Хавф-хатарларни бошқариш

Загружено в:

06.05.2023

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Скачать

Хавф-хатарларни бошқариш Режа: 1. Асосий тушунчалар. Хатар ва ноаниқлик 2. Хатарларни (рискларни) бошқариш 3. Инвестиция хатарларини баҳолаш моделлари 4. Лойиҳа хатарини бошқариш

Асосий тушунчалар. Хатар ва ноаниқлик Лойиҳа бошқарувидаги қарорларни қабул қилиш жараёни, қоида тариқасида, қуйидаги омиллар билан белгиланадиган бир ёки бир нечта ноаниқлик ўлчови мавжуд бўлганда амалга оширилади: - барча параметрларни, вазиятни, мақбул эчимни танлаш учун вазиятни тўлиқ билмаслик, шунингдек мавжуд бўлган барча маълумотларни тўғри ва аниқ ҳисобга олишнинг мумкин эмаслиги ҳамда атроф - муҳитнинг эҳтимолий характеристикалари мавжудлиги; - тасодифий омил мавжудлиги, яъни, эҳтимоллик билан амалга оширишда ҳам кўзда тутилмаган ва прогноз қилинмаган омилларни қўллаш; - қарорлар қабул қилиш қарорлар қабул қилганда қарама-қарши ёки бир- бирига ўхшамайдиган манфаатларга эга бўлган шерикларни ўйнаш ҳолатида бўлганида, муҳолифатнинг субъектив омиллари мавжуд. Шундай қилиб, лойиҳа ноаниқлик ва хавф шароитида амалга оширилади, ва бу икки тоифалар ўзаро боғлиқ. Кенг маънода ноаниқлик - лойиҳанинг шартлари, хусусан, улар билан боғлиқ харажатлар ва натижалар ҳақидаги маълумотларнинг тўлиқлиги ёки нотўғрилиги. Хавф, аниқ белгиланган муддат давомида стратегик мақсадларга эришишга салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган барча ички ва ташқи олд шартларни англатади. Улар фақат зарарни олиш имкониятини назарда тутадиган тоза хавфларнива ижобий ёки салбий натижаларга олиб келадиган спекулятив хатарларни ажратиб турадилар. Молиявий хатарлар – бу молиявий ва кредит-фонд биржаларида муайян операцияларни амалга оширишда йўқотишларни истисно қиладиган спекулятив хавф-хатарлардир. Корхонанинг иқтисодий фаолиятининг бир ёки бир нечта натижасига эришиш ноаниқлиги экзоген (ташқи) ва ички (эндоген) омилларнинг таъсири билан белгиланади.

Экзоген омиллар қуйидагилардан иборат: сиёсий беқарорлик, ижтимоий- иқтисодий кескинликлар, миллий ва этник тўқнашувлар; ривожланишнинг ҳудудий ва тармоқ хусусиятлари; молиявий бозордаги ўзгарувчанлик, инфляция; инвестицион эҳтиёж, истеъмол талаби. Ушбу омиллар қуйидаги хавф гуруҳларига бўлиниши мумкин бўлган хавф омилларини келтириб чиқаради: - сиёсий хавф омиллари: сиёсатдаги радикал ўзгаришлар эҳтимоли; корхона бошқарувига давлат аралашуви; бюрократия; қўшни давлатлар билан муносабатлар; миллий хусусиятлар. - иқтисодий хавф омиллари: иқтисодий ўсишнинг реал ставкалари; иқтисодиётнинг ҳажми, энергия манбаларининг мавжудлиги, минтақада меҳнатнинг мавжудлиги ва қиймати, расмий олтин заҳираларининг импортга нисбати. - молиявий хавф омиллари: товар ва капиталнинг ҳаракатланиши, миллий валютанинг конвертацияланиши, нархларни тартибга солиш, солиқ ставкалари, инфляция даражаси, хорижий капитални жалб қилиш қобилияти, мамлакат минтақасининг ташқи қарзлари билан боғлиқ чеклов чоралари. Эндоген омиллар корхонанинг фаолиятига бевосита боғлиқ ва унинг асосий параметрларини аниқ прогноз қилишнинг мумкин эмаслиги сабабли. Эндоген омиллар қуйидагиларни ўз ичига олади: технологияларда ўзгаришлар ва асосий воситаларнинг тузилиши, уларнинг функционал ва иқтисодий амортизацияси; сотиш бозорининг салоҳияти, ишлаб чиқариш ҳажми, корхона рақобатбардошлиги; доимий ва ўзгарувчан харажатлар, ишлаб чиқариш рентабеллиги, сармоянинг қайтарилиши; корхона молиялаштириш манбалари. Корхонада ноаниқликнинг генетик омиллари рентабеллик даражасини ва капиталнинг даромадлилигини белгиловчи ўзгарувчан ўзгаришларга боғлиқ бўлиб, корхона ишлаб чиқариш ва бизнес фаолиятини молиялаш соҳасида бир қатор хавфларни келтириб чиқаради.

Кредит хатари - тижорат банкининг қарзни тақдим этиш ёки тўлашдан бош тортиши мумкинлигидан иборатдир. Бу кредит бўйича фоизларни тўлашга қодир эмаслик ва қарзнинг асосий миқдорини қоплаш хавфи. Кредит хавфини белгиловчи омиллар: кредит муддати, фоиз ставкаси, қайтариб олиш тартиби, иккиланган ёки синдикатлашган (гуруҳ) кредит, кредит шартномасининг шартлари, тижорат банкининг ишончлилиги. Ишбилармонлик хатари компаниянинг инвестицион капиталдан даромадлар даражасини сақлаб қололмаслигидан далолат беради. Бизнес таваккалчилиги корпоратив режалаштиришда, ишлаб чиқаришни ташкил қилишда, маркетинг стратегиясида ва маҳсулотлар маркетингида нотўғри ҳисоботлар натижасида пайдо бўлади. Фоиз хатари қарз маблағлари бўйича фоиз ставкаларининг ўзгариши натижасида юзага келади, бу эса инвестицион даромадлар бўйича фоизларни қоплаш харажатларининг ўзгаришига ва натижада кутилаётган натижалар билан таққосланадиган фойда маржининг ва ҳатто зарарнинг ўзгаришига олиб келади. Фоиз ставкалари инфляция таъсири остида, марказий банк аралашувлари, бизнес айланиши. Валюта хатарлари (таваккалчиликлари) бир чет эл валютасининг алмашинув курсининг бошқа бирига нисбатан ўзгариши билан боғлиқ валюта зарарларининг хавфини англатади. Чет элда хорижий валютадаги маҳсулотни сотиб олган ва сотадиган корхоналар ушбу турдаги хавфга дучор бўладилар; хорижий филиаллари бўлган корхоналар; валюта операциялари билан шуғулланадиган молиявий институтлар. Валюта хавфининг уч тури мавжуд: операцион, трансляцион ва иқтисодий. Операцион валюта хатари - савдо операциялари ва молиявий инвестициялар ва дивиденд тўловлари учун нақд операциялар билан боғлиқ. Нақд пул оқимлари ва даромад маржлари операцион хавф остида қолмоқда. Чет элда инвестициялар ва ташқи кредитлар билан боғлиқ трансляцион хатари. У миллий валютага айлантирилганда баланс ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботларни таъсир қилади.

Иқтисодий хатар келажакдаги шартнома билан боғлиқ. Узоқ муддатли характерга эга, у корхонанинг истиқболли ривожланиши билан боғлиқ ва тахмин қилиш осон. Бундай таваккалчилик корхонанинг ривожланиш стратегияси учун салбий оқибатларга олиб келиши мумкин - келгусида операциялар бўйича даромадларнинг пасайиши ва хорижий ишлаб чиқарувчилар билан таққослаганда нарх рақобатбардошлигининг маълум бир қисмини йўқотиш. Жараён тугагандан сўнг, тўғридан-тўғри иқтисодий таваккал операция қилинмоқда. Молиявий даромадларни йўқотиш хатари , ҳодисани (суғурта қилиш) рўёбга чиқмаслик ёки иқтисодий фаолиятни тўхтатиб қўйиш оқибатида билвосита (иккинчи даражали) моддий зарар (йўқотилган фойда) етказиш хавфи ҳисобланади. Инвестиция хатари - биржа бозори хавфи. Инвестицион таваккалчиликнинг моҳияти инвестиция капиталининг йўқолиши хавфи ёки кутилаётган даромадлар билан ифодаланади. Инвестиция хавфининг қуйидаги турлари мавжуд : - капитал - қимматли қоғозларга бошқа активларга (кўчмас мулк) нисбатан инвестиция киритиш хавфи; - селектив - муайян захиралар, облигацияларга инвестиция киритиш хавфи; - қимматли қоғозларни сотиб олиш муддати билан боғлиқ бўлган вақтинчалик муддат; - қонунчиликдаги ўзгаришлар (хусусийлаштириш қоидалари, солиқ қонунлари); - қимматли қоғозларнинг жорий қийматига таъсир кўрсатадиган банк депозитлари бўйича фоизлар ўзгаришидан келиб чиққан фоизли; - ликвидлик - қийинчиликлар ёки акцияларни сотиш имконияти йўқлиги туфайли капитал йўқолишидан; - кредит - қимматли қоғозлар бўйича фоизларни тўламаслик хавфи ёки акциялар баҳосидаги ўзгаришлар натижасида етказилган зарарлар.

лойиҳа - лойиҳанинг прогнозланган версиясига нисбатан зарар ёки йўқотиш эҳтимоли. Бир қатор лойиҳа хавфи мавжуд: лойиҳа учун ягона хатар - ушбу лойиҳа компаниянинг ягона активи бўлган тақдирда, лойиҳа учун хавф туғдириш; компания ичидаги хатар - лойиҳанинг компаниянинг умумий таваккалчилигига таъсирини акс эттиради, лойиҳанинг компаниянинг даромадларидаги ўзгаришларга таъсири билан ўлчанади; бозор хатари (ёки бета риски) - бу диверсификация қилиш йўли билан бартараф этилиши мумкин бўлмаган лойиҳа хавфининг бир қисми, яъни турли инвестиция лойиҳаларининг инвестиция портфелига интеграциялашуви. Инвестиция портфели - даромадларни ишлаб чиқариш мақсадида даромадли объектларга капитал маблағларини инвестициялаш учун инвестор томонидан инвестиция лойиҳаларида инвестиция лойиҳалари бўйича қимматли қоғозлар ва инвестициялар тўплами. Агар инвестиция портфели маълум даражадаги таваккалчилик даражаси ёки даромаднинг минимал хавфи учун мумкин бўлган энг юқори даромадни таъминласагина самарали ҳисобланади. Хатарларни (рискларни) бошқариш Лойиҳаларни бошқариш нафақат ноаниқлик ва хатарнинг мавжудлиги ва хавф ва зарарни таҳлил қилишни ўз ичига олади. Лойиҳа хатарлари бошқарилиши мумкин ва бошқарилиши керак. Хатарларни бошқариш - хавф омилларини режалаштириш, мониторинг қилиш ва тузатув тизимига бирлаштирилган таҳлил қилиш ва бартараф этишнинг бир қатор усуллари. Хатарларни баҳолаш усуллари қуйидагиларни ўз ичига олади: 1. Математик статистика усулларидан фойдаланиб, миқдорий хавфларни баҳолаш. 2. Эксперт мутахассислар учун хавфларни баҳолаш усуллари. 3. Хатарларни симулятив моделлаштириш усуллари.

4. Бир неча алоҳида услублар ёки уларнинг индивидуал элементларини бирлаштирувчи комбинацияланган усуллар. Хатарларни камайтириш усуллари: Хатарларни тақсимлаш (қайтариш, узатиш, ўтказиш) - одатда, маълум бир турдаги контракт бўйича бошқа томон учун хатарларни тўлиқ ёки қисман ўтказиш бўйича ҳаракатлар. Хатарларни суғурталаш жисмоний ва юридик шахсларнинг мулкий манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлиб, у улар томонидан тўланадиган суғурта бадаллари (суғурта мукофотлари) ҳисобидан шаклланган нақд пул маблағлари ҳисобидан муайян ҳодисалар юз берганда (ишни суғурталаш) амалга оширилади. Резервация (захира қилиш) - зарарни ва кутилмаган харажатлар қоплаш учун маблағларни захиралаш усули. Бета хатари ҳар бир ўзига хос, одатда йирик, одатий компания учун ҳисобланади. Унинг ўлчами одатда 0,5 дан 1,5 гача - 2 гача. Бета хавфи кўрсаткичи бирдан кам бўлса, демак, маълум бир фирманинг хавф даражаси саноат ўртача қийматидан пастроқ. Бета хавфи кўрсаткичи салбий тенденцияга эга бўлиши мумкин, бу маълум бир компаниянинг ушбу кўрсаткичи динамикаси соҳанинг ўртача таваккалчилик динамикасига зиддир. Хатарнинг катталиги ёки хавф даражаси икки мезон билан ўлчанади: ўртача кутилган қиймат; мумкин бўлган натижанинг ўзгарувчанлиги (ўзгарувчанлиги). Кутилган ўртача қиймат - бу ноаниқ вазият билан боғлиқ воқеа катталигининг қиймати. Ўртача кутилган қиймат барча мумкин бўлган натижалар бўйича ўртача қийматга эга бўлиб, ҳар бир натижа эҳтимоллиги тегишли қийматнинг частотаси ёки вазни сифатида ишлатилади. Ўртача қиймат умумлаштирилган миқдорий характерга эга ва капитал қўйилмаларнинг исталган вариантини танлашда қарор қабул қилишга рухсат бермайди. Якуний қарор учун индикаторларнинг ўзгарувчанлигини ўлчаш керак, яъни мумкин бўлган натижа ўзгарувчанлиги ўлчовини белгилашдир.

$Мумкин натижанинг ўзгарувчанлиги - ўртача қийматдан кутилган қийматнинг ўзгариш даражаси. Шу мақсадда амалда иккита яқиндан боғлиқ мезонлардан фойдаланилади: вариан c э ва стандарт оғиш. Дисперсиён ҳақиқий натижаларни кутилган ўртача қийматдан четлатилган квадратларнинг ўртача оғирлиги ҳисобланади: G 2 = X(x - х ўр ) 2 n \Xn, бу ерда: G 2 –дисперсия (тарқалиши); X -ҳар бир кузатув иши учун кутилган қиймат; хўр- кутилган ўртача қиймат; н- кузатувлар сони. Стандарт оғишқуйидаги формула билан белгиланади: G = VX ( х - х ср ) 2 \ X п , бу ерда: Г - стандарт оғиш. Тенг частоталар билан, бизда алоҳида ҳолат мавжуд: G 2 = X(x - х ўр ) 2 \ п , G = Vx ( х - х ўр ) 2 \ п Стандарт оғиш номланган миқдордир ва ўзгарувчан характеристиканинг ўлчами бир хил бирликларда кўрсатилади. Дисперсиён ва стандарт оғиш мутлақ ўзгарувчанлик чоралари. Таҳлил қилиш учун ўзгариш коэффитсиэнти қўлланилади. Ўзгаришлар коэффитсиэнти стандарт оғишнинг арифметик ўртача қийматига нисбати бўлиб, олинган қийматларнинг сапмалар даражасини кўрсатади: V = 0\ Х ўр -100, бу ерда: В - ўзгарувчанлик коэффитсиэнти, %; Г– стандарт оғиш; Х ўр - кутилган ўртача қиймат. O ъзгарувчанлик коэффитсиэнти нисбий қийматдир. Шунинг учун унинг ўлчами ўрганилган кўрсаткичнинг мутлақ қийматларидан таъсирланмайди. Ўзгариш коэффитсиэнти ёрдамида турли ўлчов бирликларида ифодаланган белгиларнинг ўзгарувчанлигини солиштириш мумкин. Ўзгариш коэффитсиэнти 0 дан 100% гача ўзгариши мумкин. Коэффицент қанчалик$

катта бўлса, ўзгарувчанлик қанчалик катта. Турли хил ўзгарувчанлик коэффитсиэнтларини қуйидаги сифатли баҳолаш белгиланди: 10% гача - заиф ўзгарувчанлик; 10 - 25% - ўртача ўзгарувчанлик; 25% дан ортиқ - юқори ўзгарувчанлик. Инвестиция хатарларини баҳолаш моделлари Замонавий методологияда инвестиция хавфини баҳолашнинг бир неча моделлари мавжуд. Хатарларни баҳолашнинг симуляция модели барча вариантлар учун пул оқимларини ва кейинги ҳисоб-китобларни (аниқ жорий қиймат) тузатиш билан боғлиқ. Ҳар бир лойиҳа учун унинг учта ривожланиш вариантлари қурилади: умидсизлик, энг яхши ва оптимистик; ҳар бир вариант учун аниқ жорий қийматнинг тегишли кўрсаткичи белгиланади, кейин ҳар бир лойиҳа учун ушбу кўрсаткичнинг кўлами сканер ва ноумидлик вариантлари кўрсаткичлари ўртасидаги фарқ сифатида ҳисобланади. Икки қиёсли лойиҳалардан, бугунги кунда аниқ жорий қийматдаги ўзгариш оралиғи бўлган лойиҳа хавфлироқ ҳисобланади. Хатарни баҳолашнинг симулятив модели: Р(НПВ)=НПВо - НПВп, бу ерда: Р(НПВ) - ўзгаришлар доираси; НПВо –оптимистик вариантдаги соф жорий қиймат; НПВп - пессимистик вариантдаги соф жорий қиймат. Нақд пул оқимини ўзгартириш усули ҳар бир йил ва ҳар бир лойиҳа учун маълум миқдорда пул тушумлари юзага келиши эҳтимолини тахмин қилади. Шундан сўнг, янги лойиҳалар тузатилган пул оқимлари ставкалари асосида тузилади ва улар учун аниқ жорий қиймат ҳисобланади. Тузатилган пул оқимлари энг юқори аниқ жорий қийматга (соф келтирилган қийматга) эга бўлган лойиҳага устунлик берилади. Пул оқимларининг ўзгаришлари:

$NPV= -I+£Inn*on\(1+i) n , бу ерда: NPV - хатарларни тузатилган пул оқимлари бўйича ҳисобланган соф жорий қиймат; Inn - давр фойдаси; I - инвестициялар; он - маълум бир даврда фойда олиш эҳтимоли; и –дисконтлаш ставкаси; н –даврларнинг сони. Дисконтлаш коэффитсиэнти (ставкаси) хавфини тартибга солиш усули суғурта мукофотининг хавф-хатарсиз имтиёзли коэффитсиэнтга қўшилишини ва лойиҳанинг соф жорий қийматини янги чегирма омили ҳисоблаб чиқишни назарда тутади. Юқори аниқ ҳозирги қийматга эга лойиҳа энг мақбул ҳисобланади: Агар NPVa ( ia )> NPV в( i в), бўлса " a " лойиҳаси қабул қилинади бу ерда: NPVa ( ia ) -" a " лойиҳасининг соф жорий қиймати, таваккалчиликка мослаштирилган ҳисоблаш ставкаси бўйича ҳисобланади; NPV в( i в) - " b " лойиҳасининг соф жорий қиймати, таваккалчиликка мослаштирилган ҳисоблаш ставкаси бўйича ҳисобланади; i = S + хатар учун мукофот, унда СС - капиталнинг қиймати. Лойиҳа хатарини бошқариш Молиявий хатарлар турли воситалар орқали ҳал этилади. Молиявий таваккалларни бартараф этиш воситалари уларни олдини олиш, ушлаб туриш, узатиш, даражасини пасайтириш ҳисобланади. Хатарни олдини олиш хавф-хатарли воқеадан оддий тўсқинликни билдиради. Бироқ, тадбиркорлик субъекти учун хавфдан қочиш кўп ҳолларда даромаддан воз кечишни англатади. Хатарни ушлаб қолиш - бу хавфни инвесторга қолдириб қўйиш демакдир, яъни. унинг масъулияти ҳақида. Шундай қилиб, инвестор, шовқин капитали инвестиция, олдиндан ишонч ҳосил қилади, у ўз маблағлари билан хавф капитали мумкин бўлган зарарни қоплаши мумкин. Хатарларни ўтказиш инвесторнинг молиявий хатар учун жавобгарликни бошқасига, масалан, суғурта компаниясига топширилишини англатади.$

Бундай ҳолда, хавфни ўтказиш молиявий хавфни суғурталаш йўли билан юзага келди. Хавфни пасайтириш - йўқотиш эҳтимоли ва ҳажмини камайтириш. Молиявий таваккални ҳал қилишнинг муайян воситасини танлашда инвестор қуйидаги тамойиллардан келиб чиқиши керак: - ўзингизнинг сармоянгиздан кўра кўпроқ хавф қила олиш мумкин эмас; - хавфнинг оқибатлари ҳақида ўйлаш керак; - кичик учун катта хавф қилиш мумкин эмас. Биринчи тамойилнинг амалга оширилиши сармояларни инвестициялашдан олдин инвесторга керак: бу хатар бўйича мумкин бўлган максимал зарар миқдорини аниқлаш; сармоя киритилган капитал миқдори билан таққослаш; уни ўзининг барча молиявий ресурслари билан таққослаш ва ушбу капиталнинг йўқолиши инвесторнинг банкротлигига олиб келмаслигини аниқлаш. Капитал қўйилмалардан тушган зарар миқдори ушбу капитал ҳажмига тенг бўлиши мумкин, ундан кам ёки ундан кўп бўлиши керак. Тўғридан- тўғри инвестициялардаги йўқотишлар одатда корхоналар маблағлари ҳажмига тенг. Инвестор талабга жавоб бўлган бизнесда 100 млн. сўм инвестиция қилди. Иш тугади. Инвестор 100 млн. сўмни йўқотди. Бироқ, пулнинг сотиб олиш қобилиятининг пасайиши, айниқса, инфляцияни ҳисобга олган ҳолда, йўқотиш ҳажми инвестиция қилинган пул миқдоридан катта бўлиши мумкин. Бундай ҳолатда мумкин бўлган зарарнинг миқдори инфляция индексини ҳисобга олган ҳолда аниқланиши керак. Агар инвестор йилига 500 мингта шартли бирликни қабул қилиш умидида 2018 йилда хавфли бизнесда 100 минг шартли бирликни маблағ билан инвестиция қилган бўлса, бу иш банкрот бўлган ва пулни қайтармаган бўлса, зарарни 2018 йилги инфляция кўрсаткичи (22%) билан ҳисоблаш керак, яни 2200 минг шартли бирлик (22 • 100) мавжуд. Портфель инвестициялари, яъни иккиламчи бозорда сотилиши мумкин бўлган қимматли қоғозларни сотиб олиш билан зарарнинг миқдори одатда сарфланган капитал миқдоридан кам бўлади. Мумкин бўлган максимал

$йўқотиш даражаси ва инвесторнинг ўз молиявий ресурслари миқдори банкротликка олиб келадиган хавф даражасини ифодалайди. У хатар даражаси (коэффитсиэнти) билан ўлчанади : К x = Z\O`z, бу ерда: Кр - хатар коэффитсиэнти; Z - мумкин бўлган максимал зарар миқдори, сўмда; O ` z - маълум пул маблағларини ҳисобга олган ҳолда ўз молиявий ресурсларининг ҳажми. Иккинчи тамойилни амалга ошириш инвесторнинг мумкин бўлган максимал йўқотиш миқдорини билиши, унинг нима сабаб бўлиши мумкинлигини аниқлайди, хавфнинг эҳтимоли нимадан иборат ва хавфдан воз кечишга қарор қилади, унинг жавобгарлиги хавфини қабул қилади ёки бошқа шахснинг жавобгарлигига хавфни ўтказади. Учинчи тамойилнинг амал қилиши молиявий таваккалчиликни ўтказишда намоён бўлади. Бундай ҳолда, инвестор суғурта мукофотлари билан суғурта бадали ўртасида қабул қилинадиган нисбатни белгилаши керак. Суғурта мукофоти - суғурталовчига суғурта қилдирувчи томонидан суғурта қилинган суғурта хавфи учун тўлов. Суғурта суммаси моддий қийматлар суғурталанган пул суммаси. Хатарни сақлаб қолиш керак эмас, яъни инвестор хавфни қабул қилмаслиги керак. Молиявий хавф даражасини камайтириш учун турли усуллар қўлланилади: диверсификация қилиш; танлов ва натижалар ҳақида қўшимча маълумот олиш; чеклаш; суғурта. Диверсификация - бу бир-бирлари билан бевосита боғлиқ бўлмаган турли хил инвестиция объектлари ўртасида инвестицион маблағларни тақсимлаш жараёни.$

Хавф-хатарларни бошқариш

06.05.2023

0

99.5 KB

Похожие