 22162 долл га тенг эканлигини аникладик.. Эсланг, агар сизни даромадингиз йилига 5 % ортаётган бўлса, сизни даромадингиздаги номинал тўловлар улуши ўзгармайди. Агар инфляция даражаси 10 фоизгача кўтарилса, шунга мос сиз ў з взносингизни номинал ини оширишингиз керак, 8 йилдан сўнг хисобингиздаги номинал сумма 15000 долл. х 1,1 8 , ёки 32154 долл бўлиши лозим. Бу сумманинг бугунги доллардаги хақиқийқиймати 15 000- бу хакикатда укитиш учун етарли хисобланади. 19. Инфляция ва инвестицион қарорлар Инвестицион карорлар қабул қилаётганда инфляцияни хисобга олиш худди шахсий жамғаришга карор қабул қилишга ўхшаб асосий ахамият касб этади, Бу худди уни келгуси пул тушумлари, заводни хақиқийактив кўринишдаги жихоз ва иш кўролларига эга мулккларга инвестиция қўйиш ва инфляция даврида капитал қўйилма хисобига уни номинал кўриниши тезрок усиб боради. Агар ўз вақтида хаётга мос ўзгаришларни-юзага келувчи холатни корректировака қилмасангиз, у холда ўз шансларингизни бериб ёки ютказиб

қўйишингиз мумкин. Бунда шундай иш тутиш керакки, қанчалик зарур бўлган инфляцияга эътиборни қаратмок керак, келгуси мисолга эътибор Беринг. Мисол учун хозирги вақтда сизни уйингиз мазут хисобига иситилади ва хар йилиги бунга 2000 долл. харажат қилинади. Сиз хисоблшингиз керакки, уй иситишни газ хисобига иситиш орқали йилига 500 долл. маблағингизни тежамокдасиз ва газ ва мазут бахоси ўртасидаги фарқ узоқ ўзгармаслик эхтимоли мавжуд. Газли иситиш тизимини ўрнатиш қиймати 10 000 долл.ни ташкил этмокда. Агар маблағдан фойдаланишни уни банка йиллик 8% депозитга қўйиш муқобил варианти бўлса, бунда мазкур холда иситиш тизимини алмаштириш шунчалик зарурми? Эътиборни қаратинг, бунга карор қабул қилишда, бу карорга келиш учун табий вақтинчалик чегараланиш йукдир. Мисол учун, 500 долл фарқ доимий мавжуддир. Мисол учун, иситиш тизимини алмаштириш харажатлари бошқа хохлаган тизимдан фойдаланишдан катъий назар, ўзгаришсиз колмокда. Шундай қилиб, карор қабул қилишда биз уни хисобга олмаймиз. Демак, бу инвестиция доимий даромад келтиради, сиз хозир 10 000 долл тўлайсиз, шу кундан бошлаб, хар йили 500 долл. дан бир неча чегараланмаган йиллар давомида самара келтиради. Газ иситишга инвестиция қўйиш хисобига йилига даромадлиликни ички ставкаси 5 % дир(500/10 000) . Даромадлиликни ички ставкаларини 5 % ни 8% билан таққослаб, муқобил бўлган газ иситиш тизимини ўрнатиш учун қўйилган капитал қўйилмани отказ қилишни хохладингиз. Қарор қабул қилишда фақат шошилманг. Банкни бу банк ставкаси хисоби (йилига 8%) – фоиз ставкани номиналидир.

А газ иситиш учун қўйилган инвестицияни даромадлилигини ички ставкси-5 % ми? Агар сиз мазут ва газ бахолари ўртасидаги фарқ (500 долл.) инфляция даражасига ўхшаб бирга вақтлар бўйича ортиб боради, у холда мазкур инвестицияни 5 % ли ички даромадлилик ставкаси- даромадни хақиқий ставкаси дейилади. Шундай қилиб, сиз уни банк омонати бўйича кутилаётган хақиқий фоиз ставкаси билан таққослашингиз керак. Агар сиз инфляцияни йиллик даражаси 5 % бўлишини сезмоқдасиз , у холда банкни кутилаётган хақиқий фоиз ставкаси 2,875 % ((0,08-0,05)/1,05) дир. Газ иситиш тизими учун қўйилган инвестицияни 5% ли йиллик даромади ундан ортиб кетмокда. Шундай қилиб, қўйилманинг ёмон вариант эмас. Бу мисолга асосан биз қўйидаги тартбни киритдик : «Инвестицияни муқобил варинатларини бахолаётганда даромадлиликни хақиқий ставкасини инвестицияни муқобил тури бўйича даромадлиликни номиналини энг юқориси билан хеч качон таққосламанг. Бу тартибда эхтиёткорликни талаб этади : «Хеч качон номинал пул оқимини дисконтлашда хақиқий фоиз ставкаси ёки хақиқий пул оқимларни дисконтлашда номинал фоиз ставкадан фойдаланманг. 20.Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолаш усуллари. Инвесторлар учун инвестицион қарорлар қабул қилиш жуда қийин вазифа ҳисобланади. Бунда асосий мезон корхона қийматларини ошириш мезонларига қаратилади. Унинг омиллари бўлиб корхона даромадлари ўсиши, молиявий риск ёки ишлаб чиқариш ҳаражатларининг камайиши, корхона ишлари самарадорлиги даражасини ошириш ҳисобланади.

Реал инвестиция лойиҳалари бўйича бундай натижаларга эришиш учун, ҳар қандай лойиҳанинг самарадорлигини баҳолаш зарур бўлади. Шундай қилиб ивестиция лойиҳаларининг самарадорлигини аниқлаш муҳим илмий ва амалий аҳамиятга эга. Чунки лойиҳанинг самарадорлигини баҳолаш даражасидан қўйилган капиталнинг қайтиб келиш муддати, корхонанинг ривожланиш суръати ҳамда бошқа ижтимоий- иқтисодий муоммаларни ҳал қилиш имконини беради. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолаш усуллари. Чет эл мамлакатларининг тажрибасини, шу билан бирга ЮНИДО 5 (United Nations Industrial Development Organization) тавсияларини ҳисобга олган ҳолда инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш икки мезон асосида, яъни молиявий ва иқтисодий баҳолаш орқали амалга оширилади. Инвестиция лойиҳаси самарадорлигини баҳолашнинг бу иккала мезони ҳам бир-бирини тўлдириб туради. Молиявий баҳолаш инвестиция лойиҳасини умумий реализация (амалга ошириш) жараёнидаги ликвидлигини таҳлил қилишда ишлатилади. Бошқача айтганда, молиявий баҳолаш вазифаси, лойиҳани белгиланган муддатларда амалга ошириш учун, унинг жами молиявий мажбуриятларини бажаришга корхонанинг етарли молиявий ресурслари бўлишини белгилашдир. Иқтисодий баҳолаш эса, инвестиция лойиҳасининг потенциал қобилияти, шу лойиҳага қўйилган маблағларнинг қийматини сақлаб қолишда ва уларнинг ўсиши суръатини етарли даражасини яратиб беришда фойдаланилади. Амалиётда инвестицияларнинг самарадорлигини (ИС) аниқлаш учун фойда массасининг (Ф) инвестиция ҳаражатларига (ИХ) бўлган нисбати фоиз кўринишида олинади; ИС  Ф / ИХ  100 (1.1) 5 ЮНИДО-Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ташкилий бўлинмаси бўлиб, унинг асосий вазифаси БМТга аъзо мамлакатлар саноати ривожланишига ёрдам беришдир.

Инвестиция ҳаражатларини фойда билан солиштириш жараёни доимий равишда инвестициялаш амалга ошгунча қадар (инвестицион лойиҳанинг бизнес-режаси ишлаб чиқариш даврида), инвестициялаш даврида (объектни қурилиши даврида) ва инвестициялашдан сўнг (янги объектдан фойдаланиш даврида) давом этади. Қуйидаги расмда ҳар бир мезон бўйича асосий аниқлаш келтирилган: 2-расм. Инвестиция лойиҳаси самарадорлигини баҳолаш берилган Молиявий асосланганлик инвестиция жараёнининг ажралмас қисми ҳисобланади. Инвестор молиявий ҳолати номаълум бўлган юридик ёки Инвестиция лойиҳасининг самарадорлигини баҳолаш усули Молиявий баҳолаш Иқтисодий баҳолаш Дарома д тўғри- сидаги ҳисобот (2- шакл) Молиявий баҳоланишнинг коэффициентлари Фойданинг оддий нормаси Пул маблағ- лари ҳарака- тининг ҳисобот и (4- шакл) Баланс (1- шакл) Оддий (статисти к) усуллар Дисконт усуллари Қайтиб келиш муддати Соф дисконт- ланган даромад Даромадл и- ликнинг ички меъёри

жисмоний шахслар билан ҳеч қандай муносабатлар олиб бормайди. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда, корхоналар молиявий ҳисоботларини эълон қилиш нормал ҳолат ҳисобланади ва улар ҳар хил тўпламлар ҳолатида чоп этилади. Бу тўпламлар орқали компанияларнинг молиявий ҳолати тўғрисида маълумотлар олиш мумкин. Инвестиция лойиҳасининг молиявий асосланганлик баҳоси пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот ёрдамида асосан ҳисобланади (4-шакл). Бу эса корхонанинг маблағлари ҳолати тўғрисида аниқ маълумот олишни, шу билан бирга бу маблағларнинг инвестиция лойиҳасига етарлигини кўрсатиб беради. (5.1 - жадвал). Корхона пул оқимлари асосан қуйидагилардан ташкил топади:  операцион фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 050-қатор);  инвестицион фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 100- қатор);  молиявий фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 180-қатор); Пул маблағлари бўйича салбий сальдо чиққанда, қўшимча ўз маблағлари ёки қарз маблағларини жалб этишни тақозо этади ва бу маблағлар инвестиция лойиҳасини молиявий баҳолаш ҳисоб-китобида акс эттирилиши керак. Лойиҳанинг мақсади, шартлари ва вариантларини танлаб олишга кўра молиявий баҳолаш (ёки молиявий асосланганлик баҳоси), инвестицион лойиҳалаш жараёнида қўшимча маълумотлардан фойдаланиш мумкин. (масалан, 1 ва 2 шакл маълумотлари). Амалиётда эса кўпгина корхоналар пул оқимлари тўғрисидаги маълумотларни унчалик акс эттирмайдилар. Бу эса корхонанинг пул маблағлари, қайси фаолият эвазига келаётганлигини таҳлил этишга имкон бермайди. Натижа эса корхонани молиявий баҳолашни қийинлаштиради. Шунинг учун корхоналар молия-хўжалик фаолияти учун маълумотлар эълон қилаётганида Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирнинг 2002 йил 27 декабрдаги 140-сонли буйруғи (Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги

томонидан 2003 йил 24 январда рўйхатга олинган) талабларини тўлиқ инобатга олишлари зарур бўлади. Инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолашнинг иккинчи усули, бу лойиҳани иқтисодий баҳолаш ҳисобланади. Лойиҳани иқтисодий баҳолаш ўз навбатида икки гуруҳга бўлинади:  Оддий (ёки статистик) баҳолаш;  дисконтлашга асосланган баҳолаш. Биринчи гуруҳга қуйидагилар киради:  инвестиция қоплаш муддати ( Payback Period , PP );  инвестиция самарадорлиги коэффициенти (Accountinq Rate of Return, ARR). 5.1. -жадвал. Корхона пул оқими ҳарактеристикаси Корхона фаолияти тури Фойда (кирим ) Ҳаражатлар (чиқим) Инвестиция фаолияти а)асосий воситаларни сотиш. б)номоддий активларни сотиш. в) узоқ ва қисқа муддатли инвестцияларни сотиш. г) оборот капиталининг камайиши ҳисобига тушумлар а) капитал қўйилмалар. б)номоддий активларни сотиб олиш. в) оборот капиталининг ўсиши ҳисобига ҳаражатлар. г) узоқ ва қисқа муддатли инвестицияларни сотиб олиш. Операцион а) маҳсулот (товар, иш а) материал товар, иш ва

фаолият ва хизмат) ларни сотишдан келиб тушган пул маблағи. б)операцион фаолият нинг бошқа пул тушумлари. хизматлар учун мол етказиб берувчиларга тўланган пул маблағлари. б) ходимларга ва улар номидан тўланган пул маблағлари. в)операцион фаолият нинг бошқа пул тўловлари. Молиявий фаолият а) акциялар чиқар - ишдан ёки хусусий капитал билан боғлиқ бўлган бошқа инстру ментлардан келган пул тушумлари. б) олинган фоизлар ва дивидентлар. г)молиявий фаолият нинг бошқа пул тушум лари, шу жумладан қарзлар бўйича пул тушумлари а) хусусий акциялар сотиб олингандаги пул тўловлари. б) тўланган фоизлар ва дивидентлар. в) узоқ ва қисқа муддат ли кредитлар ва қарз лар бўйича тўловлар. г) лизинг бўйича тўлов лар. д) молиявий фаолият нинг бошқа тўловлари. Кўпчилик ҳолларда амалиётда инвестиция самарадорлиги коэффициентини ( ARR ) ўрнига фойданинг оддий нормаси ( return on investments , ROI ) коэффициентидан фойдаланилади. Лекин бу икки коэффициенти ҳисоблаш алгоритми бир хилдир. Ушбу усулнинг асосий афзалликлари коэффициентларни аниқлашда бажариладиган ҳисоб-китоб ишларининг қулайлиги, оддийлиги ва тушунарлигидадир. Бу гуруҳ коэффициентининг камчиликлари шундан иборатки, бунда инвестицияланадиган лойиҳа бўйича вақт омили ҳисобга олинмайди.

Иккинчидан, инвестиция капиталининг қопланиши кўрсаткичига асос қилиниб, фойда олинади, аммо амалиётда амортизация ажратмалари ҳам инвестиция капиталининг қопланиши учун манба бўлади. Шунинг учун инвестиция қоплаш муддати коэффициентини (РР) ҳисоблашда, албатта амортизация ажратмаларини ҳисобга олиш зарур. Учинчидан, бу коэффициентлар инвестиция лойиҳаси бўйича бир томонлама баҳолашни беради, яъни у фойда ва инвестиция суммалари миқдорига асосланган бўлади. Инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини чуқур таҳлил этиш учун иккинчи гуруҳ иқтисодий баҳолаш коэффициентиларидан фойдаланилади. Уларга қуйидагилар киради:  Соф келтирилган қиймат ( Net Present Value , NPV ) ёки соф жорий қиймат;  инвестиция рентабеллиги индекси ( Profitability Index , PI );  фойданинг ички меъёри (Internal Rate of Return, IRR);  инвестиция дисконтланган қоплаш муддати ( Discounted Payback Period, DPP ). Хулоса қилиб , шуни айтиш жоизки инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолашда икки усул , яъни молиявий ва иқтисодий баҳолашдан фо й даланилади . Бу баҳолаш усуллари бир - бири тўлдириб туради ва инвестиция лойиҳасининг самарадорлигини аниқ ва тўлиқ баҳолашда муҳим рол ў йнайди .

Тавсия этилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И . А . Каримовнинг “М амлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ”.Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримовнинг “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” .; Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И А Каримовнинг “Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омилидир” ,Тошкент - «Ўзбекистон» 2011й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: 1998 й. 24 декабрь. 5. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомиласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 6. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: “Молия” нашриёти, 2003 й. 332 бет. 7. Жўраев А.С. , Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳаларни таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2003 й. 256 бет.

Похожие

Инвестициялар (капитал куйилмалар), уларнинг иктисодий самарадорлиги

Инвестициялар (капитал қўйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги

Истеъмол, жамғарма ва инвестициялар

Инвестициялар маркетинги

Портфелли инвестициялар