Инвестиция фаолиятида капитал қўйилмалар ва капитал қурилиш - Экономика - Рефераты

Инвестиция фаолиятида капитал қўйилмалар ва капитал қурилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

378 KB

Инвестиция фаолиятида капитал қўйилмалар ва капитал қурилиш Режа. 1. Капитал қурилиш ва капитал қўйилмалар. 2. Капитал қўйилмаларни тавсифланиши. 3. Капитал қўйилмани тармоқлар бўйича тавсифланиши ва уни такомиллаштириш. 4. Капитал қў йилмани худудлар бўйича тавсифланиши ва уни такомиллаштириш. 5. Капитал қў йилмани мулк шакли бўйича тавсифланиши ва уни такомиллаштириш . 6. Капитал қў йилмани технологик тўзилиши ва уни такомиллаштириш. 7. Капитал қўйилмани қайта ишлаб чиқариш бўйича тўзилиши ва уни такомиллаштириш. 8. Асосий воситаларга қ илинадиган инвестицияларнинг манбалари бўйича тўзилиши ва уни такомиллаштириш. 9. Қурилишнинг ташкилий шакллари (янги қурилиш, таъмирлаш, кенгайтириш, техник қайта жиҳозлаш). 10. Капитал қурилишда лойиҳалаштириш. 11. Капитал қурилишда тендер савдоларини ташкил этиш. 12. Қурилишда шартнома муносабатлари, Қурилиш-монтаж ишларининг смета қиймати таркиби ва тўзилиши.

1. Капитал қурилиш ва капитал қўйилмалар. Капитал қ урилиш ишлаб чи қ ариш ва ноишлаб чи қ ариш тармо қ ларининг асосий фондларини яратувчи ва шакллантирувчи тармо қ ҳ исобланади. Капитал қ урилиш мазкур фондларни тайёрлашда сарф қ илинадиган ме ҳ нат, молиявий ва материал харажатларни ў з ичига олади. И қ тисодий ну қ таи назардан капитал қў йилма ва капитал қ урилиш фар қ ини ани қ лаб олиш зарур. Капитал қ урилиш - бу хал қ х ў жалигининг ало ҳ ида бир тармо ғ и б ў либ, унинг тайёр ма ҳ сулоти б ў либ асосий фондлар ҳ исобланади. Жамиятнинг моддий техник-базасини яратишинг асосий й ў налишлари - янги корхоналарни қ уриш, яратиш билан биргаликда ишлаб турган корхоналарни реконструкция қ илиш ва техник жи ҳ атдан қ айта қ уроллантириш чора- тадбирларига бевосита бо ғ ли қ . Бош қ ача қ илиб айтганда, давлат инвестиция сиёсати нафа қ ат , янги объектларни вужудга келтир и ш, балки мавжуд корхоналарни техник ва технологик жихатдан янгилашга қ аратилиши лозим. Ўзбекистон Республикасида инвестиция фаолиятида капитал қурилиш буюртмачи ва пудратчи ўртасидаги ҳаракатдаги меъёрий ҳужжатлар асосида тузилган шартнома асосида олиб борилади. Объект қурилишига шартнома танлов савдолари натижалари бўйича белгиланган қурилишнинг бутун даврига янги қурилишга, ишлаб турган корхоналарни кенгайтириш, реконструкция қилиш ва техника билан қайта жиҳозлашга тўзилади. Шартнома Ўзбекистон Республикасининг Фуқоролик Кодекси, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий – хуқуқий базаси тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни ҳамда капитал қурилиш соҳасидаги бошқа норматив – ҳуқуқий ҳаражатлар талабларига мувофиқ тўзилади. Қурилишда пудрат шартномаси танлов савдолари натижалари бўйича аниқланган шартномавий жорий нарх бўйича белгиланган тартибда танлов савдолари натижалари тасдиқлангандан кейин ўн кун муддат ичида тўзилади.

Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминлашни очиш учун буюртмачи томонидан хизмат кўрсатувчи банкка қуйидагиларни тақдим этади:  Қурилишларнинг аниқ мўлжалли рўйхати (лойиҳа-қидирув ишларининг аниқ рўйхати);  Қурилишнинг титул рўйхати;  Буюртмачи билан пудратчи ўртасида тузилган шартнома нусхаси;  Пудратчи ташкилотининг қурилиш таваккалчиликларини суғўрталаш юзасидан шартномаси нусхаси;  Қурилиш – монтаж ишларини бажаришга “Давархитектқурилиш” қўмитасининг рўйхати. Қурилишларнинг аниқ рўйхати – объектлар рўйхатини, шунингдек улардан фойдаланиш йўналишлари бўйича ишлар ва харажатлар ҳажмини ўз ичига олувчи ҳар йили буюртмачилар томонидан ажратилган лимитлар доирасида тўзиладиган молиявий хужжат. Қурилишнинг титул рўйхати - қурилишнинг бутун даврига капитал қўйилмалар ҳажмини ва уни сарфлаш йўналишларини кўрсатган, унинг техник – иқтисодий кўрсаткичларини акс эттирган ҳолда ҳар бир объект бўйича тўзиладиган молиявий хужжатдир. Қурилишда иш ҳужжатлари – алоҳида бинолар ва иншоатларга ҳамда иш турларига иш чизмалари комплектидир. Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминловчи органга (муассасага) буюртмачи томонидан қўйидагилар тақдим этилади:  Қурилишларнинг аниқ мўлжалли рўйхати (лойиҳа-қидирув ишларининг аниқ рўйхати);  Қурилишнинг титул рўйхати;  Буюртмачи билан пудратчи ўртасида тузилган шартнома нусхаси;  Қурилиш таваккалчиликларини суғўрталаш юзасидан пудрат ташкилоти томонидан тузилган шартнома нусхаси ва танлов савдолари

натижалари тўғрисида буюртмачининг ҳисоботи;  Ҳар қайси инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун очилган молиялаштиришнинг ҳар бир ҳисоб рақами бўйича банк реквизитлари тўғрисидаги маълумотлар. Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминловчи орган буюртмачи томонидан тақдим этилган ҳужжатлар асосида инвестиция лойиҳасини маблағ билан таъминлашни амалга оширади. Хизмат кўрсатувчи банк капитал қурилишга маблағлар ўз вақтида ўтказилиши учун жавоб беради. Буюртмачи эса тўлов топшириқлари қурилишнинг титул рўйхатига қатъий мувофиқ бўлиши учун жавоб беради. Капитал қўйилма – бу, янги корхоналарни барпо этиш, мавжуд ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш объектларини техник жиҳатдан қайта қуроллантириш билан боғлиқ бўлган молиявий, иқтисодий, моддий ва меҳнат харажатлари йиғиндисига айтилади. Капитал қў йилмалар и қ тисодий жихатдан капитал инвестицияларни англатади, улар деярли бир мазмунни билдиради. Улар ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ва хизматлар к ў рсатиш со ҳ асида киритиладиган инвестицияларни – қў йилмаларни – харажатлар мажмуасини англатади. Шу ў ринда , капитал қў йилма ёки капитал инвестицияларнинг реал инвестициялардан фар қ лаб олиш зарур. Реал инвестициялар физик объектларга киритиладиган инвестициялар мажмуасини билдириб, улар нафа қ ат ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ёки хизматлар к ў рсатиш объе к тларига киритиладиган инвестицияларни англатади, балки бош қ а турдаги ноишлаб чи қ ариш объе к тларига ва тижорат ма қ садлари к ў зланмайдиган сохаларга, хусусан ижтимоий самара олиб келувчи сохаларга хам киритиладиган инвестициялардан иборат б ў лади. Реал капитал қў йилмалар эса , фа қ ат ишлаб чи қ ариш фондларини такрор ишлаб чи қ ариш билан бо ғ ли қ харажатларни ў з ичига олади.

2.Капитал қўйилмаларни тавсифланиши. Мамлакат иқтисодиётида вужудга келаётган зарур муаммоларни тахлил этиш қўйидаги холатларга хулоса қилиш бўлиб, бу буларни барчаси инвестицон мухит- фаолият билан концентирироват қилинади, а мазкур мухитда эса деловой активлилик пасайишини давом этиши эса факат негатив тенденцияларни чуқурлаштиради. Шунинг учун иқтисодиётни хақиқий секторига инвестицион активликни миллий иқтисодиётдаги саноатнинг ишлаб чиқариш, кўрилиш, транспорт, қишлоқ хўжалиги ва бошқа база тармоқларини янгилашни потенциялини кучайтиришнинг тамойилли(- принципиал значенияга) ахамиятига эга. Турли хил мулкчилик шаклидаги корхоналарнинг инвестицион фаолиятининг асосий реал активлардан ташкил топиб, бу қайсики афзалликларга эга капитал қўйилма шаклида амалга оширилади. Хозирги шароитда инвестициялашни мазкур формаси куп корхоналар учун корхонанинг бозор қийматини ошириш ва даромадлилигини доимийлигини таъминлаш, янги товар бозорини ўзлаштириш-эгаллаш, ишлаб чиқарилаётган махсулотни янгилаш, ишлаб чиқаришга янги прогрессив технологияни жорий этишга йўналтирилган инвестицион фаолиядан иборатдир. Иқтисодиётда капитал қўйилмалар деганда асосий воситаларни янгилаш билан боғлик бўлган харажатлар тушинилади. Хозирги даврда мамлакатимизда капитал қўйилмалар асосий воситаларга қилинадиган инвестициялар шаклида амалга оширилади. Россия адабиётларида Қонунчилик асосида капитал қўйилмага аниқ таъриф берилиб, бу қўйидагича «Капитал қўйилма-бу асосий капитал(асосий воситалар)га қўйилган инвестициялар бўлиб, бунга ишлаётган корхона учун янги кўрилиш харажатлари, уни кенгайтириш, реконструкция қилиш, техник қайта кўроллантириш, корхона учун янги кўрол-жихоз ва машина сотиб

олиш, лойиха изланиш харажатлари ва бошқалар киради.» 1 Тартиб бўйича бошқалар дейилганда корхонанинг айланма активларига қўйиладиган инвестицияни назарда тутилиб, янги корхонани асосий воситаларини ишга туширишни таъминлаш учун зарур қўйиладиган хамда номоддий активларга қўйиладиган инвестициялар киради. Нодавлат секторидаги хусусий капитал инвестицияларни асосий қисми ўз манбаидан бўлишидан катъий назар якка тартибда уй жой кўрилишига қўпроқ сарфланишига олиб келмокда. Бу инвестицион фаолиятдаги деформациядан дарак беради ва ишлаб чиқаришга нисбатан истъемол афзаллигини кўрсатади. Асосий капиталга инвестиция қилиш капитал қўйилма шаклида амалга оширилади; бунга амалдаги корхонани техник қайта қуроллантириш ва қайта жихозлаш, кенгайтириш ва янги кўрилиш учун харажатлар, капитал характерга эга бўлган бошқа харажатлар ва лойиха махсулоти, қурол ва ишчи қуроллар жихози сотиб олишлар киради. Иқтисодий адабиётларда ва амалиётда инвестиция синоними капитал қўйилмага нисбатан ўхшаш эмаслигини тасдиклайди. Европа адабиётларида асосан фонд бозорини кўриб чиқишга эътиборни қаратиб, шунингдек бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда инвестициялаш қимматли қоғозлар орқали амалга оширилади. Инвестициялашни асосига иқтисодиётни хақиқийй(реял сектор) бўлимига маблағни қўйиш киради, ёки турли хил мулкчиликка эга бўлган корхонанинг асосий ва айланма капиталига қўйишни билдиради. Инвестиция бозори бир хил меъёрли баходаги инвестицион товарларни сотиш-сотиб олиш вужудга келадиган жой, сферадан иборат. Инвестицион товарлар шаклида кирувчи, инвестициялар қўйидагилардир: -Кучмас ва харакатланувчи мулклар; -Пул маблағлари, банкларни мақсадли жамғармалари, қимматли коғозлар ва бошқа молиявий активлар; 1 Закон РСФСР “Об инвестицц” 1990г.

-Авторлик хуқуқи бўйича вужудга келувчи мулкий хуқуқлар, лицензия, патент, ноу хау, ЭХМ учун махсулот сифатидаги программалар ва бошқалар; -Ердан ва бошқа табий бойликлар фойдаланиш хуқуқлари. Шунинг учун иқтисодиётни утиш жараёнинида асосан давлат инвестицион мухитни бошқарувчи сифатида ётади. Иқтисодиётда капитал қўйилмалар деганда асосий воситаларни янгилаш билан боғлик бўлган харажатлар тушинилади. Хозирги даврда мамлакатимизда капитал қўйилмалар асосий воситаларга қилинадиган инвестициялар шаклида амалга оширилади. Инвестицион сферасидан келиб чиқувчи жараёнлар иқтисодиётни умумиқтисодий томонларидан; жумладан, куп холларда ишлаб чиқариш ва инфляцияни динамикаси, ЯИМ ни ўсиши, молия-кредит тизимини холати ва талабни барқарорлик даражасидан келиб чиқади. Давлатни бозорли хўжалик тизимига утишда, ўз навбатида инвестицион жараённи янги усулини шакллантиришни талаб этади. Инвестицион сферадаги ёмон холатлар иқтисодиётни реал секторини технологик ривожлантириш ва инновацион даражасини ва асосий фондларни ишлаб чиқаришни сифатли тавсифига салбий таъсир этади. Бундай холдан чиқиш учун хўжалик субъектларни инновацион шаклда шакллантириш ва иқтисодий жараённи инвестицион шаклини ташкил этиш, молиявий маблағларни янги манбаларини ташкил этиш хисобига инвестицияни барқарор ўсишини таъминлаш. Мазкур жараёнларни қўйидаги шартли таъминлаш зарур:инвестицион фаолиятни ташкил этган барча элементларини оптимал боғлаш жараёнида инвестицион сиёсатни тартиб бўйича ишлаб чиқиши; молиявий бозорни ривожлантириш; банк тизимини қайта тиклаш; иқтисодиётни бартер ва тўлавсизликни пасайтириш хисобига монетаризациялаш; иқтисодиётни реал сектори инвестициялашда рагбатни ташкил этиш ва шарт шароитларини таъминлаш. Бундай шароитда инвестициялашни амалиёти ва умумий назариясини асосий низомисиз, инвестицион стратегия ва давлатнинг сиёсати,

инвестицион бозорни амалиёти-фаолияти ва уни қонуний ривожлантириш, алохида компанияларни инвестицион стратегияси ва уни сиёсати, шунинггдек, иқтисодиётни турли жараёнларида хўжалик субъектларини инвестицион фаолият рамкасида инвестицион жараёнларни бошқариш схемасисиз, давлатни ваколатли органи сферасида, тижорат таркибида, молия-кредит ва бошқа сферадаги мутахассилар хал эта олмайдилар. Макроиқтисодий тахлилларда инвестицияни иқтисодий категорияси давлатни инвестицион мухит(ИМ)ни умуман ошириш ва уни иқтисодий ўсишини таъминлаш, иқтисодий маблағларни утказиш билан боғлик жараённи имкониятларини кенгайтиришдек куп мақсадли ва кийин жараённи кенгайтирилган тасифи ва ёзиш учун фойдаланилади. Шундай қилиб, микроиқтисодиёт даражасини иқтисодий фаолият жараённи ёзишда, ёки алохида уй-коорпорация ва фирма- корхона фаолиятлари даражаларида баён этилиши инвестиция кўринишда тушунилиб; мисол учун: асосий капитални ошириш ёки қайта ишлаб чиқариш учун манавий ва жисмоний эскирган жихозларни алмаштириш мақсадида жихоз сотиб олишга йўналтирилган у ёки бундай маблағни қўйишдир. Алохида уй хўжаликлар учун инвестицияни шундай қўйилма типидаги мисол учун; келгусида иш олиш учун ўз болаларига имкониятларни кенг очиш мақсадида ўкитиш харажатларига ўхшаш вариантларини бошқа имкониятлар билан таъминланади. Иқтисодий ўсиш нафакат асосий капиталга инвестиция қилиш натижасида юутуққ эришиляпти, бу қўйилган маблағни самараси орқали ёки қўйилган суммани хар бирини ортимини-қайтимини ошириш хисобига эришилмокда. Шуни назарда тутиш зарурки, маблағдоимо етишмаслик хукум суради, жамият олдида ЯИМ ни қанча қисми истеъмолга ва жамғармага - инвестицияга йўналтириш тақсимлаш вазифаси туради. Шунинг учун давлатнинг бу позицияси нафакат қанча инвестиция қилиш, балки чегараланган бу маблағларни қай мақсадга ёки нима мақсадга инвестиция қилиш ахамиятли хисобланади. Асосий капиталга инвестицияни

самараси уни самарали тақсимлашни бир неча белгиларига караб эришилади. 3.Капитал қўйилмани тармоқлар бўйича тавсифланиши ва уни такомиллаштириш. Инвесицияни б иринчидан, инвестиция тармо қ лар бўйича қ андай та қ симланяпти, бунинг ахамияти. Б ирок республикада бир неча тадбирлар амалга оширилмокда қайсики махсус ишлаб чиқилган и нкирозга карши даст у рни асосини ташкил қилади. Мазкур дастурни асосий мақсади халқ хўжалигини барча тармоқларини аввало саноатни базавий тармоқларини, қишлоқ хўжалигини келгусида ўсишини таъминлаш ётади, а бу ўз навбатида бу тармоқлардаги инвестицияни ўсиши билан боғлик ( 1.2 жадвалга каралсин). Агар давлат ўзини келгуси хақида кайгурса-ташвишга тушса у холда у илмий техник прогресс(НТП)ни тезлаштиришни таъминловчи тормоқларда, мамлакатнинг келажагига боғлик бўлган тармоқларни, ва саноатга маблағқўйишда уни рагбатлантириш зарур: - ёкилги –энергетик комплекси корхоналари (ТЭК), қайсики уларни махсулотисиз бошқа корхоналар машина ва механизмларсиз ишлай олмайди; - жихоз-станок ва бошқа техникалар ишлаб чиқарувчи машинақурилиш тармоги; 2.Жадвал Январ –декабр ойидаги иқтисодиётни тармоқлари бўйича асосий капталга инвестицияни ўзлаштириш 2 (млрд. сум.) 2 Экономика Ўзбекистана. Информационно-аналитический обзор за 2000-2008гг. Ташкент. «Ўзбекистан» 2009 – с.19

2007г. Жамига нисбатан % да 2008г. Жамига нисбатан % да Всего 5479,7 100,0 8483,7 100,0 Ишлаб чиқариш йўналишига 3840,3 70,1 6397,5 75,4 Ёкилги-энергетик 1116,5 20,4 1170,2 13,8 металлургия 355,9 6,5 430,2 5,1 Химиявий ва нефтхимиявий 67,3 1,2 164,4 1,9 Машинақурилиши 94,0 1,7 190,2 2,2 Енгил 145,8 2,7 240,1 2,8 Озик-овкат саноати 109,9 2,0 198,1 2,3 Қурилиш материаллари 71,5 1,3 100,3 1,2 Кишлок хўжалиги 180,8 3,3 258,4 3,1 транспорт ва алока 1249,8 22,8 2227,6 26,3 Бошқалар 448,8 8,2 1418,0 16,7 Ноишлаб чиқариш йўналишига 1639,3 29,9 2086,2 24,6 Уй-жой қурилиши 633,0 11,5 841,8 9,9 Таълим 686,4 12,5 748,9 8,8 Санъат ва табий()усство 20,0 0,4 43,3 0,5 Согликни саклаш 73,4 1,3 134,4 1,6 Коммунал-маиший хўжаликлар 107,1 2,0 123,6 1,5 Бошқалар 119,4 2,2 194,2 2,3 - умумжамият хаётини барча сфераларида қайсики барча янги қўлланиладиган махсулотлар топувчи химия санаоати; - юқори технологияга сосланган тармоқ (жихозқурилиш, электроника, микроэлектроника, нанатехнология, компьютер технологияси ва программалар ва бошқалар). Иқтисодиётни асосий-1чи даражали тармоқлари бизнинг мамлакатимиз рахбарини эътиборида турмокда. Президент Республики Ўзбекистан Ислам Каримов 2009 йил якуни 2010 йил учун мамлакатни

асосий ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурида хам асосий эътибор бер моқ ди . 4.Капитал қў йилмани худудлар бўйича тавсифланиши ва уни такомиллаштириш. Инвестицияни асосий капиталга йўналтиришни кейинги асосий йўналиши бу экспортникенгайтирувчи ва импортўрнини босувчи ишлаб чиқаришга қўйиш хисобланади, бу валюта тушумини оширади ва импорт учун валюта харажатларини камайтиради. Иқтисодиёт худудларини бошқариш муаммоси умуман махаллий ўз ўзини бошқариш концепцияси рамкасида кўриб чиқилиши лозим. Охири хукуматни муниципиал органлари ва худудларини ўзаъро бир бирига таъсири этиш усули ва оптимал формаларни излаш билан хал этилмайди. Иккинчи дан, инвестицияни худудлар кесимида оптимал тақсимлаш зарур. 3.Жадвал Ўзбекистонреспубликасида 2008 йилда асосий капиталга худудлар бўйича инвестицияни ўзлаштириш 3 Жами Шу жумладан: ишлаб чиқариш сфераси Млрд. сум Жамига нисбатан %да Млрд. сум Жамига нисбатан %да Республика Ўзбекистан 8483,7 100,0 6397,5 100,0 Республика Каракалпакистан 800,4 9,4 683,5 10,7 Андижанская 354,7 4,2 242,4 3,8 Бухарская 753,9 8,9 630,8 9,9 Джизакская 186,2 2,2 76,7 1,2 3 Экономика Ўзбекистана. Информационно-аналитический обзор за 2000-2008гг. Ташкент. «Ўзбекистан» 2009 – с.21

Кашқадарьинская 1630,7 19,2 1420,8 22,2 Невоинская 463,0 5,5 395,5 6,2 Наманганская 298,3 3,5 161,3 2,5 Самаркандск ая 388,9 4,6 180,3 2,8 Сурхандарьинская 361,9 4,3 232,9 3,6 Сырдарьинск ая 126,7 1,5 68,6 1,1 Ташкентская 749,7 8,8 574,7 9,0 Ферганская 471,8 5,6 335,6 5,2 Хорезмская 174,3 2,1 61,3 1,0 Г.Ташкент 1692,4 19,9 1333,1 20,8 Ўз ўзини бошқариш ташкилотини асосий томони барча худудларни ривожлантириш вазифаси ва мақсадидан келиб чиқиб турли хил даражада ўз худуд органларини функциясини аниклашдан иборат . Хўжаликларни оператив бошқариш ва бюджет - молия сиёсати , уларга тегишли бўлган маълум худудларни бозор муносабатлар орқали қонунчиликка мос бошқаришни асосий функциялари ётади . Комплекс худудларни халқ хўжалигини бошқаришда иқтисодий нуқтаи назаридан турли хил даражадаги мулкчилик турлари бўйича ўзаъро бир бирига таъсир этувчи корхоналарни чегаралаш ман этилади . Самарадорлик критерияси ва ишини асосий йўналишлари худудни комплекс ривожлантириш асосида мазкур худудда яшаётган ахолини ижтимоий иқтисодий истеъмолини қондириш даражасини оширишга қаратилиши лозим . Шунингдек , муниципиал хўжаликлар структураси етарли турли туман бўлмоғи лозим ва район ва шахарни хама томонлама ривожлантириш учун зарур бўлган турли хил ижтмоий ва хўжаликларни бирлаштириш лозим ( саноат , қурилиш , аграр , савдо - сервис , уй - жой - коммунал , культ у рно - маиший ). Бу хўжаликларни асоси муниципиал мулкчилик хисобланади. Чет эл тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки муниципиал органларни тўлиқмулкчилигида мос холда мазкур объектлар, қайсики улар нотижорат характерга эга бўлмаган бўлиб булар тўғридан тўғри бошқарилади ва бу

махаллий бюджетдан тўлик молиялаштирилади. Хозирги шароитда –бу муассасаларга таълим, со ғ ликни са қ лаш, культура ва бошқалар киради. Муниципиал хўжаликларни қолган звенолари комбинациялашган ёки тижорат асосида ривожланиши мумкин. Иқтисодиётни ягона бошқаришни таъминлаш учун худуд ва республика микёсидаги мулк эгалари кенгрок масштабдаг ўз вакиллаини делегатларни ўз ваколатлари доирасида мулкчиликни бошқариш бўйича жумладан ташкил этилган худуддаги комплексни, корхонани бошқаради. Худди ягона тизим сифатида иқтисодий худудни бошқаришни бошқа вариантлари хам мавжуд бирок уларни барчаси мулкни эгалари томонидан бошқарувчи органлар фаолиятини координат қилиш даражаси зарурлиги кўриб чиқилиши керак. Ижтимоий-иқтисодий сиёсатни амалга оширишдаги огирликни асосий маркази бугун худудларнинг зиммасига тўғри келади. Бу ерда ахолини хаётий таъминланганлик муаммолари хал этилади, бошқаришни худудий органлари худудни холатини асосий томонлари ва ахолии олдидаги бош жавобгарлиги ётади. Бундан ташкари худудлар микёсида унинг барча фазалари ва омиллари бўйича такрор ишлаб чиқариш жараёнини тўлиқтаъминланади. Булардан чегара худудларда илмий ва инженер кадрларни жалб қилган холда мехнат ресурсларини қайта такрор ишлаб чиқаришга жалб этиш лозим. 5. Капитал қў йилмани мулк шакли бўйича тавсифланиши ва уни такомиллаштириш , Инвестицияни мулкчилик формаси бўйича та қ симлаш хам катта ахамиятга эгадир: давлат мулкига ва нодавлат мулкига. Бозор иқтисодиётига утиш шароитида нодавлат мулкидаги инвестицияни улуши ортиб боради шунинг учун иқтисодиётнинг бу сектори ўсиши кўзатилади.

Туртинчидан, инвестицияни иқтисодиётнинг сфералари бўйича тақсимлаш хам асосий ахамиятга моликдир. Ялпи ички махсулотни ўсишини факат ишлаб чиқариш инвестицияси билан боғланса хам мақсадга мувофик буларди чунки улар бевосита махсулот ишлаб чиқариш ва иш қувватини оширишини аниклайди 1.Диаграмма Инвестицияни асосий капиталдаги таркиби 4 ( % да ) Инвестицион типдаги инвестицияни ортиши ахолини моддий яшаш тарзини-даражасини оширувчи омил хисобланади.Шундай қилиб ишлаб чиқариш аппаратини ўсиши мехнат унумдорлигини оширади. Шундай қилиб бугунга яшаш тарзимиз кечанги инвестиция даражаси натижаси орқали аникланади, а бугунги инвестиция эса кейинги яшаш тарзини ошириш ва мехнат унумдорлигини оширишга таъсир этади. 1 диаграммадан кўриниб турибдики ишлаб чиқаришдаги инвестицияни улуши йилдан йилга ортиб бораётганлиги кўрамиз а ноишлаб чиқариш сохасидаги инвестицияни улуши эса камаётганлигини кўрамиз. Бирок бундан кўриниб турибдики бу сферага қўйилма камаяпти ёки ноишлаб чиқариш сферасидаги инвестицияни абсалют миқдори аввалгидек хар йили усаяпти. 4 Источник: государственный комитет РЎз по статистике

6.Капитал қў йилмани технологик тўзилиши ва уни такомиллаштириш . Олтинчидан, асосий капиталга қўйилган инвестицияни кайтими қурилиш элементлари бўйича қўйилмани тақсимлашни билдирувчи уларни технологик таркибини такомиллаштириш йўлини оширади. 5.Жадвал. Асосий капиталга қўйилган инвестицияни технологик таркиби 5 ( %да) 200 8 200 9 20 10 Жами 100,0 100,0 100,0 КМИ 50,4 45,6 47,0 Машина, жижоз ва иш кўроллари 37,9 43,6 38,8 Бошқа харажатлар 11,7 10,8 14,2 Қурилиш монтаж иш ининг натижаси бино иншоотлар хисобланади ёки асосий воситаларни пассив қисми ва унинг улушини камайтириш керрак. Шунингдек бошқа харажатлар дейилганда лойиха смета хужатлари( ЛСХ ) ини ишлаб чиқиш, кўрилаётган завод биноларига ажратилган ерни танлаб олиш, кадрлар тайёрлаш, қурилиш зонасини кўриклаш ва бошқаларни тушуниш лозим. Асосий воситаларни актив қисми (жихоз, машина ва механизлар)ни улуши эса оширилиши керак, шундагина улар ишлаб чиқариш Билан бевосита боғлик бўлади ва ялпи ички махсулот (ЯИМ)ортади. Бунга арзон қурилиш материаллари, енгиллаштирилган конструктор ва бошқа шунга ўхшашли типовой лойихалардан фойдалангандагина эришилади. Шунингдек асосий воситаларни актив қисми улушини ошириш йўли орқали қайсики асосий капиталдаги инвестицияни самарасини оширишга қаратилган олтинчи йўналиш мавжуд –бу такрор ишлаб чиқариш таркибини такомиллаштиришдан иборат.Мазкур таркиб инвестицияни формаси бўйича 5 Экономика Ўзбекистана. Информационно-аналитический обзор за 2000-2008гг. Ташкент. «Ўзбекистан»

асосий воситаларни янгилнишга қаратилган тақсимотга қаратилган қайсики қўйидаги йўллар орқали амалга оширилади: - янги корхона қурилиши; - амалдаги корхонани кенгайтириш; - амалдаги корхонани реконструкция қилиш; - амалдаги корхонани технологик қайта кўроллантириш; Янги қурилиш ва кенгайтириш ахамиятсиз бўлган орикча қурилиш монтаж ишлари( КМИ ) ини амалга оширишга олиб боради шунинг учун уларни улушини қисқартириб унинг ўрнига асосан техник қайта кўроллантиришга ва реконструкцияга йўналтириш қўпроқ ахамият касб этади. Махаллий корхоналарни давлат таклифи бўйича янгилаш ва модернизация қилиш жараёни асосий солиқ имтиёзлари орқали қўллаб борилади.

7.Капитал қўйилмани қайта ишлаб чиқариш бўйича тўзилиши ва уни такомиллаштириш. Капитал қўйилмани қайта ишлаб чиқариш структураси дейилганда асосий ишлаб чиқариш фондларини қайта ишлаб чиқаришни формалари бўйича умумий смета қийматини тақсимланиши ва бир бирига нисбати орқали шаклланади ёки капитал қўйилмани қайта ишлаб чиқаришни кенгайтириш усули ва ривожланиш йўлларини тақсимлаб, бунда: экстенсив ривожлантириш ёки мазкур корхонани кенгайтириш ёки янги қуриш; интенсив ривожлантириш ёки мазкур корхонани техник қайта кўроллантириш ва реконструкция қилишдан иборатдир. Капитал қўйилмани тармоқ инвестицияси струтктураси дейилганда умуман иқтисодиётда ва саноат тармоқлар бўйича нисбати ва буни тақсимланиши орқали шаклланади. Ўзбекистон республикамизда инвестицияни тармоқ структураси бўйича жойлаштиришга назар ташласак, шуни кўрсатмокдаки, асосан саноат тармоқларига, транспорт сохасига жойлаштирилаётганлигини кўришимиз мумкин. Бундан ташкари юқори келтирилган тармоқларга инвестицияларни жойлаштиришни йилдан йилга ўсиши кўзатилмокда. 5 -жадвал Иқтисодиёт тармоқлари бўйича инвестициялар таркиби 6 (фоизда) 2004 2005 2006 Жами 100,0 100,0 100,0 6 Ўзбекистон Республикасининг йиллар бўйича Ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш асосий кўрсаткичлари

Саноат 28,1 28,5 29,9 Қ ишлок хўжалиги 5,0 3,4 3,2 қу рилиш 0,2 0,5 0,8 Транспорт ва ало қ а 21,7 23,1 20,2 Савдо ва умум овкатланиш 1,5 1,3 1,3 Бошқа сохалар 6,9 7,3 9,9 Хулоса қилиш мумкинки, мамлакатимиздаги инвестицион сиёсат халқ хўжалигини устивор сохаси бўлган йўналишларга жойлаштирилганлигини кўришимиз мумкин.Шуни таъкидлаш жоизки, мазкур инвестицияни бошқа тармоқларга хам жойлаштириш стратегиясини белгилаш ва амалга ошириш зарур. Чунки, бозор иқтисодиёти шароитида тармоқлар бир текисда замонавий ва интеллектуал бойликлар б илан бирга хамнафасликда ривожлантииш лозим. 8.Асосий воситаларга қ илинадиган инвестицияларнинг манбалари бўйича т у зилиши ва уни такомиллаштириш. Бешинчидан, инвестицияни самарасини оширишини таъминлашда молиялаштириш манбаларини тўғри танлаш хам асосий ахамиятга эгадир. 4 .Жадвал Молиялаштиришни манбаларига караб асосий капиталга инвестицияни таркиби,( % да ) 7 7 Экономика Ўзбекистана. Информационно-аналитический обзор за 2000-2008гг. Ташкент. «Ўзбекистан» 2009 – с.19

2004 2005 2006 2008 Жами 100 100 100 100 Давлат бюджети 14,4 12,2 9,1 9,0 Ахолии ва корхоналар маблағлари 54,69 57,5 62,2 53,9 Хукумат кафолати остидаги кредитлар ва чет эл инвестицияси 14,0 6,8 4,8 - Тўғридан тўғри инвестиция 11,1 14,9 12,3 25,8 Марказлашган банк кредитлари - - - - Тижорат банкларини кредитлари 3,8 3,5 2,9 5,0 Бюджетдан ташкари фондлари 1,8 4,8 11,7 6,3 Бошқа манбалар 0.3 0,3 - - Шуни эътиборга олиш лозимки ва шундай катта бўлмаган қувват: охирги йилларда иқтисодиётни базавий тармоғи хисобланган лойихаларни амалга оширишга қаратилган корхонани шахсий маблағи хажми ортиб бормоқда. Ахоли маблағлари билан қўшилган холдаги миқдори молиялаштиришни барча манбаларини ярмидан кўпроғини ташкил этмоқда (1.4 жадвалга каралсин). Шунингдек, чет эл инвестициясини улушини ўсиш тенденцияси ижобий хисобланади ва асосан қўпроқ тўғридан тўғри инвестиция хисобланади. Чет Эл инвестицияси республиканинг иқтисодиёти учун нафакат чет эл валютасини окиб келиш нуқтаи назаридан балки замонавий технология ва жихозларни жалб қилиш билан ахамиятлидир.

Мулкчиликни нодавлат формасидаги улушини кегайтириш шароитида давлат бюджети хисобидан молиялаштириш камайтирилади. Бирок ноишлаб ишлаб чиқариш сферасига ғамхурлик қилиш давлатнинг асосий функцияси бўлиб қолмокда. Бундан ташқари давлат ўз бюджетидан инвестицияни мамлакатда ўзига мос соха бўлмаган ишлаб чиқариш ва тармоқларни молиялаштириш керак. 9.Қурилишнинг ташкилий шакллари (янги қурилиш, таъмирлаш, кенгайтириш, техник қайта жиҳозлаш). Капитал қў йилмалар и қ тисодий жихатдан капитал инвестицияларни англатади, улар деярли бир мазмунни билдиради. Улар ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ва хизматлар к ў рсатиш со ҳ асида киритиладиган инвестицияларни – қў йилмаларни – харажатлар мажмуасини англатади. Шу ў ринда , капитал қў йилма ёки капитал инвестицияларнинг реал инвестициялардан фар қ лаб олиш зарур. Реал инвестициялар физик объектларга киритиладиган инвестициялар мажмуасини билдириб, улар нафа қ ат ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ёки хизматлар к ў рсатиш объе к тларига киритиладиган инвестицияларни англатади, балки бош қ а турдаги ноишлаб чи қ ариш объе к тларига ва тижорат ма қ садлари к ў зланмайдиган сохаларга, хусусан ижтимоий самара олиб келувчи сохаларга хам киритиладиган инвестициялардан иборат б ў лади. Реал капитал қў йилмалар эса , фа қ ат ишлаб чи қ ариш фондларини такрор ишлаб чи қ ариш билан бо ғ ли қ харажатларни ў з ичига олади. Капитал қў йилмаларнинг таркибий т ўз илиши қ уйидагилардан иборат: 1. Капитал қўйилмаларнинг тармоқ тўзилиши, яъни жамият миқёсида капитал қўйилмаларнинг тармоқлар бўйича сарфланган қийматини англатади; 2. Капитал қўйилмаларнинг технологик тўзилиши, яъни асосий фондларнинг актив элементлари ва пассив элементларига сарфланган харажатлар нисбатини англатади. Актив элементлар деганда, ўз қийматини

бевосита маҳсулот ёки хизматлар таннархига ўтказувчи, бевосита амортизацияланувчи элементлар ва объектлар тушунилади, буларга технологик ускуналар, машина ва қурилмалар қиймати мисол бўлади. Пассив элементлар эса ў з қ ийматини таннарх таркибига билвосита киритиб борувчи объектлар ва воситалар қ ийматини англатади. Уларга бино-иморатлар, мебель, офис жи ҳ озлари, компьютер техникаси ва моддий ва номоддий объектлар мисол б ў ла олади; 3. Капитал қўйилмаларнинг такрор ишлаб чиқариш тўзилиши, яъни мавжуд объектларни қайта тиклаш ва техник жиҳатдан қайта қуроллантириш, янги объектларни барпо этиш ва харакатдаги корхоналарни кенгайтириш бўйича қилинган харажатларнинг нисбатига айтилади. Капитал қўйилмалар қиймати давлат, корпоратив ва хусусий инвестицияларни режалаштириш жараёнида қўлланилади, улар асосида инвестицион фаолият прогнозлаштирилади. Йиллик ўзлаштирилиш зарур бўлган капитал қўйилмалар ҳажми давлат инвестиция дастурида кўрсатиб ўтилади. Капитал қўйилмалар ҳажми дастур таркибидаги дастлабки хужжат прогнозда акс эттирилади. Капитал қўйилмалар ҳажми Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги томонидан белгиланади, қўйилмалар қийматини аниқлашда, Молия вазирлиги ва Марказий банк ҳам иштирок этади 10.Капитал қурилишда лойиҳалаштириш. Капитал қурилиш ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш тармоқларининг асосий фондларини яратувчи ва шакллантирувчи тармоқ ҳисобланади. Капитал қурилиш мазкур фондларни тайёрлашда сарф қилинадиган меҳнат, молиявий ва материал харажатларни ўз ичига олади. Капитал қурилиш - бу халқ хўжалигининг алоҳида бир тармоғи бўлиб, унинг тайёр маҳсулоти бўлиб асосий фондлар ҳисобланади. Жамиятнинг моддий техник-базасини яратишинг асосий йўналишлари - янги корхоналарни қуриш, яратиш билан биргаликда ишлаб турган корхоналарни

реконструкция қилиш ва техник жиҳатдан қайта қуроллантириш чора- тадбирларига бевосита боғлиқ. Бошқача қилиб айтганда, давлат инвестиция сиёсати нафақат, янги объектларни вужудга келтириш, балки мавжуд корхоналарни техник ва технологик жихатдан янгилашга қаратилиши лозим. Ўзбекистон Республикасида инвестиция фаолиятида капитал қурилиш буюртмачи ва пудратчи ўртасидаги ҳаракатдаги меъёрий ҳужжатлар асосида тузилган шартнома асосида олиб борилади. Объект қурилишига шартнома танлов савдолари натижалари бўйича белгиланган қурилишнинг бутун даврига янги қурилишга, ишлаб турган корхоналарни кенгайтириш, реконструкция қилиш ва техника билан қайта жиҳозлашга тузилади. Шартнома Ўзбекистон Республикасининг Фуқоролик Кодекси, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий – хуқуқий базаси тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни ҳамда капитал қурилиш соҳасидаги бошқа норматив – ҳуқуқий ҳаражатлар талабларига мувофиқ тузилади. Қурилишда пудрат шартномаси танлов савдолари натижалари бўйича аниқланган шартномавий жорий нарх бўйича белгиланган тартибда танлов савдолари натижалари тасдиқлангандан кейин ўн кун муддат ичида тузилади. Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминлашни очиш учун буюртмачи томонидан хизмат кўрсатувчи банкка қуйидагиларни тақдим этади:  Қурилишларнинг аниқ мўлжалли рўйхати (лойиҳа-қидирув ишларининг аниқ рўйхати);  Қурилишнинг титул рўйхати;  Буюртмачи билан пудратчи ўртасида тузилган шартнома нусхаси;  Пудратчи ташкилотининг қурилиш таваккалчиликларини суғурталаш юзасидан шартномаси нусхаси;  Қурилиш – монтаж ишларини бажаришга “Давархитектқурилиш”

қўмитасининг рўйхати. Қурилишларнинг аниқ рўйхати – объектлар рўйхатини, шунингдек улардан фойдаланиш йўналишлари бўйича ишлар ва харажатлар ҳажмини ўз ичига олувчи ҳар йили буюртмачилар томонидан ажратилган лимитлар доирасида тузиладиган молиявий хужжат. Қурилишнинг титул рўйхати - қурилишнинг бутун даврига капитал қўйилмалар ҳажмини ва уни сарфлаш йўналишларини кўрсатган, унинг техник – иқтисодий кўрсаткичларини акс эттирган ҳолда ҳар бир объект бўйича тузиладиган молиявий хужжатдир. Қурилишда иш ҳужжатлари – алоҳида бинолар ва иншоатларга ҳамда иш турларига иш чизмалари комплектидир. Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминловчи органга (муассасага) буюртмачи томонидан қўйидагилар тақдим этилади:  Қурилишларнинг аниқ мўлжалли рўйхати (лойиҳа-қидирув ишларининг аниқ рўйхати);  Қурилишнинг титул рўйхати;  Буюртмачи билан пудратчи ўртасида тузилган шартнома нусхаси;  Қурилиш таваккалчиликларини суғурталаш юзасидан пудрат ташкилоти томонидан тузилган шартнома нусхаси ва танлов савдолари натижалари тўғрисида буюртмачининг ҳисоботи;  Ҳар қайси инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун очилган молиялаштиришнинг ҳар бир ҳисоб рақами бўйича банк реквизитлари тўғрисидаги маълумотлар. Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминловчи орган буюртмачи томонидан тақдим этилган ҳужжатлар асосида инвестиция лойиҳасини маблағ билан таъминлашни амалга оширади. Хизмат кўрсатувчи банк капитал қурилишга маблағлар ўз вақтида ўтказилиши учун жавоб беради.

Буюртмачи эса тўлов топшириқлари қурилишнинг титул рўйхатига қатъий мувофиқ бўлиши учун жавоб беради. Капитал қўйилма – бу, янги корхоналарни барпо этиш, мавжуд ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш объектларини техник жиҳатдан қайта қуроллантириш билан боғлиқ бўлган молиявий, иқтисодий, моддий ва меҳнат харажатлари йиғиндисига айтилади. Капитал қў йилмалар и қ тисодий жихатдан капитал инвестицияларни англатади, улар деярли бир мазмунни билдиради. Улар ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ва хизматлар к ў рсатиш со ҳ асида киритиладиган инвестицияларни – қў йилмаларни – харажатлар мажмуасини англатади. Шу ў ринда , капитал қў йилма ёки капитал инвестицияларнинг реал инвестициялардан фар қ лаб олиш зарур. Реал инвестициялар физик объектларга киритиладиган инвестициялар мажмуасини билдириб, улар нафа қ ат ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ёки хизматлар к ў рсатиш объе к тларига киритиладиган инвестицияларни англатади, балки бош қ а турдаги ноишлаб чи қ ариш объе к тларига ва тижорат ма қ садлари к ў зланмайдиган сохаларга, хусусан ижтимоий самара олиб келувчи сохаларга хам киритиладиган инвестициялардан иборат б ў лади. Реал капитал қў йилмалар эса , фа қ ат ишлаб чи қ ариш фондларини такрор ишлаб чи қ ариш билан бо ғ ли қ харажатларни ў з ичига олади. Қурилишда пудрат ва хўжалик услубида бажариладиган ишлар: Қурилишда пудрат муносабатлари - бу пудрат шартномалари асосида буюртмачи ва пудратчилар томонидан амалга ошириладиган муносабатлар. Қурилиш асосан икки хил усулда олиб борилади: 1. Пудрат усули; 2. Хўжалик усулида. Пудрат усули – бу пудрат шартномалари асосида махсус қурилиш ташкилотларини жалб қилиш орқали бажариладиган усулдир. Пудрат усулида буюртмачи ва пудратчи ташкилотлар иштирок этиб, буюртмачиларга вазирликлар, концернлар, ассосациялар, мулкчиликни турли шаклидаги корхона ва фирмалар, хусусий тадбиркорлар бўлиши мумкин.

Пудратчи ташкилотлар эса мулкчиликнинг турли шаклларидаги махсус қурилиш ташкилотларидир. Пудрат муносабатлари бугунги кунда кенг тарқалган усуллардан бири бўлиб, у қуйидаги йўналишларда такомиллаштирилмоқда: -пудрат шартномалари қурилишнинг бутун муддатига тузилади. Бундан мақсад қурилиш учун жавобгар шахсни олдиндан белгилаб олишдир. -қурилиш маҳсулотлари шартнома бахоларида олиб борилади. Бу пудратчи ташкилотларни рағбатлантиради. -капитал қўйилмаларни кўпроқ корхоналарни техник қайта жиҳозлаш, таъмирлаш ишларига йўналтириш ва улардан фойдаланиш самарасини оширишдан иборат. Қурилишда хўжалик усули – деганда қурилишнинг монтаж ишларини корхона ва ташкилотларнинг ўз кучлари маблағлари ҳисобидан амалга ошириш тушунилади. Бундай холда корхона ва ташкилотлар капитал қурилиш бўлими (ОКС) ёки капитал қурилиш бошқармасини (УКС) ташкил этади. Қурилиш монтаж ишлари амалга ошириш жараёнида корхона раҳбарлари ва капитал қурилиш бошлиғи ўртасида шартнома тузилади. Йирик ҳажмидаги капитал қўйилмаларни амалга оширишда банкларда корхона рахбари номида капитал қуйилмаларнинг махсус ҳисоб рақами очилади. Хўжалик усулида капитал қўйилмаларни молиялаштириш ҳам икки усулда олиб борилади: 1. Харажат элементлари бўйича; 2. Бажарилган ишлар бўйича олиб борилади.

11. Капитал қурилишда тендер савдоларини ташкил этиш . Қурилишда пудрат шартномалари конкўрс асосида т ўз илади ва имзоланади. Конк у рс шартлари буюртмачи томонидан ани қ лаб олинади. Шартнома имзоланишигача қ урилишни молиялаштириш ва хужжатлаштириш ишлари хам ани қ лаб олиниши талаб этилади. Қ урилиш ишларида олиб бориладиган тендерлар Ўз.Р. Вазирлар Маҳкакмасининг 03.09.1998й.даги №375 сонли қ арорига мувофи қ амалга оширилади. Тендерларнинг тартиби қ арорнинг 5-иловасида « Ў з . Р ес. худудида капитал қу рилиш ишларида конкўрс савдолар – тендерларни ташкил этиш ва ў тказиш т ўғ рисида»ги Низомда келтирилган. Қ урилиш ишларида тендер ў тказишдан ма қ сад белгиланган муддат ва қ иймат доирасида қ урилиш, монтаж, ремонт ишларини сифатли амалга оширувчи қ урилиш ташкилотини конкўрс асосида танлаб олишдан иборат. Тендер савдоларини ў тказиш марказлаштирилган давлат мабла ғ ларидан, ма ҳ аллий хукумат мабла ғ ларидан фойдаланган ҳ олда қ урилиш ишларини бажариш учун мажбурий шарт қ илиб белгиланган. Тендерда қ уйидаги томонлар қ атнашади: - буюртмачи – қ урилиш ишларига буюртма берувчи ва тендерни ча қ ирувчи, буюртмаловчи юридик шахс; - тендерни уюштирувчи – буюртмачи томонидан тендерни ташкил этиш, уюштиришга буюртма олган шахс; - “даъвогар” – тендерда ғ олиб чи қ иш ма қ садида қ атнашувчи қ урилиш ташкилоти; - тендер комиссияси – тендердаги таклифларни ба ҳ оловчи ва ғ олибни ани қ ловчи доимий ёки ва қ тинчалик таркибга эга орган. Буюртмачи тендерни ташкил этиш ма қ садида Давлат архитектура ва қ урилиш қў мит аси ва инженер-консультатив фирмаларни ёллаши мумкин. Тендер уюштирувчи томон қ уйидаги функцияларни бажаради: - тендер савдоси жараёнини ташкил этиш ва расмийлаштириш; - тендер хужжатларини ишлаб чи қ иш;

- тендерга таклифномалар тар қ атиш, тендерни эълон қ илиш; - тендер комиссияси таркибини белгилаш; - тендерга келиб тушувчи таклифларни қабул қ илиш. Тендерни ў тказиш билан бо ғ ли қ барча харажатлар буюртмачи томонидан т ў ланади. Тендерни ў тказишда буюртмачига қ улайлик яратиш ва даъвогар ларнинг ў з мажбуриятларини бажаришни таъминлаш ма қ садида тендер хужжатлари т ў плами пулга сотилади. Тендер хужжатлари қу йидагилардан иборат б ў лади: -тендер эълони ни нг матни; -тендерга таклифномалар; - қ урилиш шартномас и нинг шартлари; -савдода қ атнашиш учун ариза формаси; -савдода қ атнашиш инструкцияси; -пудратчи т ўғ рисидаги маълумотларга талаблар; -таклифларни техник, молиявий ба ҳ олаш ва ғ олибни ани қ лаш мезонл ари; - қ урилиш шартномаси лойихаси; -тендернинг техник хужжатлари. Тендер комиссияси таркиби буюртмачи томонидан белгиланади. Комиссияга буюртмачи вакиллари, лойихалаштириш, илмий иланиш, инженер-консультацион, молиявий ташкилотлар, махаллий назорат органлари мутахассислари аъзо б ў лиши мумкин. Комиссияга тендерда ғ олибни ани қ лаш вазифаси юклатилган. Қ урилиш ишларига тендер объект қ урилиши молиявий мабла ғ лар билан таъминланган ва зарур хужжатлар билан тасди қ ланган холдагина ў тказилади, улар кредит шартномаси, хисоб- китоб счётидан к ў чирма, банк маълумотномаси, мах а ллий хоқимият органлари қ арорлари б ў лиши мумкин. Тендер очи қ ва ёпи қ шаклда ў тказилади, очи қ шаклда мулкчилик шаклидан қ атъий назар барча субъектлар қ атнашиши мумкин, ёпи қ шакл иштирокчилари ва унинг ў тказилиши фа қ атгина ВМ томонидан белгиланади. Очи қ тендерлар

ў тказилишидан 1-3 ой олдин эълон қ илинади, эълонлар чоп этиладиган даврий нашрлар руйхати Дав. Арх. қ урилиш к ў ми таси билан келишиб олинади. Ёп и қ тендерларда эса буюртмачи аввалдан белгиланган даъвогар ларга савдода қ атнашишга таклифномалар ж ў натади ва тендер фа қ атгина уларнинг орасида ў тказилади. Тендерлар буюртмачи жойлашган бинода ў тказилади, айнан шу ерда тендерга келиб тушган таклифлар – оферталар ба ҳ оланади, тахлил қ илинади. Оферталар ёпи қ конвертларда тендер комиссияси номига юборилади, улар 1 ва қ тда 1 жойда очилади ва ўқ илади. Тендер форумида даъвогар лар ёки оферентлар вакиллари қ атнашиши мумкин. Оферталар қ уйидаги мезон лар б ў йича ба ҳ оланади: таклиф қ илинаётган қ урилишлар хизматлари қ иймати; қ урилишни бажариш муддати; қ урилиш ишлари тартиби; тажрибали субпудратчиларни жалб қ илиш имкониятлари; бош қ а техник, тижорат аспектлари ва афзалликлари. Тендерда ғ олиб яширин овоз бериш й ў ли билан ани қ ланади. Тендер натижалари комиссия томонидан тасди қ лангач, тендер савдолари тугалланган деб ҳ исобланади. Тендерга биронта хам оферта келмаса, ёки келган оферталар тендер талабларига мос келмаса, тендерлар ў тказилмайди, кейинга қо лдирилиши мумкин. Шунингдек , таклиф этилаётган нархларнинг энг кичиги объектнинг ха қ и қ ий ба ҳ осидан сезиларли даражада катта б ў лса ҳ ам , тендерлар қ айтадан утказилиши мумкин. Тендер муваффа қ иятли тугагач, ғ олиб ани қ ланган, буюртмачи ғ олибга хабарнома – тендер офертасининг акцептини й ў ллайди ва у билан қ урилиш шартномасини имзолайди. Оферентларга бериладиган тендер хужжатлари экспертизадан ў тказилиши зарур, экспертиза хужжатларнинг т ў ли қ лигини, тендер регламентига мослигини, конкўрс савдолари шартларининг бажарилишини назорат қ илиш ма қ садида ў тказилади. Экспертиза ў тказувчи орган – Дав.арх. қ урилиш к ўмитаси . Республикамизда тендер хужжатлари экспертиза си ушбу к ў мит а нинг 16.09.2002 й.даги №7 қ ароридаги Низомга муво ф и қ амалга оширилади.

Қ урилиш ҳ ажми катта ва мураккабликларга эга б ў лса, к ўмита четдан экспертларни экспертизага жалб қ илиши мумкин. Тендер хужжатлари экспертизаси хужжатлар т ў ли қ та қ дим этилгандан с ў нг одатда 2 кун ичида ў тказилади, экспертизанинг умумий муддати 10 кундан ошмаслиги керак, қ айта экспертизанинг умумий муддати эса 5 кундан ошмаслиги керак. Экспертизада қ уйидагилар текширилади: - тендер хужжатлари т ў ли қ лиги; - хужжатларда ягона терминология қў лланилиши; - оферентларга қ уйиладиган талабларга риоя қ илиш; - офертани техник ва молиявий бахолаш мезон ларининг объективлиги; -тендер хужжатларининг техник қ исмини тўзишда фойдаланиладиган хужжатлар та ҳ лили; -тендер комиссиясини тўзиш т ўғ рисидаги қ арор; -молиялаштириш манбаларини тасди қ ловчи хужжатлар. Экспертиза билан боғлиқ барча харажатлар буюртмачи томонидан қопланади, кейинчалик улар тендер предметининг умумий қийматига кўшиб юборилади. Тендер якуни бўйича хулоса тайёрланади. Экспертиза та қ дим этилган тендер хужжатларига асосан олиб борилди. Экспертизага қ уйидагилар та қ дим этилди: 1. Савдода қ атнашишига таклифнома ; 2. Контракт умумий шартлари ; 3. Савдо қ атнашчилари – оферентларга инструкция ; 4. Оферентнинг тендерда қ атнашишига буюртмаси формаси ; 5. Контракт лойихаси ; 6. Тендернинг техник қ исми ; 7. Эълон матни . Экспертиза натижалари ижобий бўлса, объектнинг тендер хужжатлари тасдиқлашга тавсия қилинади. Агар камчиликлар бўлса, объектнинг тендер хужжатларини қайта ишлашга юборилади.

12.Қурилишда шартнома муносабатлари, Қурилиш-монтаж ишларининг смета қиймати таркиби ва тўзилиши. Ўзбекистон Республикасида инвестиция фаолиятида капитал қурилиш буюртмачи ва пудратчи ўртасидаги ҳаракатдаги меъёрий ҳужжатлар асосида тузилган шартнома асосида олиб борилади. Объект қурилишига шартнома танлов савдолари натижалари бўйича белгиланган қурилишнинг бутун даврига янги қурилишга, ишлаб турган корхоналарни кенгайтириш, реконструкция қилиш ва техника билан қайта жиҳозлашга тўзилади. Шартнома Ўзбекистон Республикасининг Фуқоролик Кодекси, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий – хуқуқий базаси тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни ҳамда капитал қурилиш соҳасидаги бошқа норматив – ҳуқуқий ҳаражатлар талабларига мувофиқ тўзилади. Қурилишда пудрат шартномаси танлов савдолари натижалари бўйича аниқланган шартномавий жорий нарх бўйича белгиланган тартибда танлов савдолари натижалари тасдиқлангандан кейин ўн кун муддат ичида тўзилади. Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминлашни очиш учун буюртмачи томонидан хизмат кўрсатувчи банкка қуйидагиларни тақдим этади:  Қурилишларнинг аниқ мўлжалли рўйхати (лойиҳа-қидирув ишларининг аниқ рўйхати);  Қурилишнинг титул рўйхати;  Буюртмачи билан пудратчи ўртасида тузилган шартнома нусхаси;  Пудратчи ташкилотининг қурилиш таваккалчиликларини суғўрталаш юзасидан шартномаси нусхаси;  Қурилиш – монтаж ишларини бажаришга “Давархитектқурилиш” қўмитасининг рўйхати. Қурилишларнинг аниқ рўйхати – объектлар рўйхатини, шунингдек улардан фойдаланиш йўналишлари бўйича ишлар ва харажатлар ҳажмини ўз

ичига олувчи ҳар йили буюртмачилар томонидан ажратилган лимитлар доирасида тўзиладиган молиявий хужжат. Қурилишнинг титул рўйхати - қурилишнинг бутун даврига капитал қўйилмалар ҳажмини ва уни сарфлаш йўналишларини кўрсатган, унинг техник – иқтисодий кўрсаткичларини акс эттирган ҳолда ҳар бир объект бўйича тўзиладиган молиявий хужжатдир. Қурилишда иш ҳужжатлари – алоҳида бинолар ва иншоатларга ҳамда иш турларига иш чизмалари комплектидир. Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминловчи органга (муассасага) буюртмачи томонидан қўйидагилар тақдим этилади:  Қурилишларнинг аниқ мўлжалли рўйхати (лойиҳа-қидирув ишларининг аниқ рўйхати);  Қурилишнинг титул рўйхати;  Буюртмачи билан пудратчи ўртасида тузилган шартнома нусхаси;  Қурилиш таваккалчиликларини суғўрталаш юзасидан пудрат ташкилоти томонидан тузилган шартнома нусхаси ва танлов савдолари натижалари тўғрисида буюртмачининг ҳисоботи;  Ҳар қайси инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун очилган молиялаштиришнинг ҳар бир ҳисоб рақами бўйича банк реквизитлари тўғрисидаги маълумотлар. Инвестиция фаолиятида капитал қурилишни маблағ билан таъминловчи орган буюртмачи томонидан тақдим этилган ҳужжатлар асосида инвестиция лойиҳасини маблағ билан таъминлашни амалга оширади. Хизмат кўрсатувчи банк капитал қурилишга маблағлар ўз вақтида ўтказилиши учун жавоб беради. Буюртмачи эса тўлов топшириқлари қурилишнинг титул рўйхатига қатъий мувофиқ бўлиши учун жавоб беради. Капитал қурилишда шартномавий нархлаш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси 12 сентябрь 2003 йилдаги №395 сонли «Капитал

қурилишда хўжалик муносабатлари механизмини такомиллаштириш чора- тадбирлар тўғрисида» ги қарорига асосан амалга оширилади. Мазкур қарорга асосан, Ўзбекистонда капитал қурилишдаги шартномавий нархлар ягона услубияти барча мулк шакллари учун қабул қилиниб келади. Шартномавий нархлар - бозордаги мавжуд шароитларни ҳисобга олган, материал қийматнинг конъюнктураси, ишлатиладиган машина ва механизмлар қиймати ҳамда пудрат ташкилотларини фойдасини англатади. Буюртмачи ва пудратчи ташкилотларнинг келишувига асосан қурилишда қўйидаги икки нарх тури қўлланилиши мумкин: - қ атъий ва якуний шартномавий нарх. Бунда қ урилишнинг бутун муддатига қ абул қ илинган шартномавий ба ҳ о ў згармайди. Бундай ба ҳ олар асосан муддати бир йилдан ошмайдиган қ урилиш объектлари учун тавсия этилади. Ушбу нархлар таркибида прогноз ў згартиришлар киритишни инобатга олувчи пудратчи ташкилотларнинг риски ҳ ам ҳ исобга олинади; - очи қ шартномавий нархлар. Бундай нархлар қ урилиш шартномаси шартлари асосида қ урилиш материаллари, иш ха қ и т ў ловлари шартлари ва бош қ а харажатларнинг вужудга келиши ҳ исобига ани қ лаштириладиган нархларга айтилади. Қ урилиш ма ҳ сулотларида шартномавий ба ҳ оларнинг қў ллаш бутун қ урилиш объектига ало ҳ ида объектларнинг шартномавий ба ҳ оси асосида қў ллаш ма қ садга мувофи қ дир. Айрим холларда махсус капитал қ урилиш объектларида шартномавий нархлар иш ҳ ажмига мос холда ло қ ал смета асосида хам шаклланиши мумкин. Шартномавий нархлар қ урилиш буюртмачиси ва пудратчисининг ў заро келишувчи асосида белгиланади. Амалиётда, баъзи ҳолларда қурилишда нархларни аниқлашда тармоқдаги ишчилар ўртача ойлик иш хақи фондидан келиб чиқиб аниқланади.

13.Капитал қўйилмалар самарадорлигини баҳолаш. Инвестиция мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш учун зарур бўлган механизмларни таъминлайди. Бошқача қилиб айтганда, инвестициялар капитал қийматинининг ўсишини ва даромад келтиришини таъминлайди. Капитал қўйилмалар қиймати давлат, корпоратив ва хусусий инвестицияларни режалаштириш жараёнида қўлланилади, улар асосида инвестицион фаолият прогнозлаштирилади. Йиллик ўзлаштирилиш зарур бўлган капитал қўйилмалар ҳажми Давлат инвестиция дастурида кўрсатиб ўтилади. Капитал қўйилмалар ҳажми Дастур таркибидаги дастлабки хужжат Прогнозда акс эттирилади. Капитал қўйилмалар ҳажми Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги томонидан белгиланади, қўйилмалар қийматини аниқлашда, Молия вазирлиги ва Марказий банк ҳам иштирок этади. Капитал қўйилмаларнинг самарадорлигини баҳолашда вақт омилини ҳисобга олмайдиган қуйидаги усуллардан фойдаланилади: - капитал қўйилмаларнинг мутлоқ иқтисодий самарадорлиги; - сарфланган маблағнинг қопланиш муддати; - келтирилган сарф. Капитал қўйилмаларнинг мутлоқ иқтисодий самарадорлиги қуйидаги формула билан ҳисобланади:К П Э /  (6.1) Бу ерда: П – ҳар йилги даромад; К – маблағлар сарфи. Бу кўрсаткич самарадорлик белгиланганлик меъёридан катта бўлиш керак, Э ≥ Е н. Аввал Е н – хукумат ташкилотлари томонидан марказлаштирилган ҳолда жорий этилган. Ҳозирги кунда Е н сифатида банк фоиз ўлчовидан (i)

фойдаланмоқда ёки ўз лойиҳасини учун белгиланган катталикни олишлари мумкин. Мисол. 6.1. Завод цехини қайта таъмирлаш учун 50 млн. сўм капитал қўйилма сарф этилган, қайта таъмирлашдан сўнг завод цехи 10 млн. сўм миқдорида фойда олмоқчи. Банк фоиз ставкаси йилига 10 фоизга тенг. Завод цехини қайта таъмирлаш учун маблағ сарфлаш маъқулми? Бу мисолни ечишда аввало капитал қўйилмаларнинг самарадорлигини ҳисоблаймиз:% 20 % 100*2,0 % 100* 50 10    млн млн Э Демак, лойиҳани тасдиқлаш мумкин. Сарфланган маблағнинг қопланиш муддати қуйидаги формула билан ҳисобланади: нТ П К Т   (6.2) Бир неча таққосланиши мумкин бўлган инвестиция лойиҳалари учун қуйидаги формуладан фойданилади: а) бир йилга келтирилган, КС = К * Е н + С ; (6 .3 ) б ) қопланиш муддатига келтирилган, КС = Т * С + К ; (6 .4 ) Бу ерда: К – капитал қўйилмалар ҳажми; С – ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархи; Е н – норма ёки капитал қиймати. Капитал қўйилмалар ҳажми, асосан, икки манба ҳисобидан шакллантирилади: марказлашган ва марказлаштирилмаган қўйилмалар. Марказлашган қўйилмалар устивор инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш учун ажратилади, хусусан, инженер - техник инфраструктурасини яхшилаш, уй-жой қурилишини ташкил этиш, моддий ва техник базани яхшилаш учун ишлатилади.

Давлат аҳамиятига эга бўлган объектларни барпо этиш, ишга тушириш, қайта қуроллантириш, замонавийлаштириш, янги фаолият объектига айлантириш мақсадида маблағлар қуйидагилар капитал қўйилмалар ҳисобига таъминланади: 1. Марказлаштирилган капитал қўйилмалар, улар қуйидагиларни ўз ичига олади:  давлат бюджети маблағлари;  давлат бюджетидан ташқари фондлар маблағлари;  ҳукумат кафолати остида бери л адиган хорижий кредитлар;  ҳукумат қарорларига кўра белгиланадиган бошқа манбалар. 2. Марказлаштирилмаган капитал қўйилмалар:  мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхоналар маблағлари;  тижорат банкларининг, шу жумладан, хорижий тижорат банкларининг кредитлари;  жисмоний шахслар, шу жумладан, хорижий жисмоний шахслар маблағлари;  қонун ҳужжатларига зид бўлмаган бошқа манбалар. Инвестициянинг миллий даромаддаги хиссаси инвестиция нормаси деб аталади. Бу қўйидаги формула асосида хисобланади; ЯИС ЯИН к x 100 ЯММ Бу ерда ЯИН- ялпи инвестиция нормаси ЯИС- ялпи инвестиция суммаси ЯММ- ялпи миллий даромад

Тавсия этилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И . А . Каримовнинг “М амлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ”.Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримовнинг “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” .; Тошкент – «Ўзбекистон» - 2011. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И А Каримовнинг “Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг муҳим омилидир” ,Тошкент - «Ўзбекистон» 2011й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: 1998 й. 24 декабрь. 5. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомиласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 6. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: “Молия” нашриёти, 2003 й. 332 бет. 7. Жўраев А.С. , Хўжамқулов Д.Ю., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳаларни таҳлили: Олий ўқув муассасалари учун ўқув қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2003 й. 256 бет.

Похожие

Инвестиция фаолиятида капитал курилиш

Капитал қурилиш маркетинги

Инвестициялар (капитал қўйилмалар), уларнинг иқтисодий самарадорлиги

Капитал маблағларни кредитлаш

Хусусий капитал хисоби