Харажатлар ва маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархи ҳисобини «стандарт кост» ва «директ костинг» - Экономика - Рефераты

Харажатлар ва маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархи ҳисобини «стандарт кост» ва «директ костинг»

Загружено в:

12.10.2022

Скачано:

0

Размер:

55.5791015625 KB

Харажатлар ва маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархи ҳисобини «стандарт кост» ва «директ костинг» Режа: 1.Харажатлар ҳисобини «Стандарт-кост» усулида юритиш 2.Харажатлар ҳисобини «Директ -костинг» усулида юритиш

1.Харажатлар ҳисобини «стандарт-кост» усулида юритиш Корхоналар фаолиятининг бош мақсади бўлиб фойда олиш ҳисобланади. Ушбу фойда икки турга бўлинади: 1. Ялпи фойда – у сотишдан олинган соф тушумдан (даромаддан) сотилган маҳсулот (иш, хизмат) нинг сотиш таннархини айириш орқали топилади; 2. Асосий фаолият фойдаси ёки операцион фойда – бу ялпи фойдадан қўшимча тарзда бошқа операцион харажатларни, яъни маҳсулот (иш, хизмат) ларни сотиш, бошқарув ва бошқа операцион харажатларни айириш орқали топилади. Корхоналар ялпи фойдаси ва операцион фойдасининг бевосита таннархга киритиладиган ва таннархга киритилмайдиган харажатларга боғлиқлиги халқаро ҳисоб амалиётида ушбу кўрсаткичларни иккита тизимини кенг тарқалишига олиб келди. Булар: 1.Стандарт-кост тизими (абзорпшн-кост тизими). 2.Директ-кост тизими (верибал-кост тизими). “Стандарт-кост” тизими - бу барча бевосита ва билвосита харажатларни тўлиқ тақсимлаш тизимидир. Унга мувофиқ барча ишлаб чиқариш тусидаги бевосита ва билвосита харажатлар ишлаб чиқарилган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) таннархига киритилади, бошқа операцион харажатлар (сотиш, бошқарув ва бошқа операцион харажатлар) эса асосий фаолиятдан олинган ялпи фойда ҳисобидан қопланади. Бу тизимнинг иккинчи хусусияти шундаки унга мувофиқ барча таннархга киритиладиган ва таннархга киритилмайдиган харажатлар дастлаб аввалдан белгиланган меъёр (норматив)лар асосида баҳоланади, кейин ҳисобот даври охирида ушбу меъёрий харажатлар ҳақиқий қилинган харажатлар билан таққосланади ва шу йўл билан меъёрий ва ҳақиқий харажатлар ўртасидаги фарқ (четланиш) аниқланади. Демак, «Стандарт-кост» тизими – бу харажатларни стандартлар (меъёрлар, нормативлар) асосида юритишга

ҳамда ушбу стандартлар (меъёрлар, нормативлар)дан четланишларни ҳисобга олишга мўлжалланган тизимидир. “Стандарт-кост” ҳисоб тизими бўйича ялпи фойда ва операцион фойда қуйидаги тартибда аниқланади: № Кўрсаткичлар Стандарт (меъёрий) харажатлар бўйича Ҳақиқатдаги харажатлар бўйича Стандарт (меъёр)дан четланишлар 1 Соф тушум (даромад) 2 Махсулот таннархи 2.1 Бевосита материал харажатлари 2.2 Бевосита меҳнат харажатлари 2.3 Бошқа билвосита ишлаб чиқариш харажатлари 3 Ялпи фойда (1-2) 4 Бошқа операцион харажатлар 5 Асосий фаолиятдан олинган фойда (операцион фойда) – Маҳсулот сотишдан олинган ялпи даромад; – Маҳсулотнинг стандарт таннархи; – Ялпи фойда (1қ – 2қ); – Стандартлардан четланишлар; – Ҳакикий фойда (3қ – 4қ). Стандартлар ва нормалар ёрдамида ҳисоблаб чиқилган калькуляциялар ишлаб чиқариш ва харажатларни тезкор бошқариш учун асос бўлиб ҳисобланади. Харажатларнинг белгиланган стандарт нормаларидан четланиш даражаси мазкур четланишларнинг келиб чиқиш сабабларини

аниқлаш учун таҳлил қилинади. Бу эса маъмуриятга ишлаб чиқаришдаги камчиликларни тезкор бартараф этишга, келажакда уларнинг олдини олишга имкон яратади. Шуни таъкидлаш керакки, “Стандарт-кост” ҳисоб тизими хориж амалиётида норматив ҳужжатлар билан белгилаб қўйилмаган, шу сабабли бу тизим стандартларни белгилашни ва ҳисоб қайдномаларини юргизишнинг ягона усулига эга эмас, натижада биргина корхона ичида ҳам базисли, жорий, мутлақ, тахминий ва енгиллаштирилган каби турли нормалар амал қилади. Нормаларни белгилашда маҳсулотни ишлаб чиқариш учун зарур хомашё, ишчи кучи ва хизматлар харажатини табиий ҳолда ифода этишга имкон берувчи миқдорий стандартлардан кенг фойдаланилади. “Стандарт-кост” ҳисоб тизимидан фойдаланилганда, қуйидаги харажат моддалари бўйича четланишларни аникланиши ва улар ҳисоби юритилиши лозим бўлади: – бевосита материал харажатлари бўйича четланишлар; – бевосита меҳнат ҳақи бўйича четланишлар; – билвосита умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича четланишлар; – давр харажатлари бўйича четланишлар. Бевосита материал харажатлари бўйича четланишларни аниклаш ва улар ҳисоби Бевосита материал харажатлари бўйича умумий четланиш суммаси ҳақиқатдаги материал ҳаражатлари ва улар бўйича меъёрий харажатлар суммалари ўртасидаги фарқ сифатида топилади, яъни: ΔМх = См*Бм – Сх*Бх (1) Буерда ΔМх – бевосита материал харажатлари суммасининг фарқи; См- материалларнинг меъёрий сарфи сони; Бм- бир бир бирлик материалнинг меъёрий баҳоси; Сх- материалларнинг ҳақиқий сарфи сони; Бх- бир бир бирлик материалнинг хакикий баҳоси

Демак, бевосита материал харажатлари бўйича четланишлар қуйидаги иккита омил эвазига юз беради: (1) бахолардаги четланишлар; (2) сарфланган материаллар сонидаги четланишлар. Ушбу иккита омилнинг умумий четланишга таъсири куйидагича аникланади: Материаллар баҳолари бўйича четланишлар ΔМб = (Мб- Хб)*Сх (2) Сарфланган материаллар сони бўйича ΔМс = (См- Сх)*Мб (3) Агар (2) ва (3) формуладаги ҳисоб китоблар тўғри бўлса, улар йиғиндиси (1) формула бўйича топилган жами материал харажатларидаги четланишлар суммасига тенг бўлади. Бевосита меҳнат ҳақи харажатлари бўйича четланишларни аниклаш ва улар ҳисоби Бевосита меҳнатҳақи харажатлари бўйича умумий четланиш суммаси ҳақиқатдаги меҳнат ҳаражатлари ва улар бўйича меъёрий харажатлар суммалари ўртасидаги фарқ сифатида топилади, яъни: ΔИХх = Вм*См – Вх*Сх (4) Буерда ΔИХ – бевосита меҳнат ҳаки харажатлари суммасининг фарқи; Вм – бир бирлик маҳсулот учун кетадиган вақтнинг меъёрий сарфи; См - бир бирлик вакт учун белгиланган тўловнинг меъёрий ставкаси; Вх- бир бирлик маҳсулот учун кетган вақтнинг хакикий сарфи; Сх бир бирлик вакт учун белгиланган тўловнинг хакикий ставкаси. Демак, бевосита меҳнат ҳақи харажатлари бўйича четланишлар қуйидаги иккита омил эвазига юз беради: (1) бир бирлик маҳсулот учун вакт сарфидаги четланишлар; (2) бир бирлик вақт учун белгиланган тўлов ставкасидаги четланишлар. Ушбу иккита омилнинг умумий четланишга таъсири куйидагича аникланади: Бир бирлик маҳсулотга кетадиган вакт бўйича ΔИХв = (Вм- Вх)*См (5) четланишлар

Бир бирлик вакт учун белгиланган ставка бўйича ΔИХс = (См- Сх)*Вх (6) бўйича Агар (5) ва (6) формуладаги ҳисоб китоблар тўғри бўлса, улар йиғиндиси (4) формула бўйича топилган жами меҳнат ҳақи харажатларидаги четланишлар суммасига тенг бўлади. Ўзгарувчан умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича четланишларни аниклаш ва улар ҳисоби Ўзгарувчан умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича умумий четланиш суммаси ҳақиқатдаги ўзгарувчан умумишлаб чиқариш ҳаражатлари ва улар бўйича меъёрий харажатлар суммалари ўртасидаги фарқ сифатида топилади, яъни: ΔУИЧХў = УИЧХўх – УИЧХўм (7) Буерда ΔУИЧХў – Ўзгарувчан умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича умумий четланиш суммаси; УИЧХўх – ҳақиқатдаги ўзгарувчан умумишлаб чиқариш харажатлари суммаси; УИЧХўм - Ўзгарувчан умумишлаб чиқариш харажатларининг меъёрий ставкаси бўйича ҳисобланган сумма. Одатда, ўзгарувчан устама ишлаб чиқариш харажатлари асосий ишлаб чиқариш ходимлари меҳнат вақтининг ўзгаришига қараб ўзгаради ваш у сабабли ўзгарувчан устама ишлаб чиқариш харжатларидаги умумий четланиш қуйидаги битта ёки иккита омил сабабли юз беради - Хакикий харажатлар режадагидан фарқ қилиши сабабли; - асосий ишлаб чиқариш ходимлари томонидан сарфланган меҳнат вақти белгиланган меъёрий вактдан фарқ килишлиги сабли. Демак, ўзгарувчан умумишлаб чикариш устама харажатлари бўйича умумий четланиш куйидаги иккита омил асосида юз беради: - харажатлар бўйича четланиш; - самарадорлик бўйича четланиш.

Харажатлар бўйича четланиш – бу асосий ишлаб чиқариш ходимлари томонидан ҳақиқатда сарфланган вақт учун тузатилган сметадаги ўзгарувчан устама ишлаб чиқариш харажатлари ҳамда ҳақиқатдаги устама ишлаб чиқариш харажатлари суммалари ўртасидаги фарқ. Самарадорлик бўйича четланиш – бу асосий ишлаб чиқариш ходимлари ҳақиқий меҳнати ва меъёрий меҳнати ўртасидаги фарқ ҳамда ўзгарувчан устама харажатлар меъёрий ставкаси кўпайтмасидан ҳосил бўлган сумма. Ўзгармас умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича четланишларни аниклаш ва улар ҳисоби Ўзгармас умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича умумий четланиш қуйидагича ҳисоб-китоб қилинади: Δ ДУИЧХ =ТМхч*Сдухбб – ДУИЧХх (8) Буерда Δ ДУИЧХ – Ўзгармас умумишлаб чиқариш харажатлари бўйича умумий четланиш суммаси; ТМхч – хақиқатда ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот чиқиши (сони); Сдухбб - ўзгармас устама ишлаб чиқариш харажатларини бир бирлик маҳсулотга таксимлаш ставкаси; ДУИЧХх - ўзгармас устама ишлаб чиқариш харажатларининг хақиқий суммаси. Демак, ўзгармас умумишлаб чиқариш харажатлари уларнинг миқдори бўйича ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий миқдори ва сметадаги миқдорини (сонини) бир бирлик маҳсулот учун белгиланган ўзгармас устама ишлаб чиқариш харажатларни таксимлаш норматив ставкасига кўпайтириш йўли билан топилади. Ўз навбатида, ушбу четланиш қуйидаги иккита омил таъсирида юз беради: (1) Самарадорлик бўйича четланиши = (Ҳакикатда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига кетадиган меъёрий вақт – ҳакикатда

сарфланган вакт) х Ўзгармас устама ишлаб чиқариш харажатларини таксимлашнинг норматив ставкаси (2) Ишлаб чикариш куввати бўйича четланиши = (режадаги ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳажмига кетадиган смета вақт – режадаги ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳажмига ҳакикатда сарфланган вакт ) х Ўзгармас устама ишлаб чиқариш харажатларини таксимлашнинг норматив ставкаси Таннархга киритилмайдиган ўзгарувчан ва ўзгармас харажатлар бўйича четланишларни аниклаш ва улар ҳисоби Ушбу харажатлар махсулот таннархига киритилмайди (хаттоки тўлик таннархни аниклаш, калькуляция қилишда ҳам). Шу боис, ушбу харажатлар бўйича меъёрдан четланишлар суммалари уларнинг турлари кесимида хакикатда килинган сарфлар ва сметада белгиланган сарфлар ўртасидаги фарқ суммаси сифатида аникланади. Ялпи фойда бўйича четланишларни аниклаш ва улар ҳисоби Корхона фойдасига таннархга киритиладиган ва таннархга киритилмайдиган харажатлардан ташқари махсулот сотиш ҳажми ҳамда сотиш баҳолари ҳам таъсир кўрсатади. Шу боис ҳам, ялпи фойда бўйича четланишларни аниклашда қўшимча тарзда бу четланишга махсулот сотиш ҳажми ҳамда сотиш баҳоларидаги ўзгаришлар таъсири қуйидагилар асосида аникланади. 1 Сотиш баҳоси бўйича – маҳсулот бирлигининг норматив таннархи; четланишлар – маҳсулот бирлигининг ҳақиқий таннархи; – сотилган маҳсулот ҳажми. 2 Сотиш ҳажми бўйича – смета бўйича сотиш ҳажми; четланишлар – ҳақиқий сотилган маҳсулот ҳажми;

– маҳсулот бирлигига тўғри келган меъёрий фойда. 3 Ялпи фойда ҳажми – норматив фойда; бўйича четланишлар – ҳақиқий олинган фойда. (1) Сотиш баҳоси бўйича четланиш = (Ҳакикий сотиш бахоси- Норматив сотиш баҳоси) х хакикатда сотилган махсулот микдори; (2) Сотиш ҳажми бўйича четланиш = (Ҳакикий сотиш микдори- Норматив сотиш микдори) х Махсулотнинг норматив сотиш баҳоси (3) Ялпи фойда ҳажми бўйича четланишлар = Ҳақиқий олинган фойда- норматив фойда. Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг “Ҳисоб юритиш сиёсати ва молиявий ҳисобот” номли 1- сонли БҲМСига кўра корхоналарга ҳақиқий ва норматив таннарх бўйича бухгалтерия ҳисоби объектларини баҳолаш ва акс эттириш, бухгалтерия ҳисобини юритишнинг шакл ва усулларини мустақил белгилаш ҳуқуқи берилган. Масалан, норматив таннарх бўйича тайёр маҳсулотларнинг синтетик ҳисобини ташкил этувчи корхоналар янги счетлар режасига мувофиқ 2800- “Тайёр маҳсулотлар ҳисоби” счетларини қўллашлари мумкин. Бу счет ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳақидаги ахборотларни умумлаштириш ва уларнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархини норматив (стандарт) таннархидан четланишларини аниқлаш учун мўлжалланган. Ҳисобот ойи тугаганда 2010- “Асосий ишлаб чиқариш” счетида қайд этилган маҳсулотларнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи шу счет кредитидан 2810- “Омбордаги тайёр маҳсулот” счети дебетига тузатиш проводкалари билан ўтказилиши керак. Бунда ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот ҳақидаги ахборот икки хил баҳода шаклланади: дебет бўйича- ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи, кредит бўйича- норматив таннарх. Ой охирида 2810- “Омбордаги тайёр маҳсулотлар ҳисоби” счети бўйича дебет ва кредит оборотларини таққослаш билан ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархининг норматив таннархдан четланиши аниқланади. Четланиш

суммаси 2810- “Омбордаги тайёр маҳсулотлар ҳисоби” счети кредитидан 9100- “Сотилган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) таннархи ҳисоби” счетларининг дебетига ҳисобдан чиқарилиши лозим. Ҳисоб амалиётида 2800- “Тайёр маҳсулотлар ҳисоби” счетларидан фойдаланишда маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи ишлаб чиқарилган, юклаб жўнатилган ва сотилган маҳсулотлар бўйича унинг норматив таннархидан четланишлари бўйича меҳнат талаб ҳисоб-китобларни амалга ошириш зарурияти қолмайди, чунки, тайёр маҳсулотлар бўйича аниқланган четланишлар дарҳол 9100- “Сотилган маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) таннархи ҳисоби” счетларига ёзиб қўйилади, бироқ, бу вариант фақатгина маҳсулот ишлаб чиқарилган ва ўша чоракнинг ўзида сотилган бўлсагина сотилган маҳсулотнинг ҳақиқий таннархини аниқлашга имкон беради. 2.Харажатлар ҳисобини «директ -костинг» усулида юритиш “Директ-костинг” ҳисоб тизими ҳам республикамиз бухгалтерия ҳисоби учун янги тизимн ҳисобланади. Бу тизим бугунги кунда иқтисодий ривожланган мамлакатларда кенг қўлланилмоқда. Германия ва Австралияда мазкур усул “қисман харажатлар ҳисоби” деб аталади. Британияда у “маржинал харажатлар ҳисоби”, Францияда- “маржинал бухгалтерия” ёки “маржинал ҳисоб” деган номларни олган. Ўзбекистонда эса “чекланган, тўлиқ бўлмаган ёки қисқартирилган таннарх ҳисоби” тушунчалари қўлланилиб келмоқда. “Директ-костинг” ҳисоб тизими харажатларни бевосита ва билвосита, асосий ва қўшимча, доимий ва ўзгарувчан харажатларга аниқ бўлишни ва шу асосда бошқаришнинг стратегик вазифаларини ҳал этишни талаб қилади. “Директ-костинг” тизимининг асосий мақсади корхона харажатларини ишлаб чиқариш ҳажми ўзгаришига боғлиқ ҳолда доимий ва ўзгарувчан харажатларга бўлишдан иборат. Дастлабки босқичда таннархга фақат ўзгарувчан харажатлар киритилар эди, доимий харажатлар эса корхонанинг молиявий натижаларига

ҳисобдан чиқарилар эди. Direct-Costing-System (бевосита харажатлар ҳисоби тизими)нинг номи ҳам шундан келиб чиққан, кейинроқ “Директ-костинг” тизими шундай ҳисоб тизимига айландики, унда таннарх фақат бевосита ўзгарувчан харажатлар қисмида ҳисоб қилинадиган бўлди. Мазкур номдаги бир қатор шартлиликлар ана шундан келиб чиққан. Амалиётда “Директ-костинг” тизимини турли вариантларда қўллаш имконияти мавжуд. Бевосита харажатлар бўйича калькуляциялашни кўзда тутувчи классик “Директ-костинг” тизимида харажатларни калькуляциялаш ўзгарувчан харажатлар бўйича амалга оширилади. Бунда ишлаб чиқариш қувватларидан оқилона ва тўлиқ қуввати бўйича фойдаланиш харажатларини калькуляциялаш жараёнига барча ўзгарувчан харажатлар ҳамда умумишлаб чиқариш харажатларининг бир қисми киради. Буларнинг барчаси ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланиш коэффициентига мувофиқ аниқланади. “Директ-костинг” ҳисоб тизимида молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот тизими қуйидаги кўринишда акс эттирилади. “Директ-костинг” ва маҳсулотнинг тўлиқ таннархини ҳисоблаш тизимлари бўйича корхона молиявий натижасини аниқлашнинг қиёсий кўриниши № “Директ-костинг” тизими бўйича Сумма № Тўлиқ таннарх усули бўйича Сумма 1. 2. 3. Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан тушган тушум Ўзгарувчан харажатлар (сотилган маҳсулот (товар, иш, хизмат)ларнинг таннархи) 358357 288916 69441 1. 2. 3. Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан тушган тушум Сотилган маҳсулотларнинг тўлиқ таннархи 358357 334484 23873

4. 5. Маржинал даромад (1к – 2к) (маҳсулот (товар, иш, хизмат)ларни сотишнинг ялпи фойдаси (зарар)) Доимий харажатлар (давр харажатлари) Асосий (операцион) фойда (зарар) 45568 23873 Асосий (операцион) фойда (зарар) Жадвал маълумотлари молиявий натижани аниқлаш тартибидан келиб чиқиб “Директ-костинг” ҳисоб тизими ва маҳсулотнинг тўлиқ таннархи ўртасидаги фарқли жиҳатларни ифода этади. Шундай қилиб, “Директ-костинг” ҳисоб тизими қуйидаги хусусиятларга эга: – ҳисобни биринчи навбатда маржинал даромад яъни оралиқ молиявий натижани аниқлашга йўналтирилиши; – маҳсулотни фақат ўзгарувчан харажатлар нуқтаи-назаридан ҳисобга олиш ва ишлаб чиқариш таннархини аниқлаш; – корхона бўйича доимий харажатлар ҳисоби ва уларни якуний молиявий натижани аниқлаш учун операцион фойдани камайтиришга қаратиш; – баҳони тезкор бошқариш жараёни асоси сифатида маржинал даромадни аниқлаш; – сотиш ҳажми, таннарх ва фойда ўртасидаги ўзаро боғлиқлик ва муносабатни аниқлаш; – зарарсизлик нуқтасини белгилаш. “Директ-костинг” ҳисоби тизимининг асосий афзалликлари қуйидагилар: – маҳсулот таннархини ҳисоблашдаги соддалаштириш ва аниқлик (чунки, таннарх фақат ўзгарувчан харажатлар қисмидагина режалаштирилади ва ҳисобга олинади);

– маҳсулот турлари ўртасида доимий харажатларни шартли тақсимлаш учун мураккаб ҳисоб-китоблар қилинмаслиги (улар маҳсулот таннархи таркибига киритилмайди ва молиявий натижалар ҳисобидан қопланади); – рентабеллик даражаси (зарарсизлик нуқтаси, сотиш ҳажми), маҳсулот баҳосининг қуйи чегарасини аниқлаш имконияти; – маҳсулотнинг хилма-хил турлари бўйича рентабеллик даражасини қиёсий таҳлил қилиш имконияти; – маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишнинг қулай дастурини аниқлаш имконияти; – ўзи ишлаб чиқарган маҳсулот ёки хизматлар ҳамда уларни четдан сотиб олишдаги танлов имконияти. “Директ-костинг” ҳисоб тизими раҳбарларга корхона миқёсида ва турли маҳсулотлар бўйича маржинал даромаднинг ўзгаришига эътиборни кучайтиришга имкон беради, бунда юқори рентабелли маҳсулотни аниқлашда сотиш баҳоси ва ўзгарувчан харажатлар суммаси ўртасидаги тафовут алоҳида маҳсулотлар таннархига доимий харажатларни киритиш натижасида яшириниб қолмайди, мазкур тизим бозор шароити ўзгаришига жавобан харидоргир маҳсулотларни тез илғаб олиш имконини беради. Эркин бозор рақобати шароитида “Директ-костинг” ҳисоб тизими корхонани бошқариш тизими- маркетингнинг таркибий қисмига айланади. Бундан ташқари, “Директ-костинг” ҳисоб тизими доимий харажатлар устидан тезкор назорат ўрнатишга кўмаклашади, чунки таннархни назорат қилиш жараёнида стандарт (норматив) харажатлар (“Директ-костинг” ҳисоб тизими “Стандарт-кост” тизими билан биргаликда ташкил этилади) ёки мослашувчан сметалардан фойдаланилади. Модомики, “Директ-костинг” тизимида стандартлар қўлланилар экан, бунда ўзгарувчан ва доимий харажатларга нормалар белгиланади. Шуни назарда тутиш керакки, тўлиқ таннарх ҳисоби тизимида қўшимча харажатлар тақсимланмаган суммасининг бир қисми бир ҳисобот давридан бошқасига ўтади, шу боис,

уларни назорат қилиш сустлашади. Бундай ҳолда “Директ-костинг” тизими қўшимча харажатлар тақсимланишининг меҳнат талаблигини камайтиришга ёрдам беради. Шунингдек, “Директ-костинг” тизимининг назарий ва амалий жиҳатларини тадўиқ қилиш унга хос бўлган қуйидаги камчиликларни аниқлашга имкон беради: – рақобат курашида баҳоларни сунъий равишда пасайтириш кузатилса, доимий харажатлар маржинал даромад ҳисобидан қопланиши мумкин бўлмайди яъни корхона зарар кўра бошлайди. – “Директ-костинг” тизимини мухолифларининг фикрича, бу тизим ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг тўлиқ таннархини счетлар тизимида аниқлаш мушкул. Шу боис, тайёр маҳсулот ёки тугалланмаган ишлаб чиқиришнинг тўлиқ таннархини аниқлаш зарур бўлганда шартли-доимий харажатларни қўшимча тарзда тақсимлаш талаб этилади. – фақат ишлаб чиқариш таннархи яъни моддаларни қисқартирилган номенклатура нуқтаи-назаридан ҳисоб олиб бориш ҳисоб талабларига жавоб бермайди, чунки бунда зарурий маҳсулотнинг тўла таннархи ҳисоб-китоб қилинмайди. “Директ-костинг” тизимини Ўзбекистон корхоналарини бошқаришда қўллашнинг имкониятлари ва мақсадга мувофиқлигини таҳлил этиш тадқиқотнинг навбатдаги босқичи ҳисобланади. Мустақиллик йилларигача маҳсулотнинг тўлиқ таннархини калькуляция қилиш Ўзбекистон бухгалтерия ҳисоби учун анъанавий ҳисобланган. Ундаги ҳисоб маҳсулотнинг тўлиқ таннархи ҳақида маълумотлар олишга қаратилган. Бу вариантда маҳсулот таннархи доимий ва ўзгарувчан, асосий ва қўшимчаларга, бевосита ва билвосита, узлуксиз ишлаб чиқариладиган ва даврийга бўлинишидан қатъий назар, унга корхонанинг барча харажатлари киради. Бевосита маҳсулотга тааллуўли бўлмайдиган харажатлар ҳисобот даври мобайнида йиғиб-тақсимловчи счетларда тўпланади, сўнгра ҳисоб сиёсати бўйича тасдиқланган базага мутаносиб равишда маҳсулот

таннархига ўтказилади, бироқ бу вариантда маҳсулот бирлиги таннархи маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажми ўзгарганда ўзгариши ҳисобга олинмайди. Агар корхона маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишни кенгайтирса маҳсулот бирлиги таннархи пасаяди, агар корхона маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини қисқартирса, таннарх ўсади. Бундай шароитда Ўзбекистон корхоналарида “Директ-костинг” тизимини қўллаш зарурлиги ва мақсадга мувофиқлиги долзарб бўлиб қолади. “Директ-костинг” тизими элементларини республикамиз амалиётига қўллашда 1994 йил бурилиш даври бўлди. Бунда корхоналар аста-секин таннархни калькуляция қилишнинг Ўзбекистон ҳисоби учун ноанъанавий бўлган усулини ўзлаштира бошладилар. Бу усул “Директ-костинг” тизими асосида жорий қилина бошлади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 26 мартда 164- сонли “Ўзбекистонда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш ва бухгалтерия ҳисоби счетлар тизимини такомиллаштириш тўғрисида” ги қарори асосида бухгалтерия ҳисобини ривожлантириш бўйича бир неча қадамлар қўйилди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган ва БМТнинг халқаро экспертлари иштирокида ишлаб чиқилган “Маҳсулот (иш, хизматлар) ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида”ги Низом (1995 йил 27 январ) қабул қилинди. Шундан сўнг, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 1995 йил 4 апрелдаги 17 – 02/28- сонли Йўриқномаси тасдиқланиб, унда маъмурий бошқарувга оид харажатлар “Давр харажатлари” деб аталиши ва улар “Фойда ва зарарлар” счетига ҳисобдан чиқарилиши белгилаб қўйилди. Албатта, бу тарихга айланган ҳақиқат, бироқ шу даврдан бошлаб Ўзбекистонда “Директкостинг” тизими ва маржинал даромад концепциясига асос солинди, десак, муболаға бўлмайди. Мазкур қоида 21- БҲМСга асосан, бухгалтерия ҳисобида қўшимча харажатлар 9000- “Асосий (операцион) фаолиятдан олинган даромадлар ҳисоби” счетларининг дебети ва 9400- “Давр харажатлари ҳисоби” счетларининг кредити бўйича қайд этилишини назарда тутган.

Фойдаланилган а дабиётлар . 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. Т., «Халқ сўзи» газетаси, 1996. 2. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15-январ 5-сон буйруғи (йиллик ва ярим йиллик ҳисоботни тўлдириш тўғрисида). Т., «Ўзбекистон Республикаси Молиявий қонунлари» ойлик нашр, 1997. 3. Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти 0-21. 4. Бобожонов О.,Хасанов Б. Финансов ы й учет. - изд. ТГЭУ, 2001 5. Бобожонов О.У. Молиявий ҳисоб. Т., «Меҳнат», 1999. 6. Молиявий ҳисоб. КАРАНА корпорацияси, Т., 2000. 7. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.:Союзаудит. 1997. 8. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансов ый учет., -М.: ФБК. 2001 9. Ризақулов А.А., Иброҳимов А.К., Ҳасанов Б.А., Усанов А.У., Маматов З.Т. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари. 1- III том. ТМИ ва ИУТ, 1994. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Харажатлар ҳисоби ва маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархини ҳисоблаш

Маҳсулот (иш, хизмат) таннархи билан боғлиқ харажатлар аудити

Қишлоқ хўжалигидаги (жорий ва ўртача) харажатлар, уларни камайтириш йўллари

Бошқарув ҳисобининг назарий асослари

Кишлок хужалигидаги (жорий ва уртача) харажатлар, уларни камайтириш йуллари