Истеъмол, жамғарма ва инвестициялар - Экономика - Рефераты

Истеъмол, жамғарма ва инвестициялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.3984375 KB

Истеъмол, жамғарма ва инвестициялар Режа: 1. Истеъмол ва жамғарманинг иқтисодий мазмуни ҳамда уларнинг ўзаро боғлиқлиги. 2. Жамғаришнинг моҳияти, омиллари ва самарадорлиги. 3. Инвестициялар ва унинг даражасини белгиловчи омиллар.

1. Истеъмол ва жамғарманинг иқтисодий мазмуни ҳамда уларнинг ўзаро боғлиқлиги Миллий иқтисодиётда янгидан вужудга келтирилган қиймат, яъни миллий даромад истеъмол ва иқтисодий жамғариш мақсадларида ишлатилади. Истеъмол кенг маънода жамият иқтисодий эҳтиёжларини қондириш жараёнида ишлаб чиқарилган товар ва хизматлардан ҳамда иқтисодий ресурслардан фойдаланишни, уни истеъмол қилишини билдиради. Бунда унумли ва шахсий истеъмол фарқланади. Ҳозирги кунда мамлакатнинг халқаро бозорларда эркин товар айирбошлаши ҳам халқаро баҳоларда, жаҳон андозаларига мослашиб бормоқда. Таъминотнинг макрокўламдаги ҳолати истеъмол функциясини ўрганиш тақозо этади. Чунки, истеъмол функцияси моҳиятини билиш истеъмол бозорини бошқаришда асос бўлади. Истеъмол бозорида харидорлар фақат фуқаролардан иборат бўлмайди. Харидорлар таркибига аҳолига бепул хизмат кўрсатувчи корхона ва ташкилотлар ҳам киради. Унумли истеъмол бевосита ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлиб, ишлаб чиқариш воситалари ва инсон ишчи кучининг истеъмол қилинишини, яъни улардан фойдаланиш жараёнини англатади. Шахсий истеъмол ишлаб чиқариш соҳасидан ташқарида рўй бериб, бунда истеъмол буюмларидан бевосита фойдаланилади ёки улар тўлиқ истеъмол қилинади. Истеъмол бозорида ҳар хил хизматлар сотилади. Истеъмол бозорининг ҳажми унда сотилаётган товарларнинг ялпи суммаси билан белгиланади. Истеъмол товарлари эса қатъий давлат нархлари, назорат қилинадиган нархлар ва эркин нархларда сотилади. Истеъмол жараёнида турли хил моддий ва маънавий неъматлардан фойдаланилади. Истеъмол қилинадиган неъмат турига боғлиқ равишда моддий неъматларни ва хизматларни истеъмол қилиш ажратилади. Индивидуал ёки жамоа бўлиб истеъмол қилиш ҳам фарқланади. Алоҳида оила ёки жамият аъзоларининг ихтиёрида бўлган моддий неъматларни истеъмол қилиш индивидуал истеъмолга жамият аъзоларининг

гуруҳлари моддий неъмат ва хизматлардан фойдаланиши жамоа бўлиб истеъмол қилишга яъни ижтимоий истеъмолга киради. Истеъмол фонди маблағларидан бутун иқтисодиёт доирасида банд бўлган ходимларнинг моддий ва маданий эҳтиёжларини, шу жумладан бошқариш ва мудофаа эҳтиёжларини қондириш учун фойдаланилади. У бутун аҳолининг шахсий истеъмолини, аҳолига ижтимоий хизмат қиладиган муассасалардаги, шунингдек, илмий муассасалар ва бошқаришдаги моддий сарфларни ўз ичига олади. Истеъмол фондининг шахсий даромад шаклида ходимлар қўлига келиб тушадиган қисми истеъмолчилик сарфлари мақсадида ишлатилади. Истеъмолчилик сарфлари – бу аҳоли жорий даромадларининг тирикчилик неъматлари ва хизматлар учун ишлатиладиган қисми. Жамғарма – истеъмол сарфларидан кейин турли мажбурий тўловлар чегириб ташлангандан кейин қолган даромаднинг бир қисми. Жамғарма – бу уй хўжаликлари ихтиёридаги жорий даромадлари бир қисмининг фоизли даромад олиш ва келажакдаги истеъмолини қондириш мақсадида тўпланиб (жамғарилиб) боришидир. Жамғармани амалга оширишдан кўзланган мақсадлар  фоиз шаклида даромад олиш; • узоқ муддат фойдаланиладиган қимматбаҳо истеъмол товарлари (уй-жойлар, автомашина ва бошқа зебу-зийнат буюмлари) сотиб олиш; • касаллик, ишсизлик ва бахтсиз ҳодисалар каби олдиндан билиб бўлмайдиган ҳолатлардан иқтисодий ҳимояланиш; • қарилик даврини моддий таъминлаш; • фарзандларининг келажагини таъминлаш; • келажакда вужудга келиши мумкин бўлган турли-туман эҳтиёжларни қондириш. Истеъмол ва жамғарма даражасини белгилаб берувчи омиллар • шахсий даромад

• уй хўжаликлари жамҚарган бойлик • нархлар даражаси • нархлар, даромадлар ва товарлар таклифи ўзгариши кутилиши • истеъмолчи қарзлари миқдори • солиқлар даражаси Жамғарма истеъмол мақсадида ишлатилмайдиган даромаддир. Жамғарма функцияси даромадлар билан жамғарманинг узвий боғлиқлигини кўрсатади. Уй хўжаликларида шахсий даромадлар миқдорида турли хил солиқларни тўлагандан сўнг ўз ихтиёридаги даромад қолади. Буни биз миллий даромаднинг бир қисми ҳам деб атаймиз. Унинг ҳажми уй хўжаликлари даромадидан истеъмолчилик сарфларини айириб ташлаш йўли билан аниқланади. Даромад фондида истеъмолчилик сарфлари улуши қанчалик юқори бўлса жамғарма ҳажми шунчалик кам бўлади. Жамғарманинг ўсиши эса иқтисодий маънода маблағларнинг истеъмол буюмлари харид қилишдан инвестицион товарларга йўналтирилишини билдиради. Шу сабабли даромадда истеъмолчилик сарфлари ва жамғарма нисбатининг ўзгариши бир қатор, баъзан қарама-қарши оқибатларга олиб келиши мумкин. Биринчидан, даромадларнинг қандайдир қисмини жамғармага қўйиш оқибатида у товарларда бўлган талабда ўз аксини топмайди. Маҳсулотнинг ҳар қандай ҳажмини ишлаб чиқаришдан олинган даромад тўлиқ сарфлангандагина жами талабни таъминлаш учун етарли бўлади. Демак жамғарма даромадлар - харажатлар оқимида номутаносиблик бўлишига олиб келади. Жамғарма даромадлардан маблағларни олиб қўйишни билдириб истеъмолчилик сарфлари барча ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотиб олиш учун етарли бўлмай қолишини билдиради. Агар аҳоли ўз даромадининг

қандайдир, қисмини жамғарса, ўзининг хусусий талабини вужудга келтирмайди. Бунинг натижаси сотилмай қолган товарларнинг кўпайиши, ишлаб чиқаришнинг қисқариши, ишсизлик ва даромадларнинг пасайиши бўлиши мумкин. Бошқа томондан жамғарма талабнинг етишмаслигига олиб келмаслиги ҳам мумкин, чунки жамғарилган маблағлар тадбиркорлар томонидан инвестицион мақсадларда ишлатилади. Бу истеъмолчилик сарфларининг ҳар қандай етишмаслигини қоплайди ва жамғарма келтириб чиқарадиган истеъмолдаги ҳар қандай етишмасликни тўлдиради. Учинчидан, корхоналар ҳам ўзининг барча маҳсулотини истеъмолчиларга сотишни кўзда тутмайди, балки унинг бир қисмидан ишлаб чиқариш воситалари шаклида фойдаланиши мумкин. Шундай қилиб, агар тадбиркорлар аҳолининг жамғармаларига тенг миқдордаги маблағларни инвестицияларга қўйишни кўзда тутса, ишлаб чиқариш даражаси доимий бўлиб қолади. Истеъмол ва жамғарма даражасини аниқлаб берувчи асосий омил миллий даромад ҳисобланади. Лекин миллий даромад таркибида тўғри солиқлар ҳам мавжуд бўлади. Шу сабабли солиқлар тўлангандан кейин аҳоли қўлида қоладиган даромад истеъмолчилик сарфлари ва шахсий жамғарма йиғиндисига тенг бўлади. Истеъмол ва шахсий жамғарманинг даражаси бевосита солиқлар тўлангандан кейинги қолган даромад билан аниқланади. Демак бу даромад истеъмолнинг ҳам, жамғарманинг ҳам умумий омили ҳисобланади. Чунки жамғарма даромаднинг истеъмол қилинмайдиган қисми ҳисобланса, солиқлар тўлангандан кейинги даромад шахсий жамғармани аниқлаб берадиган асосий омил бўлиб чиқади. Ҳар йилги ҳақиқий истеъмол миқдори ва солиқлар тўлангандан кейинги даромад ўртасидаги фарқ шу йилдаги жамғарма миқдорини аниқлайди. Қараб чиқилган омил таъсирида истеъмол ва жамғарма даражасининг ўзгаришини қуйидаги жадвалда тушунтирамиз. Таҳлил учун шартли маълумотлардан фойдаланамиз.

2-жадвал. Истеъмол ва жамғарма даражаси, млрд., сўм (шартли маълумотлар) Йиллар Даромад даражаси (Д) Истеъмол (И) Жамғарма (Ж) ИўМ ЖўМ ИқМ ЖқМ 2000 1500 1300 200 0,87 0,13 - - 2005 1800 1500 300 0,83 0,17 0,67 0,33 2009 2200 1700 500 0,77 0,23 0,50 0,50 1 2 3 (1-2) 4(2:1) 5(3:1) 6(2:1) 7 (3:1) Жадвал маълумотларидан хулоса чиқариб айтиш мумкинки, биринчидан, аҳоли даромадининг асосий қисми истеъмолга сарфланади, қолган қисми жамғармага ажратилади. Иккинчидан, истеъмол ҳам, жамғариш ҳам даромадлар даражасига бевосита боғлиқ бўлади. 2500 Д Истеъмол ва 2000 жамғарма С (минг сўм) 1500 1000 S 500 500 1000 1500 2000 2500 Шахсий даромад (минг сўм) 1-чизма. Шахсий даромад, истеъмол ва жамғарма графиги Аҳоли даромадининг истеъмолга кетадиган улуши истеъмолга ўртача мойиллик дейилади (ИўМ).

Аҳоли даромадининг жамғармага кетадиган улуши эса жамғармага ўртача мойиллик (ЖўМ) дейилади. Яъни: истеъмол жамгарма ИўМ = х 100 ва ЖўМ = 100 даромад даромад Жадвалда келтирилган ҳар бир даромад даражаси бўйича ИўМ ва ЖўМни ҳисоблаб кўрамизки даромад кўпайиб бориши билан ИўМ тушади, ЖўМ эса ўсади. Ҳақиқатда солиқлар тўлангандан кейин қолган даромад ёхуд истеъмол қилинади ва ёхуд жамғармага кетади. Шу сабабли даромаднинг истеъмол қилинадиган ва жамғармага кетадиган қисмлари даромад ҳар қандай даражасининг бутун миқдорини қамраб олади. қисқаси ИўМ+ЖўМ=1,0 ёки 100% бўлади. Даромад ўсимининг истеъмол қилинадиган қисми ёки ҳиссаси истеъмолга қўшилган мойиллик дейилади (ИҚМ), ёки истеъмолдаги ўзгариш ИҚМ = _________________________________ даромаддаги ўзгариш Даромад ҳар қандай ўсишнинг жамғармага кетадиган ҳиссаси, жамғармага қўшилган мойиллик дейилади (ЖқМ), яъни ЖқМ = жамғармадаги ўзгариш/даромаддаги ўзгариш. Масалан, агар 1500 млрд. сўм ни ташкил қилувчи солиқлар тўлангандан кейинги даромад 300 млрд. сўмга кўпайиб 1800 млрд. сўмга етса (7-қатор) даромаднинг шу ўсган қисмининг 2/3 қисми истеъмол қилинади ва 1/3 қисми жамғармага кетади. Бошқача айтганда, ИқМ - 0,666 ни, ЖқМ эса 0,333 ни ташкил қилади. Даромаддаги ҳар қандай ўзгариш учун ИқМ ва ЖқМ йиғиндиси ҳар доим I га тенг бўлиши зарур ёки ИқМ + ЖқМ = I. Бизнинг мисолда 0,666+0,333= I,0

Шахсий даромаддан ташқари истеъмол ва жамғарма ўртасидаги ўзаро боғлиқликка таъсир кўрсатувчи бошқа бир қатор омиллар ҳам мавжуд бўлади. Бу омилларнинг асосийлари қуйидагилар: - уй хўжаликлари жамғарган бойлик даражаси; - нархлар даражаси; - нархлар, даромадлар ва товарлар таклифи ўзгаришининг кутилиши; - истеъмолчи қарзлари; - солиқ ставкалари ўзгариши. 2. Жамғаришнинг моҳияти, омиллари ва самарадорлиги Жамғариш иқтисодиётдаги ялпи сарфларнинг таркибий қисмларидан бири ҳисобланиб, инвестицион характердаги товарларга талаб даражасини белгилаб беради. Инвестициялар жамғаришнинг амалда намоён бўлиш шакли бўлганлиги сабабли дастлаб таҳлилни жамғаришнинг моҳияти, омиллари ва самарадорлигини назарий жиҳатдан асослаш билан бошлаймиз. Жамғариш деб, миллий даромаднинг бир қисми асосий ва айланма капиталларни, шунингдек, эҳтиёт заҳираларини кўпайтириш учун сарфланишига айтилади. Амалда жамғариш капитал маблағлар ёки инвестицион сарфлар шаклида юзага чиқиб, у янги асосий капитални ҳосил қилиш, ишлаб турганларини кенгайтириш, реконструкциялаш ва янгилашга қилинадиган харажатларни ифодалайди. “Жамғариш” ва “капитал маблағ” ёки “инвестицион сарфлар” тушунчалари бир хил мазмунга эга эмас. Бир томондан, капитал маблағ ёки инвестицияларнинг чегаралари жамғариш фондига қараганда кенгроқ, чунки реновацияга (яъни эскирган объектларни батамом алмаштиришга) сарфланадиган амортизация фондининг бир қисми ҳам уларнинг манбаи бўлиб хизмат қилади. Иккинчи томондан, “жамғариш” тушунчаси инвестицион сарфлар доирасидан чиқиб кетади, чунки у фақат

асосий капиталнинг эмас, балки айланма капиталнинг, шунингдек, эҳтиёт заҳираларининг кенгайишини ҳам англатади. Ишлаб чиқариш ва ижтимоий-маданий соҳаларидаги жам ғариш бир-биридан фарқланади. Жамғарилган маблағларнинг моддий ишлаб чиқариш соҳасининг асосий капиталларини ва айланма маблағларини кенгайтиришга кетадиган қисми ишлаб чиқариш соҳасидаги жамғариш фондини ҳосил қилади. Ишлаб чиқариш соҳасидаги жамғариш иқтисодий ўсишнинг муҳим омилидир. Ижтимоий - маданий соҳадаги жамғариш (ноишлаб чиқариш жамғариши) уй-жой фондини, касалхоналар, ўқув муассасалари, маданият, соғлиқни сақлаш, спорт муассасалари, яъни номоддий ишлаб чиқариш тармоқларини кенгайтириш, реконструкциялаш, янгилашга сарфланади. Ноишлаб чиқариш соҳасини кенгайтириш ҳам ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг зарур шартидир. Жамғариш фонди, унинг ҳажми ва таркиби такрор ишлаб чиқариш суръатларини белгилаб берадиган ҳал қилувчи омиллардир. Жамғариш нормаси бевосита жамғариш фондининг бутун миллий даромад ҳажмига нисбати билан аниқланади: ЖН = (ЖФ/МД) х 100, Бунда, ЖН-жамғариш нормаси, ЖФ-жамғариш фонди, МДмиллий даромад. Жамғариш нормасининг ҳам ўз чегараси бўлиб, уни ошириш иқтисодий жиҳатдан самарасиз бўлиб чиқиши ва салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Масалан, унинг ҳаддан ташқари ортиши натижасида инвестицион сарфлар самарадорлиги пасайиб кетиши мумкин, чунки капитал маблағлар ҳажми билан қурилиш ташкилотларининг қувватлари, материаллар ва ускуналар етказиб бериш имкониятлари, инфратузилманинг ривожланиши ўртасида номутаносиблик пайдо бўлади. Маблағларнинг сочилиб кетиши, объектларни барпо этиш муддатларининг чўзилиб кетиш хавфи ошади, оқибатда улар қимматлашади, барпо этиш жараёнидаёқ маънавий жиҳатдан

эскиради , тугалланмаган қурилишлар кўпаяди. Оқибатда иқтисодий ўсиш пасайиб кетиш тамойилига эга бўлади . Шундай қилиб, жамғариш фонди иқтисодий ўсиш суръатлари ва сифатига фақат ўзининг миқдори билангина ҳал қилувчи таъсир кўрсатиб қолмайди. Фан-техника революцияси шароитида улардан фойдаланиш самарадорлиги биринчи ўринга чиқади. Жамғариш фонди миллий даромаднинг бир қисмини ташкил этади ва шу сабабли миллий даромад ҳажми кўпайишини белгилайдиган омиллар, жамғариш миқдорини ҳам белгилаб беради. Бу омиллардан асосийси қўлланиладиган ресурслар массаси ва уларнинг унумдорлигидир. Жамғариш миқдори ишлаб чиқариш жараёнида хом-ашё, материаллар, энергияни тежаб- тергаб сарфлашга ҳам боғлиқ. Маҳсулот бирлигига уларни сарфлашни камайтириш моддий воситаларнинг ўша миқдорида маҳсулотларни кўпроқ ҳажмда ишлаб чиқаришга имкон беради. Жамғаришнинг миқдори миллий даромаддаги жамғариш ва истеъмол фондлари ўртасидаги нисбатга ҳам боғлиқ бўлади. 3. Инвестициялар ва унинг даражасини белгиловчи омиллар Инвестициялар сарфларнинг иккинчи таркибий қисми ҳисобланади. Инвестициялар даражаси жамият миллий даромади ҳажмига сезиларли таъсир кўрсатади; миллий иқтисодиётдаги кўплаб мутаносибликлар унинг ўсиш суръатига боғлиқ бўлади. Инвестициялар мамлакат миқёсида кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш объектлари қуриш, станок, ускуна ва шу каби узоқ муддатли фойдаланиладиган асосий капиталларни сотиб олиш, ишга тушириш билан боғлиқ сарфларни билдиради. Инвестициялар – асосий ва айланма капитални кўпайтиришга, ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтиришга пул шаклидаги қўйилмадир. У пул маблағлари, банк кредитлари, акция ва бошқа қимматли қоғозлар кўринишида амалга оширилади.

Инвестицияларни рўёбга чиқариш бўйича амалий ҳаракатлар - инвестицион фаолият, инвестицияларни амалга оширувчи шахс - инвестор дейилади. Инвестицияларнинг турлари Ишлаб чиқариш Иқтисодиётнинг моддий бойликлар ва неъматлар иш мақсадидаги ин- лаб чиқарувчи тармоқ ҳамда соҳаларидаги асосий ва вестициялар айланма капиталлар учун сарфлардир. Ноишлаб Номоддий ишлаб чиқариш ва ижтимоий маданий чиқариш соҳалар (уй-жой қурилиши, таълим, маданият, мақсадидаги ин- соғлиқни сақлаш, спорт ва шу каби муассасалар)ни вестициялар кенгайтириш учун сарфлардир. Товар – моддий Ишлаб чиқаришнинг технологик хусусиятларидан ке заҳираларга инве- либ чиқиб ва турли фавқулотта ҳолатлардан стициялар суғурталаниш учун товар ва бош қа моддий заҳиралар учун қилинадиган сарфлар. Инвестиция фаолияти қуйидаги манбалар ҳисобига амалга оширилиши мумкин: - инвесторларнинг ўз молиявий ресурслари (фойда, амортизация ажратмалари, пул жамғармалари ва ҳ.к.); - қарз олинган молиявий маблағлар (облигация заёмлари, банк кредитлари); - жалб қилинган молиявий маблағлар (акцияларни сотишдан олинган маблағлар, жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг пай ва бошқа тўловлари); - бюджетдан инвестицияларни молиялаштириш. 2008 йилда Ўзбекистонда инвестицион қўйилмаларнинг 41,1% корхоналарнинг ўз молиявий маблағлари ҳисобига, 9,0% бюджет

1. маблағлари ҳисобига амалга оширилган Инвестицияларнинг манбаларидан бири аҳоли кенг қатламлари (ишловчилар, ўқитувчилар, врачлар ва бошқалар) жамғармаси ҳисобланади. Муаммо шундан иборатки, жамғарма хўжалик юритувчи бир гуруҳ томонидан амалга оширилади, инвестициялар эса шахслар ёки хўжалик юритувчи субъектларнинг бутунлай бошқа гуруҳи томонидан амалга оширилиши мумкин. Ўз-ўзидан аниқки, инвестициялар манбаи бўлиб иқтисодиётда фаолият қилувчи саноат, қишлоқ хўжалик ва бошқа корхоналар фойдаси ҳам ҳисобланади. Бу ерда “жамғарувчи” ва “инвестор” бир-бирига тўғри келади. Ўзбекистонда капитал қуйилмаларда нодавлат секторининг улуши 1991 йилдаги 24 %дан, 2000 йилда 34, 7%, 2002 йилда 59,2 % ва 2008 йилда 79,8%га етган. Республикада инвестицияларнинг молиялаштириш манбалари 2 бўйича тузилиши (% ҳисобида) 3-жадвал Йиллар 1991 1992 1993 1994 1995 1998 2000 2002 2008 Жами капитал қўйилмалари 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 Шу жумладан: бюджет маблағлари 44,5 26,6 32, 1 25,3 22,9 24, 2 30,3 25,0 9,0 Корхоналарнинг ўз маблағлари 38,7 52,9 46,2 47,1 47,0 49,2 26,4 40,0 44,1 1 Қаранг: Социально-экономическое положение Республики Узбекистан за 2009 год. Тошкент-2009. 49-б. 2 Ўзбекистон Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган.

Банк кредитлари . . . 0,3 8,3 11,1 9,6 6,2 7,5 2,2 5,0 Чет эл инвестициялари ва кредитлари 0,1 6,6 14,0 20,3 21,7 20,4 25,9 Аҳоли маблағлари 16,8 20,2 13,2 9,9 6,5 . . . 12,7 12,0 9,8 Бошқа маблағлар 0,4 6,2 Инвестицияларга сарфлар даражасини иккита асосий омил белгилаб беради: 1) Тадбиркорлар инвестицияларга сарфлардан олиш кўзда тутилган, кутилаётган соф фойда нормаси ва 2) фоиз ставкаси. I. Инвестицияларга қилинадиган сарфларнинг ҳаракатлантирувчи мотиви фойда ҳисобланади. Тадбиркорлар ишлаб чиқариш воситаларини қачонки улар фойда келтирадиган бўлса, сотиб олади. Инвестициялар даражасини белгилайдиган иккинчи омил фоизнинг реал ставкаси ҳисобланади. Фоиз ставкаси бу - реал асосий капитални сотиб олиш учун зарур бўлган банд қилинган пул капиталига корхона тўлаш зарур бўлган пул миқдори ҳисобланади. Агар кутилаётган соф фойда нормаси (10 %) фоиз ставкаси (7 %)дан ортиқ бўлса инвестицияни амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлади. Аксинча фоиз ставкаси (айталик, 12%) кутилаётган соф фойда нормасидан (10%) ортиқ бўлса, инвестициялаш самарасиз ҳисобланади. Инвестиция даражасига кутилаётган соф фойда нормаси ва фоиз ставкасидан ташқари бошқа қуйидаги омиллар ҳам таъсир кўрсатади. 1. Машина ва ускуналарни харид қилиш, ишлатиш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатлари. 2. Тадбиркорлардан олинадиган солиқ миқдори. 3. Технологик ўзгаришлар.

Инвестицияларнинг ўзгарувчанлигини белгилаб берувчи омиллар • инвестицион товарлар (асосий капитал)нинг ноаниқ хизмат муддатига эга бґлиши; • инновациялар, техника ва технологиялар соҳасидаги анча катта кашфиётлар доимий пайдо бўлиб турмаслиги; • иқтисодиёт циклли ривожланиш тамойилига эга бўлиши; • тадбиркорлар оладиган фойда доимий барқарор эмаслиги; • рўй бериши мумкин бўлган фавқулотта ҳолатлар (сиёсий вазият, давлат иқтисодий сиёсатидаги ўзгаришлар ва ҳ.к.). Соф миллий маҳсулот (даромад) ҳажмидаги ўзгаришнинг ялпи сарфларнинг алоҳида турлари, шу жумладан инвестициялардаги ўзгаришларга нисбати – мультипликатор самараси дейилади. Мультипликатор самараси = СММ ( даромад ) даги ўзгариш Инвестициялардаги ўзгариш Инвестицияларнинг 5 млрд. сўмга кўпайиши соф миллий маҳсулотнинг 20 млрд. сўм миқдорга ўсишига олиб келса мультипликатор самараси 4 га (20:5) тенг бґўлади. СММдаги = Мультипликатор х Инвестициялардаги ўзгариш щзгаришлар ёки 20=4 х 5 Мультипликатор самарасига таъсир қилувчи омиллар: • истеъмолчилик сарфларидаги ўзгариш;  давлат харидидаги ўзгариш;  соф экспорт ҳажмидаги ўзгариш.

Мультипликатор самарасининг мазмунини изоҳловчи ҳолатлар • Иқтисодиётда бир субъект томонидан қилинган сарфлар бошқаси учун даромад шаклини олади; • Даромаддаги ҳар қанда ўзгариш истеъмол ва жамҚармада ҳам худди шунда йўналишда ўзгариш бўлишига олиб келади. Мультипликатор самараси млрд сўм (шартли маълумотлар) СММ (даромад) да- ги ўзгариш Истеъмолдаги ўзгариш (И¤=3/4) Жамғармадаги ўзгариш (Ж¤1/4) 1(2+3) 2(1-3) 3(1-2) Инвестицияларининг ўзгариши 5,0 37,5 1,25 2-цикл 3,75 2,81 0,94 3-цикл 2,81 2,11 0,70 4-цикл 2,11 1,58 0,58 5-цикл 1,58 1,19 0,39 қолган циклар 4,75 3,66 1,19 Жами 20,0 15,0 5,0 Жадвал маълумотлари нвестицияларнинг 5 млрд сўмга ўсиши, СММ ҳажмининг 20 млрд сўмга кўпайишига олиб келишини кўрсатади. И¤+Ж¤=1 бўлгани учун Ж¤=1-И¤ Шунга мос равишда: Мультипликатор= 1 = 1 = 1 =4; 1  иу 1,0  0,75 0,25 Тўлиқ бандлик шароитда ялпи сарфлар СММ ҳажми билан мос келмаслиги мумкин. Бу мос келмаслик рецессион ёки инфляцион фарқда ифодаланади.

Ялпи сарфларнинг СММ ҳажмдан кам бўлган миқдори рецессион фарқ дейилади. Ялпи сарфларнинг СММ ҳажмдан ортиқча бўлган миқдори инфляцион фарқ дейилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон - буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекстон, 1999. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мағсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т.: Ўзбекстон, 2005. 4. Каримов и.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари/И.А.Каримов, - Т.: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 5. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. Президент Ислом Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йўналишларига бағишланган вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль. 6. Каримов И.А., Энг асосий мезон – хаёт ҳақиқатни акс эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2009, - 24 б. 7. Шодмонов Ш., Алимов Р.Ў., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси. – Т.: «Молия», 2002. 8. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси – Т.: Ўқитувчи, 2002. 9. Джумақулов Т.Т., Сафарова З.Т. Использование трудов И.Каримова в преподавании экономической теории и его вклад в её развитие: Учебное пособие. – Т.: Изд-во мет.лит-ры им. Абу Али ибн Сино, 2002. 10. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси иккинчи китоб: Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма._ Т.: «Шарқ», 2003. 11. Тарасевич Л.С., Гребенников П.И., Леусский А.И. Макроэкономика: Учебник М: Юрист-Издат, 2003. 12. По, А. Самуэльсон, Вильям Д. Норд Хаус. Экономика: Пер. 13. с англ. – М.: «Лаборатория Базовых знаний» 2000.

Похожие

Инвестициялар маркетинги

Портфелли инвестициялар

Инвестициялар маркетинги

Молиявий инвестициялар

Инвестициялар хисоби