Харажатлар ҳисоби ва маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархини ҳисоблаш - Экономика - Рефераты

Харажатлар ҳисоби ва маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархини ҳисоблаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Харажатлар ҳақида тушунча ва уларнинг турли хил белгиларига қараб туркумланиши 2. Ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқаришлар бўйича ҳисобга олишни ташкил этиш 3. Қўшимча харажатларни ҳисобга олиш 4. Жавобгарлик марказлари бўйича харажатлар ҳисобини ташкил этиш 5. Жавобгарлик марказларининг турлари

www.arxiv.uz Харажатлар ҳақида тушунча ва уларнинг турли хил белгиларига қараб туркумланиши Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда харажатлар алоҳида ўрин тутади. Харажатлар маҳсулотларни ишлаб чиқариш, товар сотиш, иш бажариш ва хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган сарфларнинг пулдаги ифодасидир. Корхоналарда харажат турлари ва моддаларининг юзага келиши уларнинг асосий, молиявий ва инвестиция фаолиятидан келиб чиқади. Ишлаб чиқариш корхона харажатлари асосан хомашё, материаллар, ёқилғи ва меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларидан иборат бўлади. Республикамизда харажат моддалари ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999-йил 5 февралдаги 54-сонли қарори билан тасдиқланган (ўз.Р. ВМ.нинг 2003-йил 25 декабрдаги 567-сонли қарори билан ўзгартириш киритилган) "Маҳсулот (иш, хизмат)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида"ги Низомга асосланади. Бу Низомга асосланган ҳолда барча харажат моддаларини қуйидагича ифодалаш мумкин: 1. Маҳсулотларни ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган харажатлар: — бевосита ва билвосита моддий харажатлар; — бевосита ва билвосита меҳнат харажатлари; — бошқа бевосита ва билвосита харажатлар, шу жумладан ишлаб чиқариш йўналишидаги устама харажатлар. 2. Давр харажатлари: — сотиш харажатлари; — маьмурий харажатлар; — бошқа операцион харажатлар ва зарарлар. 3. Молиявий фаолият бўйича харажатлар:

www.arxiv.uz — фоизлар бўйича харажатлар; — хорижий валюта операцияларида юзага келадиған салбий курс фарқлари; — қимматли қоғозларга қўйилган маблағларни қайта баҳолаш; — молиявий фаолият бўйича харажатлар. 4. Фавқулодда зарарлар. Маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш таннархига қўшиладиган харажатлар ишлаб чиқариш ёки маҳсулот(иш, хизмат)ни қайта ишлашда фойдаланиладиган табиий ва меҳнат ресурслари, хомашё ва материаллар, ёқилғи ва энергия, асосий воситалар ҳамда ишлаб чиқаришга тегишли бошқа харажатларнинг баҳосини ифодалайди. Ушбу харажатлар иқтисодий мазмунига кўра қуйидагича тартибда гуруҳланади: — ишлаб чиқариш моддий харажатлари (қайтариладиган чиқитлар қиймати чиқариб ташланган ҳолда); — ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; — ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғурта ажратмалари; — асосий воситалар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси; — ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар. Хўжалик юритувчи субьектларда молиявий фаолият бўйича харажатлар муомалаларини бухгалтерия ҳисобида акс эттириш учун қуйидаги счетлар белгиланган: 9610-"Фоизлар кўринишидаги харажатлар"; 9620-"Курс фарқларидан зараииар"; 9630-"қимматли қоғозларни чиқариш ва тарқатиш бўйича харажатлар"; 9690-"Молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар". Мазкур счетлар транзит счетлар ҳисобланиб, актив характерга эга. Уларнинг дебет оборотлари хўжалик муомалалари натижасида содир болган молиявий харажатларни, кредит оборотлари эса уларнинг ҳисобдан чиқарилишини ифодалайди.

www.arxiv.uz Корхоналарда ишлаб чиқариш харажатлари қўйилган вазифаларга мувофиқ харажат элементлари ва калкулация моддаларига бўлинади. Харажатларни элементлари бўйича гуруҳлаш ишлаб чиқариш харажатларини иқтисодий мазмунига қараб аниқлаш ва тегишли сметалар тузишга асос бўлади. Ишлаб чиқариш харажатларини калкулация моддалари бўйича гуруҳлаш эса маҳсулотлар таннархини аниқлашга хизмат қилади. Мазкур харажатлар хомашё ва материалларни тайёрлаш, қайта ишлаш, яроқсиз маҳсулотларни тузатиш, ярим тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлади. Ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлмаган харажатларга корхонанинг маданий-маиший обьектларига сарфланадиган харажатлар киради. Шунингдек корхоналарда харажатлар маҳсулот таннархига киритилишига кўра бевосита ва билвосита харажатларга ажратилади. Бевосита харажатлар таркибига корхоналарга маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан тўғридан-тўғри боғлиқ бўлган хомашё ва материаллар, мехнатга ҳақ тўлаш (ажратмалари билан бирга), ишлаб чиқаришда фойднланилаётган асосий воситалар амортизацияси каби харажатлар киради. Бовосита моддий харажатлар ишлаб чиқариладиган маҳсулот (иш ва хизмат)ларнинг асосини ташкил этиб, унинг таркибига кирадиган ёки маҳсулотлар тайёрлаш, иш бажариш ва хизмат кўрсатишда фойдаланиладиган, четдан сотиб олинадиган хоинашё ва материал харажатларини ифодалайди. Юқоридагилардан ташқари "Харажатлар таркиби тўғрисидаги" Низомга мувофиқ қуйидаги харажатлар ҳам бевосита моддий харажатлар таркибига киради: — нормал технология жараёнини таьминлаш ва маҳсулотларни ўраш учун маҳсулот (иш, хизматж ёки бошқа ишлаб чиқариш эҳтиёжига сарфланадиган (асбоб-ускуналар, бинолар, иншоотлар ва бошқа асосий воситалар синовини ўтказиш, назорат қилиш, сақлаш, тузатиш ва улардан фойдаланиш) учун

www.arxiv.uz ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган харид қилинадиган материаллар, шунингдек. асбоб-ускуналарни тузатиш учун эҳтиёт қисмлар, инвентарлар қиймати, хўжалик буюмлари ва асосий воситаларга кирмайдиган бошқа меҳнат воситалари; — сотиб олинадиган, келгусида корхонада монтаж қилинадиган ёки қўшимча ишлов бериладиган бутловчи буюмлар ва ярим тайёр маҳсулотлар; — ташқи юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек, корхонанинг ички таркибий бўлинрналари томонидан бажариладиган фаолиятнинг асосий турига тегишли бўлмаган ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган ишлар ва хизматлар. Ишлаб чиқариш характерига эга бўлган ишлар ва хизматларга маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича муомалаларни бажариш, хомашё ва материалларга ишлов бериш, уларнинг сифатини аниқлаш учун синовлар ўтказиш. белгиланган технологик жараёнларга риоя этилиши устидан назорат қилиш, асосий ишлаб чиқариш воситаларини тузатиш ва бошқалар тегишли бўлади. Корхона ичида ташқи юридик шахсларнинг транспорт хизматлари (хомашё, материаллар, инструментлар, деталлар, танаворлар, юкларнинг бошқа турларини марказий омбордан. цехга, шунингдек, тайёр маҳсулотни сақлаш учун омборга келтириш) ҳам ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган хизматлар ҳисобланади; — табиий хомашё (ер рекултивациясига ажратмалар, ихтисослаштириш, юридик шахслар томонидан амалга ошириладиган эрни рекулиитивация қилиш ишларига ҳақ тўлаш), илдизи билан бериладиган дарахтларга ҳақ тўлаш, саноат корхоналари томонидан сув хўжалиги тизимидан белгиланган лимитлар доирасида ва ундан ортиқча олинадиган сув учун ҳақ тўлаш. Саноатнинг хомашё тармоқлари учун эса ёғоч-тахта материалларидан ёки фойдали қазилмалардан (рудадан) фойдаланишга ҳуқуқларнинг амортизация қилинадиган қиймати ёки атроф-муҳитни тиклаш харажатлари; — технологик мақсадларга, энергиянинг барча турларини ишлаб чиқаришга, биноларни иситишга сарфланадиган ёнилғининг четдан сотиб олинадиган

www.arxiv.uz барча турлари, корхоналарнинг транспорти томонидан бажариладиган ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш бўйича транспорт ишлари; — корхонанинг технологик, транспорт ва бошқа ишлаб чиқариш ва хўжалик эҳтиёжларига сарфланадиган барча турдаги харид қилинадиган энергия. Бунда корхонанинг ўзи томонидан ишлаб чиқариладиган электр энергиясига ва энергиянинг бошқа турларига, шунингдек, харид қилинадиган энергияни истеьмол жойига трансформация қилиш ва узатиш харажатлари моддий харажатларнинг тегишли элементларига киритилади; — ишлаб чиқариш соҳасида моддий бойликларнинг табиий йўқолиш нормалари доирасида ва уларнинг ортиқча йўқотилиши, яроқсизланиши ва кам чиқиши; — корхонанинг транспорти ва ходимлари томонидан моддий ресурсларни этказиш билан боғлиқ харажатлар, жумладан юклаш ва тушириш ишлари ишлаб чиқариш харажатларининг тегишли элементларига киритилиши зарур; — корхоналар томонидан мол этказиб берувчилардан олинадиган идишлар ҳам моддий ресурслар қийматига киритилади; — маҳсулот таннархига киритиладиган моддий ресурслар хараж атларидан қайтариладиган чиқитлар қиймати, идиш ва ўраш-жойлаш материаллари қиймати уларнинг амалда сотилиши, фойдаланилиши ёки омборга кирим қилиниши нархи бўйича чиқариб ташланади; — моддий харажатлар элементи бўйиеҳа акс эттириладиган моддий ресурслар қиймати сотиб олиш нархидан, шу жумладан, қўшимча нарх (устама)дан, таьминот, ташқи иқтисодий ташкилотлар томонидан толанадиган воситачилик тақдирлашларидан, товар биржалари хизматларидан, шу жумладан, брокерлик хизматларидан, божлар ва йиғимлар, транспортда ташишга ҳақ тўлашдан, ташқи юридик шахслар томонидан амалга ошириладиган сақлаш ва этказиб беришга ҳақ тўлашдан келиб чиқиб шаклланади.

www.arxiv.uz Бевосита меҳнат харажатлари: бевосита ишлаб чиқариш ходимлари, ишлаб чиқариш жараёнида ишлаётган машина операторлари ва бевосита ишлаб чиқаришда банд бўлган бошқа ходимлар мехнат хақи харажатлари. Шунингдек "Харажатларатаркибиатўғрисида"ги Низомга кўра, бевосита бевосита харажатларга қуйидагилар киритилади: - хўжулик юритувчи субьектда қабул қилинган меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари ва тизимларига мувофиқ бажарилган нархномалар, тариф ставкалари ва лавозим маошларидан келиб чиқиб ҳисобланган, амалда бажарилган иш учун ишлаб чиқариш хусусиятига ега бўлган ҳисобланган ишҳақи, ШУ жумладан, бажарилган ишни ҳисобга олиш бўйича дастлабки ҳужжатларда назарда тутилган рағбатлантирувчи тусдаги тўловлар; - касб маҳорати ва мураббийлик учун тариф ставкаларига ва окладларга устамалар; — иш режими ва меҳнат шароитлари билан боғлиқ боиган компенсация тусидаги тўловлар, шу жумладан: — технологик жараён жадвалида назарда тутилган тунги вақтда, ишдан ташқари вақтда, дам олиш ва байрам (ишланмайдиган) кунларда ишлаганлик учун тариф ставкалари ва окладларга устамалар ва қўшимча ҳақ; — кўп сменали режимда ишлаганлик, касбларни бирга қўшиб олиб борганлик ва хизмат кўрсатиш зоналарини кенгайтирганлик учун устамалар; — ҳукумат томонидан тасдиқланган касблар ва ишлар рўйхати бўйича оғир, зарарли, алоҳида зарарли меҳнат ва табиий иқлим шароитларида ишлаганлик учун устамалар, шу жумладан, ушбу шароитлардаги узлуксиз иш стажи учун устамалар; — алоқа, темир йўл, дарё, автомобилии транспорти ва катта йўллар ходимларининг ва доимий иши йўлда ўтадиган ёки қатнов тусига эга боиган бошқа ходимларнинг иш ҳақига, хўжалик юритувчи субьект жойлашган жойдан жўнаган пайтидан бошлаб шу жойга қайтиб келган пайтгача тўланадиган, ёлда ўтган ҳар бир сутка учун тўланадиган устамалар;

www.arxiv.uz — қурилишда, реконструкция қилишда ва мукаммал таьмирлашда бевосита банд бўлган, шунингдек, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда вахта усули билан ишларни бажарган ходимлар учун ишнинг кўчма ва қатнов хусусияти учун устама; — доимий равишда эр ости ишларида банд болган ходимларга уларнинг шахтада (конда) иш жойига жўнаб кетишларидан олдин ва орқага қайтишларигача ўтадиган норматив вақт учун қўшимча ҳақ; — меҳнатга ҳақ тўлашнинг раёнлар бўйича тартибга солинишига, шу жумладан раён коеффициентлари ва амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ чў1, сувсиз ва юқори тоғ жойларида ишлаганлик учун коеффициентлар билан белгиланган тўловлар; — хўжаликюритувчи субьект жойлашган жойдан (йиғилиш пунктидан) иш жойига ва орқага қайтадиган йўлда ўтадиган кунлар учун вахтада ишлаш жадвалида назарда тутилган, шунингдек ходимларнинг метеорология шароитларига кўра ва транспорт ташкилотларининг айби билан йўлда тутилиб қолинган кунлар учун тариф ставкаси, оклад миқдорида толанадиган суммалар (вахта усулида ишни бажаришда); — иш вахта усулида ташкил этилганда, иш вақти жамланиб ҳисобланганда ва қонун ҳужжатлари билан белгиланган бошқа ҳолларда ходимларга уларга иш вақтининг нормал давом этишидан ортиқ ишлаганлиги муносабати билан бериладиган дам олиш (ортиқча ишланган иш вақти учун дам олиш) кунлари учун ҳақ тўлаш; — ишланмаган вақт учун ҳақтўлаш: — амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ навбатдаги (ҳар йилги) ва қўшимча таьтиллар учун компенсациялар, ўсмирларнинг имтиёзли соатлари, болани овқатлантириш учун оналар ишидаги танаффуслар, шунингдек, тиббий кўрикдан ўтиш билан боғлиқ вақт учун ҳақ тўлаш; — мажбурий таьтилда бўлган ходимларга, асосий иш ҳақини қисман сақлаб қолган ҳолда, ҳақ тўлаш;

www.arxiv.uz — донор ходимларга қонни текшириш, топшириш кунлари учун ва қон топширилган ҳар бир кундан кейин бериладиган дам олиш кунлари учун ҳақ тўлаш; — давлат вазифаларини бажарганлик учун (ҳарбий йиғинлар, фавқулодда вазиятлар бўйича йиғинлар ва бошқалар) меҳнат ҳақи тўлаш. — хўжалик юритувчи субьект штатида турмайдиган ходимлар меҳнатига улар томонидан фуқаролик-ҳуқуқий тусдаги тузилган шартномалар бўйича ишлар бажарилганлиги учун ҳақ тўлаш, агар бажарилган иш учун ходимлар билан ҳисоб-китоб хўжалик юритувчи субьектнинг ўзи томонидан амалга оширилса пудрат шартномаси ҳам сбу жумлага киради. — белгиланган тартибга мувофиқ ишлаб чиқариш жараёнида қатнашувчи ходимлар меҳнатиға ҳақ тўлаш фондига киритиладиган тўловларнинг бошқа турлари. Билвосита харажатлар эса маҳсулотлар ишлаб чиқарисб билан боғлиқ болмаган харажатлар ҳисобланиб, уларга маьмурий-бошқарув харажатлари, бошқарув асбоб-ускуналарини сақлаш ва фойдаланиш харажатлари киради. Режалаштирилишига қараб харажатларни қисқа ва узоқ муддатли харажатларга ажратиш мумкин. қисқа муддатли харажатлар корхонанинг тактик мақсадларини амалга оширишга имкон беради. Узоқ муддатли харажатлар эса корхонанинг стратегик мақсадини амалга оширишда юзага келади. Уларга илмий текширишлар, янги .....ҳли кириҲҳ ву нвожлантириш, тайёрмаҳсулотлархиингянги ҳнини ини инлилаҳ 1 111<)н CИН И иж^;и .сариланганхаражатлар киритилади. Кииртиумилнр Иҳолиятида ярим ўзгарувчан харажатлар ҳам юзага лд Йннм ўзгарувчан харажатлар бир вақтнинг ўзида ҳам ўғҲҲниврҳнн, лиам доимий харажатхусусиятига эга бўлган харажатлар Илиниил 1И111 нии 11. л Жларга телефон хизмати харажатларини киритиш мумкин. Бунда луи ойлик аниқ тўланиши лозим бўлган сумма — доимий харажатлар, сл 1; 11 ларлараро ва халқаро сўзлашув харажатлари эса ўзгарувеҳан харажатлар гуруҳига киритилади.

www.arxiv.uz Смета калкулациясидан маҳсулот ишлаб чиқариш ёки ишлаб чиқаришда замонавий технологияни қўллаш ва келгуси даврларда сарфланадиган харажатлар сметасини тузишда фойдаланилади. Ушбу усул корхонада янги маҳсулот турларини ишлаб чиқариш, маҳсулотлар баҳосини белгилаш ва ишлаб чиқариш жараёнининг иқтисодий самарадорлигини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга. Ишлаб чиқариш йўналишидаги ҳамма харажатлар рнаҳсулот таннархига киритилади. Бу эса ишлаб чиқаришга сарфланган харажатларни тўлиқ ва ўз вақтида ҳисобга олиш, шунингдек, моддий, меҳнат ва молиявий ресурсларни тежаш ҳамда улардан самарали фойдаланиш устидан назорат қилишга имкон беради. Ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқаришлар бўйича ҳисобга олишни ташкил этиш Корхоналарнингишлаб чиқариш жараёнида содир боладиган ҳар бир муомаланинг бухгалтерия ҳисобини юритишда қуйидаги счетлар гуруҳидан фойдаланилади: — 2010 - "Асосий ишлаб чиқариш"; — 2310 - "Ёрдамчи ишлаб чиқариш"; — 2510 - "Умум ишлаб чиқариш"; — 2610 - "Ишлаб чиқаришдаги брак"; — 3110 - "Олдиндан тўланган ижара ҳақи"; — 3120 - "Олдиндан тўланган хизмат ҳақи"; — 3190-"Бошқабўнакхаражатлари"; — 8910 - "Келгуси харажатлар ва тўловлар резерви". Ишлаб чиқариш харажатларини элементла ри ва калкулация моддалари бўйича ҳисоб юритишни таьминлаш мақсадида асосий ишлаб чиқаришнинг барча харажатлари 2010-"Асосий ишлаб чиқариш" счетида тайёрланаётган маҳсулот турлари бўйича гуруҳланади.

www.arxiv.uz 2010 - "Асосий ишлаб чиқариш" счетидан харажатларни ҳисобга олишда қуйидаги корхона ва ташкилотлар фойдаланади: — маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича саноат ва қишлоқ хўжалиги корхонаиари; — қурилиш-монтаж, геология-қидирув ишларини бажариш бўйича пудрат, геология ва лойиҳа қидирув ташкилотлари; — хизматлар кўрсатиш бўйича транспорт ва алоқа корхоналари; — илмий-тадқиқот ва конструкторлик ишларини бажариш бўйича илмий- тадқиқот корхоналари; — автомобил йўИларини асраш ва таьмирлаш бўйича йў1 хўжаликлари. Ушбу счетнинг дебетида маҳсулот ишлаб чиқариш, иш бажариш ва хизмат кўрсатиш билан бевосита боғлиқ бўлган харажатлар, шунингдек, ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари, яроқсиз маҳсулотдан кўрилган йўқотишлар ва асосий ишлаб чиқаришни бошқариш ва хизраат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган бевосита харажатлар акс эттирилади. 2010 - "Асосий ишлаб чиқариш" счетининг кредитида ишлаб cбиқарилган тайёр маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматнинг ҳақиқий таннархи суммаси акс эттирилади. Ёрдамчи ишлаб чиқаришдаги маҳсулот (иш, хизмат) таннархини аниқлаш учун тегишли харажатлар 2300 -- "Ёрдамчи ишлаб чиқариш ҳисоби" счетларида ғуруҳланади. 2300 — "Ёрдамчи ишлаб чиқариш ҳисоби" счетларидан қуйидаги ёрдамчи ишлаб чиқаришлами ҳисобга олишда фойдаланилади: — энергиянинг ҳар хил турлари (електроенергия, газ ва бошқалар) билан ёрдам кўрсатиш; — транспорт хизматларини амалга ошириш; — асосий воситаларни таьмирлаш; — инструментлар, штамплар, қурилиш деталлари, конструкцияларни тайёрлаш; — тош, шағал, қум ва бошқа рудасиз материаллар қазиб олиш;

www.arxiv.uz — ёғоч материалиарим тайёрлаш ва уларга ишлов бериш; — қишлоқ хўжаииги маҳсулотларини тузлаш, қоқи қилиш ва консервалаш (асосан савдо корхоналарида); — махсус кийимлар ва пояфзалларни таьмирлаш, тикиш ва бошқалар. Шунингдек, мазкур счетларда 21-сонли БҲМСга мувофиқ, хўжалик юритувчи субьектлар балансида турган илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик бўлинмалари харажатлари ҳам ҳисобга олинисби мумкин. 2300 - "Ёрдамчи ишлаб чиқариш ҳисоби" счетларининг дебетида маҳсулот ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва иш бажариш билан боғлиқ бўлган бевосита харажатлар, шу билан бирга ёрдамчи ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган билвосита харажатлар ҳаинда яроқсиз маҳсулотдан кўрилган зарар акс эттирилади.

www.arxiv.uz Қўшимча харажатларни ҳисобга олиш Корхоналарда ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш, хизмат) турлари ўртасида билвосита харажатларни оқилона тақсимлаш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, маҳсулотларнинг технологик турлари бўйича таннархини тўғри аниқлаш имконини беради. Бу ҳолат ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг баҳосини шакллантириш бўйича корхона ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқишда ижобий самара беради. Ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш ва уни бошқариш харажатларини қуйидагича таснифлаш мумкин: 1) машина ва ускуналарни асраш ва ишлатиш харажатлари; 2) умумишлаб чиқариш харажатлари; 3) давр харажатлари, ўзбекистонда юқоридаги биринчи ва иккинчи бандлардаги харажатлар тақсимот базасига мутаносиб равишда маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархига қўшилади. Давр харажатлари эса корхонанинг молиявий натижалари ҳисобидан қопланади. МДҲ давлатларида эса учала харажатлар ҳам маҳсулот таннархига киритилади ва счетлар тизими орқали тўлиқ таннарх ҳосил қилинади. Ушбу харажатлар умумий хусусиятга эга бўлиши билан биргаликда, уларнинг хусусий жиҳатлари ҳам мавжуд: машина ва ускуналарни ишлатиш ва асраш харажатлари шартли-ўзгарувчан бўлиб, ишлаб чиқарилган мабсулот ҳажмига боғлиқ. Умумишлаб чиқариш ва давр харажатлари эса шартли- доимий харажатлар ҳисобланиб, ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига боғлиқ бўлмайди. Ишлаб чиқаришға хизмат кўрсатиш ва уни бошқариш харажатларини маҳсулотлар таннархига киритиш орқали таннарх аниқлашнинг ишлаб чиқариш билвосита харажатларини умумкорхона миқёсида ва бўлинмалар даражасида тақсимлаш каби усуллари мавжуд.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқариш билвосита харажатларини умумкорхона миқёсида тақсимлаш усулининг моҳияти шундаки, бунда мазкур харажатлар 2510-"Умумишлаб чиқариш харажатлари" счетининг дебетида йиғиб борилади ҳамда ҳисобот даври охирида улар ягона тақсимот базаси асосида м аҳсулот турлари бўйича тақсимланади. Шунингдек, бу усулнинг афзаллиги унинг соддалиги ва кам меҳнатталаблигида бўлса, асосий камчилиги эса, маҳсулотларнинг хилма-хил турлари ҳақиқий таннархини аниқлаш пайтида жиддий хатоликларга олиб келишидир. Одатда, бошқарув ҳисоби тизимида ҳисобот даври ичида умумишлаб чиқариш харажатлари сметаси тузилиб, унга асосан сметадаги харажатлар ҳақиқатда эришилган маҳсулот ҳажми ва ҳақиқий харажатлар билан таққосланиб, тузатилиб борилади. Умумишлаб чиқарисб харажатлари ўзбекистон Республикаси 21-сонли БҲМСга биноан тасдиқланган харажат моддаларига бўлиб ҳисобга олиб борилади ва корхонада қабул қилинган ҳисоб сиёсатига мувофиқ алоҳида ҳисоб обьектлари ўртасида тақсимланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999-йил 5 феврал 54-сонли қарори (2003-йил 25 декабрдаги 567-сонли қарор асосидаги ўзгартишлар билан) билан тасдиқланган "Маҳсулот (иш ва хизмат) таннархига киритиладиган, маҳсулот (иш ва хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида"ги Низомга кўра умумишлаб чиқариш харажатлари қуйидагилардан иборат: — машина ва ускуналарни асраш ва ишлатиш харажатлари; — ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган асосий воситалар ва номоддий активларнинг амортизация ажратмалари; 2300 -" Ёрдамчи ишлаб чиқариш ҳисоби" счетлари дебетланганда қуйидаги счетлар кредитланади: — 0200 -"Асосий воситаларнинг эскириши ҳисоби";

www.arxiv.uz — 0500 -"Номоддий активларнинг амортизацияси ҳисоби"; — 1000-"Материалларҳисоби"; — 1100 --"ўстиришдаги ва боқувдаги ҳайвонлар ҳисоби"; — 1610 -"Материаллар қийматидаги оғишишлар"; — 2510 -"Умумишлаб чиқариш харажатлари"; — 2610 -"Ишлаб чиқаришдаги яроқсиз маҳсулот"; — 2810 —"Омбордаги тайёр маҳсулотлар"; — 3100 -"Истиқбол харажатлари ҳисоби"; — 3200 -"Муддати узайтирилган харажатлар ҳисоби"; — 4860 -"ДаВолар бўйича олинадиган счетлар"; — 6010 -"Мол этказиб берувчилар ва пудратчиларга тўловлар"; — 6500 -"Суғурта бўйича қарзлар ва давлат мақсадли фондларига тўловларҳисоби"; — 6710 -"Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашишлар"; — 6970 -"Ҳисобдор шахсларга қарзлар"; — 6990 -"Бошқа мажбуриятлар"; — 6110 -"Алоҳида балансга ажратилган болинмаларга тўланадиган счетлар"; — 9390 -"Бошқа операцион даромадлар". 2300 -"Ёрдамчи ишлаб чиқариш ҳисоби" счетларининг кредитида ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотфлcўрсатилган хизмат, бажарилган иш)нинг ҳақиқий таннархи кўрсатилади. Қ ўшимча харажатларни ҳисобга олиш Корхоналарда ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш, хизмат) турлари ўртасида билвосита харажатларни оқилона тақсимлаш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, маҳсулотларнинг технологик турлари бўйича таннархини тўғри аниқлаш имконини беради. Бу ҳолат ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг баҳосини шакллантириш бўйича корхона ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқишда ижобий самара беради.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш ва уни бошқариш харажатларини қуйидагича таснифлаш мумкин: 1) машина ва ускуналарни асраш ва ишлатиш харажатлари; 2) умумишлаб чиқариш харажатлари; 3) давр харажатлари. Ўзбекистонда юқоридаги биринчи ва иккинчи бандлардаги харажатлар тақсимот базасига мутаносиб равишда маҳсулотнинг ишлаб чиқарисб таннархига қўшилади. Давр харажатлари эса корхонанинг молиявий натижалари ҳисобидан қопланади. МДҲ давлатларида эса учала харажатлар ҳам маҳсулот таннархига киритилади ва счетлар тизими орқали тўлиқ таннарх ҳосил қилинади. Ушбу харажатлар умумий хусусиятга эга бўлиши билан биргаликда, уларнинг хусусий жиҳатлари ҳам мавжуд: машина ва ускуналарни ишлатиш ва асраш харажатлари шартли-ўзгарувчан бўлиб, ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига боғлиқ. Умумишлаб чиқариш ва давр харажатлари эса шартли- доимий харажатлар ҳисобланиб, ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига боғлиқ бўлмайди. Ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш ва уни бошқариш харажатларини маҳсулотлар таннархига киритиш орқали таннарх аниқлашнинг ишлаб чиқариш билвосита харажатларини умумкорхона миқёсида ва бўлинмалар даражасида тақсимлаш каби усуллари мавжуд. Ишлаб чиқариш билвосита харажатларини умумкорхона миқёсида тақсимлаш усулининг моҳияти шундаки, бунда мазкур харажатлар 2510-"Умумишлаб чиқариш харажатлари" счетининг дебетида йиғиб борилади ҳамда ҳисобот даври охирида улар ягона тақсимот базаси асосида маҳсулот турлари бўйича тақсимланади. Шуни нгдек, бу усулнинг афзаллиги унинг соддалиги ва кам меҳнатталаблигида бўлса, асосий камчилиги эса, маҳсулотларнинг хилма-хил турлари ҳақиқий таннархини аниқлаш пайтида жиддий хатоликларга олиб келишидир.

www.arxiv.uz Одатда, бошқарув ҳисоби тизимида ҳисобот даври ичида умумишлаб чиқариш харажатлари сметаси тузилиб, унга асосан сметадаги харажатлар ҳақиқатда эришилган маҳсулот ҳажми ва ҳақиқий харажатлар билан таққосланиб, тузатилиб борилади, Умумишлаб чиқариш харажатлари ўзбекистон Республикаси 21-сонли БҲМСга биноан тасдиқланган харажат моддаларига бўлиб ҳисобга олиб борилади ва корхонада қабул қилинган ҳисоб сиёсатига мувофиқ алоҳида ҳисоб обьектлари ўртасида тақсимланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999-йил 5 феврал 54-сонли қарори (2003-йил 25 декабрдаги 567-сонли қарор асосидаги ўзгартишлар билан) билан тасдиқланган "Маҳсулот (иш ва хизмат) таннархига киритиладиган, маҳсулот (иш ва хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида"ги Низомга кўра умумишлаб чиқариш харажатлари қуйидагилардан иборат: — машина ва ускуналарни асраш ва ишлатиш харажатлари; — ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган асосий воситалар ва номоддий активларнинг амортизация ажратмалари; — ишлаб чиқаришга тайинланган асосий воситаларни таьмирлаш харажатлари; — ишлаб чиқаришдаги мулкларни суғурталаш харажатлари; — иситиш, ёритиш ва ишлаб чиқариш биноларини асраш харажатлари; — ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган бинолар, машина ва ускуналар, ижараға олинган бошқа мулкларнинг ижара тўловлари; — ишлаб чиқаришға хизмат кўрсатишда банд бўлган ходимларнинг ишҳақи; — ишлаб чиқариш тусидаги бошқа харажатлар. Умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаш жараёнида харажатларни ҳисобдан чиқариладиган обьектлар танланиб, аниқ сех, маҳсулот, шартнома турига тегишли харажатлар танлаб олинади ва

www.arxiv.uz йиғилади. Бу шароитда умумишлаб чиқариш харажатларини тақсираот базасини танлаб олиш муҳимдир. Бўлинмалар даражасида ишлаб чиқаришнинг билвосита харажатларини тақсимлаш усули анча меҳнатталабдир, бироқ у олдинги усулга нисбатан маҳсулотлар алоҳида турлари бўйича таннархни тўлиқроқ аниқлаш имконини беради. Бу усулда мазкур харажатлар алоҳида субсчётлар очиш йўли билан болинмалар даражасида ҳисобга олинади. Корхоналарда ҳисобот даври якунида маҳсулотлар алоҳида турлари бўйича ишлаб чиқариш билвосита харажатларининг тақсимоти ҳар бир стибсчёт учун амалга оширилади. Бунда ҳар бир субсчётга бўлинма технологик жараёни хусусиятини ифодаловчи ўз тақсимот базаси раос келади. Масалан, корхона автоматлаштирилган бўлинмасининг ишлаб чиқариш билвосита харажатлари унда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар турлари бўйича асбоб-ускуналар иш соатларига биноан, қўлда йиғиш сехининг ишлаб чиқариш билвосита харажатиари эса меҳнатнинг бевосита харажатиарига кўра тақсимланади. Ишлаб чиқариш билвосита харажатларини ҳисобга олишда бу усулни қўллаб, хатоликларни батамом барт-араф этиб бўлмайди, чунки, биринчидан, умумкорхона ишлаб чиқариш билвосита харажатлари тақсимотида, иккинчидан, алоҳида бўлинма ичидаги турли ишлаб чиқариш тизимлари бўйича ишлаб чиқариш билвосита харажатлари тақсимотида хатолар бўлиши мумкин. Корхона алоҳида болинмалари, сехларининг технологик жараёнлари меҳнат, капитал ва материалталаблиги даражалари билан фарқ қилади. Агар бўлинма фаолияти харажатлари ичида иш ҳақининг ҳиссаси юқори бўлса, шу бўлинма, сех, бригаданинг умумишлаб чиқариш харажатларини меҳнат ресурсларини истеьмол қилиш бииан боғлиқ кўрсаткичларни асос қилиб олиниб, улар маҳсулот туриари бўйича тақсимланади (2. л.-жадвал).

www.arxiv.uz Ушбу жадвалдан келиб чиқиб, билвосита харажатлар тақсимотининг асоси сифатида қуйидагилардан фойдаланиш мумкин: — асосий ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнат ҳақи харажатлари; — меҳнатнинг меьёрий бевосита харажатлари; — корхонадаги муайян технологик жараёнда қатнашувчи ходимлар сони. Агар бўлинма фаолияти капиталталаб бўлса, умумишлаб чиқариш харажатларини асосий воситалардан фойдаланиш билан боғлиқ кўрсаткичлари асосқилиболинибтақсимланади. Бундаишлабчиқаришбилвоситахаражатлари тақсимоти базаси сифатида асбоб-ускуналарнинг ҳақиқий иш соатлари, маҳсулот турлари бўйича амортизация ажратмалари ёки маиум техник жараёнда фойдаланилган асосий воситаларнинг қолдиқ қиймати олинади. Корхона бўлинмаси фаолияти материалталаб бўлса, яьни, унда маҳснлот таннархига қўшиладиган харажатларнинг асосий қисмини хомашё ва материал харажатлари ташкил қилса, тақсимот базасига хомашё ва материалларнинг ҳақиқий бевосита харажатлари ҳамда уларнинг режали таннархи киритилади. Агар боиинма фаолияти натижаси қандайлигини (меҳнатталаб, капиталталаб ёки материалталаб) аниқ белгилаш имкони болмаса, тақсимотнинг аралаш базасидан фойдаланилади. Бунда тақсимот базаси тўлиқ бевосита моддий харажатлар (хомашё, материаллар ва асосий воситалар маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш таннархида катта салмоққа эга бўлса)дан иборат бўлади. 2.1.-жадвал "Бухоросут" очиқ турдаги қўшма корхонасининг 2003 йил учун умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаш (тақсимлаш базаси — асосий ишлаб чиқариш ходимларинмг иш ҳақи харажатлари) Маҳсулот турлари Асосий ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнат ҳақи харажатлари Умумишлаб чиқариш харажатлари, минг сўмда

www.arxiv.uz минг сўмда %да Сариёғ, килоли 13786 28,0 129982 Бринза, ёғли 7059 14,0 64914 Пишлоқ "Турист" 23441 47,0 170612 Сут, 2,5% 2180 5,0 20953 қатиқ 3201 6,0 29748 Жами 49667 100 416209 Тақсимот базалари корхона функсионал хизматлари, яьни, бошқарув аппарати учун ҳам ишлаб чиқилади. Бунда тақсимотнинг асосий базалари қуйидагилардан иборат бўлади: — омбор хўжалиги учун бир бирлик маҳсулотни бир кун сақлашнинг норматив харажатлари омбордаги маҳсулотларнинг ўртача қолдиғига кўпайтири лгани; — диспетчерлик хизмати уcбун ташиб кетиладиган тайёр маҳсулотлар тонна-километрда; — юкларни жўнатиш бўлими учун тайёр маҳсулотларни юклаб жўнатиш бўйича шартномалар миқдори. Ишлаб чиқариш билвосита харажатларининг энг ниос тақсимлаш базасини ҳисоблаш учун малум жорий харажатлар талаб қилинади. Шу сабабли, корхоналарда унча меҳнатталаб бўлмаган бошқа қўшимча тақсимот базаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Уларга маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажми, ишлаб чиқарилган ва сотилган маҳсулотлар таннархи, хомашё ва материаллами сотиб олиш таннархи, маржинал даромад, ходимларнинг ўртача рўйхатдаги сони кабиларни киритиш мумкин. Ишлаб чиқариш билвосита харажатлари тақсимотининг самарали тизимини татбиқ этиш масалаларига эьтиборсизлик кўп ҳолларда ишлаб чиқариш дастури, сотишлар ва корхона бабо сиёсатида жиддий хатоликларга сабаб бўлади, бу эса ўз навбатида, корхона молиявий фаолиятини салбий натижаларига олиб келади.

www.arxiv.uz Жавобгарлик марказлари бўйича харажатлар ҳисобини ташкил этиш Жавобгарлик марказлари — бу бошқарув ҳисоби тизимида муҳим обьект ҳисобланиб, бошқарув ходимлари фаолиятини ташкил этишга йўналтирилган янги психологик талқиндир. Унинг асосий мақсади назоратдан кўра кўпроқ ўзини бошқаришда бошқарув ходимларига ёрдам беришдир. Хўжалик юритувчи субьектларда жавобгарлик марказлари бўйича ҳисобни ташкил этишнинг асосий мақсади фаолият харажатлари ва даромадлари ҳақидаги малумотларни алоҳида-алоҳида умумлаштириш ҳамда улар бўйича мавжуд четланишларни бўлинмалар зиммасига юклашдан иборат. Бошқариш нуқтаи-назаридан корхонанинг жавобгарлик марказларига бо"1иниши қуйидаги асосий талабларга жавоб бериши керак: — жавобгарлик марказлари корхонанинг ишлаб чиқариш ва ташкилий тузилмаси билан боғланган бўлиши; — жавобгарлик марказларида фаолият ҳажмини аниқлаш, харажатларни И лисоблаш ва уларни тақсимлаш учун асос вазифасини бажариши; — ҳар бир жавобгарлик маркази менежерларининг ваколатлари ва жавобгарлиги аниқ белгиланиши зарур. Менежер фақат ўзи назорат қила оладиган кўрсаткичлар учун жавоб беради; — ҳар бир жавобгарлик маркази учун ички ҳисобот шаклларининг ўрнатилиши; — жавобгарлик марказлари менежерлари ўтган давр учун марказ фаолияти таҳлилини ўтказишда ва истиқбол режаларини (бюджет) тузишда фаол иштирок этисблари лозим. Шунингдек, корхонани жавобгарлик марказларига бўлишда тегисбли марказ раҳбарларининг эьтирозларига таьсир қила оладиган ижтимоий- психологик омилларни ҳисобга олиш лозим.

www.arxiv.uz Бошқарув ҳисобида корхона фаолиятини жавобгарлик марказларига болиб ташкил этиш тармоқ хусусиятлари, ишлаб чиқариш жараёни технологияси ва уни ташкил этилиши, дастлабки материаллар, ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар таркиби, техник жиҳозланиш даражаси ва бошқа омилларга боғлиқ. Корхонани ташкилий тузилма доирасида бошқаришни ташкил этишнинг чизиқли, функсионал, чизиқли-функсионал ва матрицали шаклларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Чизиқли бошқариш деганда "вертикал бўйича" бошқариш тушунилади, бунда қуйи бўғинлар юқори бўғинларга бевосита бўйсунади. Чизиқли бошқаришда ҳар бир раҳбар ўзи маьсул болган бўлинмаларни мустақил бошқаради ва барча зарур бошқарув қарорларини мустақил қабул қилади. Бу тизимнинг ўзига хос ижобий ва салбий жиҳатлари мавжуд. Жумладан, унинг ижобий жиҳатлари: — ходимларнинг ўз вазифаларини бажарилишига шахсий жавобгарлигини юзага келтиради ва мустаҳкамлайди; — асосланмаган ва самарасиз топшириқлар берилиш ҳолларини бартараф этишга имкон яратади; — белгиланган вазифаларни тезда бажариш ва уларнинг натижаларини таҳлил қилиб бориш мумкин; — бўлинмалар ходимлари фақат ўз раҳбарларига ҳисобот беришлари сабабли корхонада ижрочилик ва интизом даражаси яхшиланади. Мазкур тизимнинг салбий томонлари эса кўпроқ унда оддий ва қисқа муддатли вазифаларни бажаришга эьтибор қаратилиши сабабли, комплекс ҳамда истиқболли масалаларни ҳал қилиш анча қийинлашиши билан ифодаланади. Шунингдек, бундай шароитда буйруқбозлик ва расмиятчилик муҳити юзага келиши мумкин. Бошқариш корхонани молия, таьминот, сотиш, кадрлар, икторлик ва технологик ишловлар, ишюритиш, ташқи иқтисодий алоқалар ва хоказолар каби алоҳида функсиялар бўйича бошқаришдир. Бу тизим корхона раҳбари

www.arxiv.uz ва алоҳида функсиялар менежерларининг фаолиятини ихтисослаштиришга мўлжалланган. Бунда менежерларнинг ўз бўлинмалари фаолиятини чуқур ва пухта билиши, содир бўлаётган жараёнларни истиқболли таҳлил қилиш ва баҳолаш қобилиятига эга бўлиши талаб этилади. Функсионал бошқариш тизимининг афзаллиги корхонада бошқарув фаолиятининг ихтисослаштирилиши билан белгиланади. Бу ҳолат бошқарув самарадорлигининг ошишига хизмат қилади. Корхоналар фаолиятида бошқаришнинг чизиқли-функсионал тузилмасидан кенг фойдаланилади. Бундай тузилма доирасида чизиқли бўлинмалар маҳсу]от ишлаб чиқариш бўйича асосий фаолият билан шуғолланади, ихтисослашган функсионал бўлинмалар эса (маркетинг бўлими, режа-молия бўлимлари, кадрлар бўлими) асосий бўлинмаларга хизмат қилади. Бу ҳолда бошқарувнинг ихтисослашуви, унинг тамойиллари биргаликда тўлароқ амалга оширилади ҳамда тайёрлаииадиган қарорларнинг юксак даражалилиги ва ҳар бир ишлаб чиқариш бўғинига ёппасига раҳбарлик қилиш таьминланади. Матрицали тузилмада функсионал бўлинмалар билан бирга муайян ишлаб чиқариш вазифаларини ҳал этиш учун махсус органлар (лойиҳа гуруҳлари) тузилади. Бу гуруҳлар бошқарувнинг турли даражаларидаги алоҳида функсионал бўлинмалар мутахассисларидан таркиб топади. Матрицали тузилманинг афзаллиги шундаки, у корхона ички фаолиятидаги мавжуд муаммоларни бартараф этиш имконини беради, бу эса функсионал ихтисослашиш ривожига халал бермайди. Функсионал-қиймат таҳлили (ФқТ)нинг вужудга келиши ҳам бунга мисол бўлиши мумкин. Унинг мақсади энг кам харажат қилган ҳолда энг яхши сифатли ва замонавий, янги буюмни ишлаб чиқаришга эришишдир. Бошқаришни ташкил этишнинг матрицали шакли раҳбар ва ходимларнинг ҳамжиҳатликдаги фаолиятини таьминлайди, уларнинг шахсий қобилиятларини намоён этишлари учун шароитлар яратади. Мазкур ташкилий тузилмага мувофиқ жавобгарлик марказларини тузиш (сех, болим,

www.arxiv.uz боиинма) ҳар бир боиинма фаолиятини муайян шахслар масьулияти билан боғлашга, бўлинмалар молиявий натижаларини баҳолашга ва уларнинг корхона фаолияти натижаларига қўшган ҳиссасини аниқлашга имкон беради. Жавобгарлик марказларининг турлари Хўжалик юритувчи субьектларда жавобгарлик марказлари бўйича бошқарув ҳисобини ташкил этишда ушбу марказларнинг турлари моҳиятига алоҳида эьтибор қаратиш зарур. Корхонада бўлинмалар бўйича бошқарув ҳисобини самарали ташкил этиш учун уларни қуйидаги белгиларга мувофиқ таснифлаш лозим: — ваколатлар ва жавобгарлик ҳажмига кўра; — марказ бажарадиган функсиялар бўйича. Ваколатлар ва жавобгарлик ҳажмидан келиб чиққан ҳолда жавобгарлик марказларини харажатлар, сотиш, фойда ва инвестициялар марказларига болиш мақсадга мувофиқдир. Харажатлар маркази — бу фақат харажатларнинг мақсадли сарфланишига масьул бўлган корхонанинг бўлинмасидир (ишлаб чиқариш сехи, конструкторлик бюроси ва ҳ.к.). Корхонани бундай марказ доирасида бошқариш мақсадида ишлаб чиқариш харажатларини режалаштириш, меьёрлаштириш ва ҳисобини ташкил этиш амалга оширилади Шуни таькидлаш лозимки, жавобгарлик марказларини аниқлашда корхона технологик тузилмасини эьтиборга олиш, уни горизонтал ва вертикал кўринишларга ажратиш зарур. Горизонтал тузилмада марказ учун жавобгар ҳар бир шахс фаолияти доираси билан фарқланади, вертикал тузилмада эса бошқарув қарорлари қабул қилишга ваколатли шахснинг ҳаракатлари назарда тутилади.

www.arxiv.uz Ж авобгарлик марказларининг ҳар бири бир вақтда харажатлар, даромадлар, фойда ёки инвестициялар маркази бўлиши мумкин Бу чизмага асосланиб, корхона жавобгарлик марказларининг шаклланишини горизонтал ва вертикал кўринишларда таҳлил қилиб чиқиш. корхона бўлинмалаии раҳбарлари фаолиятини марказий бошқарув ходимлари фаолияти билан мувофиқлаштириш имконини беради. Жавобгарлик маркази раҳбари вазифаларни бажариш бўйича белгиланган мажбуриятлар билан бирга молиявий жавобгарликни ҳам ўз зиммасига олиши шарт. Бунда ҳар бир марказ ўзига тайинланган турли функсияларни бажариши мумкин (ишлаб чиқариш, маркетинг, техник хизмат, ҳисоб, назорат ва ҳ.к.). Мазкур ҳолатда, муайян функсиялар ёки воситалар эмас, балки ходим ёки маьмурият жавобгарлик маркази обьекти бўлиб ҳисобланади. Фойдаланилган а дабиётлар :

www.arxiv.uz 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. Т., «Халқ сўзи» газетаси, 1996. 2. Каримов И.А. «Эргапган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш - асосий вазифамиз». Т.12.-Т.: «Ўзбекистон». 2004.-400 б . 3. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15-январ 5- сон буйруғи (йиллик ва ярим йиллик ҳисоботни тўлдириш тўғрисида). Т., «Ўзбекистон Республикаси Молиявий қонунлари» ойлик нашр, 1997. 4. Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти 0-21. 5. Бобожонов О.,Хасанов Б. Финансов ы й учет. - изд. ТГЭУ, 2001 6. Бобожонов О.У. Молиявий ҳисоб. Т., «Меҳнат», 1999. 7. Молиявий ҳисоб. КАРАНА корпорацияси, Т., 2000. 8. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.:Союзаудит. 1997. 9. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансов ый учет., -М.: ФБК. 2001 10. Ризақулов А.А., Иброҳимов А.К., Ҳасанов Б.А., Усанов А.У., Маматов З.Т. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари. 1- III том. ТМИ ва ИУТ, 1994. 11. www.ziyonet.uz

Похожие

Харажатлар ва маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархи ҳисобини «стандарт кост» ва «директ костинг»

Маҳсулот (иш, хизмат) таннархи билан боғлиқ харажатлар аудити

Бевосита харажатлар ҳисоби ва уларни маҳсулот (иш, хизматлар) таннархига қўшиш тартиби

Ишлаб чиқариш устама харажатлари ҳисоби ва уларни маҳсулот (иш, хизмат) таннархига киритиш усуллари

Устама харажатлар ҳисоби