Демографик жараёнларни прогноз қилиш - Экономика - Рефераты

Демографик жараёнларни прогноз қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

Демографик жараёнларни прогноз қилиш Режа: 1. Демографик режалаштириш ва прогноз қилишнинг моҳияти. 2. Демографик прогнозлар таснифи. 3. Режалаштиришда инсон ривожининг индикаторлари. 4.Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш ва меҳнат унумдорлиги.

1. Демографик режалаштириш ва прогноз қилишнинг моҳияти. Демографик прогноз қилиш зарурати умуман ижтимоий-иқтисодий жараёнларни прогноз қилиш ва режалаштириш вазифалари билан боғлиқ. Олдиндан демографик прогноз қилмасдан туриб товарлар ва хизматларни * Маликов Т.С. Солиқ ва солиққа тортишнинг долзарб масалалари. Т.: “Академия”, 2002, 56-б. ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш, уй-жой қурилиши, ижтимоий инфратузилма, соғлиқни сақлаш ва таълим, пенсия тизимини ривожлантириш, геосиёсий муаммоларни ҳал этиш муаммолари ва ҳоказоларнинг истиқболини тасаввур қилиб бўлмайди. Айнан шунинг учун аҳоли сони ва таркиби, оилалар сони ва таркиби, алоҳида демографик жараёнлар динамикасини прогноз қилиш фаолияти халқаро, давлат ва ноҳукумат ташкилотлари, муассасалари ва илмий муассасалар умумий фаолиятининг муҳим қисмини ташкил қилади. Аҳолининг репродуктив, ўзини асраш ва миграция ҳаракатлари ўзгаришининг тенденциялари ҳақида тўғри, илмий асосланган тахминлар, прогноз аниқлигининг муҳим шарти ҳисобланади, улар ҳақидаги маълумотларни махсус ташкил этилган ижтимоий-демографик тадқиқотлар ёрдамида олиш мумкин. Ушбу тенденциялар ҳақидаги фаразларни олға суриш ғоят қизиқарли илмий вазифага айланиб бормоқда. 2. Демографик прогнозлар таснифи. Прогноз горизонтининг узунлиги ва прогноз даврининг узоқлиги демографик прогнозларни таснифлашнинг биринчи мезони ҳисобланади. Одатда қисқа муддатли (5- 10 йил), ўрта муддатли (25-30 йил) ва узоқ муддатли демографик прогнозлар мавжуд. Прогноз горизонти қанчалик кенг бўлса, прогнозлар шунчалик аниқ ва ишончли бўлади. Мамлакатимизда қисқа ва ўрта муддатли демографик прогнозлар мунтазам равишда ишлаб чиқилиб, шўролар даврида улар асосида беш йиллик режалар (қисқа муддатли прогнозлар) ва 15-20 йилга мўлжалланган ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг асосий йўналишлари белгиланарди. Ҳозирги вақтда мамлакатимизда демографик прогнозлар Ўзбекистон

Республикаси Давлат Статистика қўмитаси ва айрим илмий ташкилотлар томонидан мунтазам равишда ишлаб чиқилади ва эълон қилинади. 3. Аҳолини истиқболли ҳисоблаб чиқиш усуллари. Қуйидагилар демографик прогноз қилишнинг асосий усуллари ҳисобланади: у ёки бу математик функцияни қўллашга асосланган усуллар (экстраполяция ва таҳлилий усуллар), шунингдек компонент усули. Математик функци ларни қўллашга асосланган усуллар. Айниқса улар учун ишончли демографик статистика мавжуд бўлмаган кичик ҳудудлар (масалан, у ёки бу мамлакат минтақалари) ушбу тоифа усулларини қўллаш учун насос ҳисобланади. Мамлакат даражасида аҳолини прогноз қилиш учун математик усуллар камдан-кам ҳолларда қўлланилади, чунки ушбу усулларга хос бўлган аҳоли сони ўсишининг таркибий қисмларидаги ва ёш-жинс таркибидаги ўзгаришларни ҳисобга олмаслик прогноз қилишда катта ҳатоларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Минтақа даражасида бундай хатолар эҳтимоли қуйидаги қўшимча шарт ёрдамида камайтирилиши мумкин: минтақалар аҳолисининг умумий сони мамлакат учун прогноз натижаларидан фарқ қилмаслиги лозим. Шундай қилиб, мамлакат учун прогноз минтақа даражасида аҳолини прогноз қилиш учун назорат параметри сифатида иштирок этади. Математик усуллар баъзан тарихий динамикани таҳлил қилиш ва глобал даражада аҳоли сонини прогноз қилиш учун ҳам қўлланилади. Математик усуллар фақат аҳолининг умумий сонини прогноз қилиш имконини беради. Тўғри, эркаклар ва аёллар сонини алоҳида тарзда прогноз қилиш ҳам мумкин, лекин улар йиғиндиси аҳолининг умумий сонидан фарқ қилиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Илгари аҳоли сонини прогноз қилишга нисбатан ёндашувлар ўз табиатига кўра яққол ёки яшринча математик усулларга асосланар эди. Математик усулларни қўллаш шуни назарда тутадики, аҳоли сони тўғрисидаги мавжуд эмпирик маълумотлар асосида унинг бўлажак параметрларини олдиндан айтиб бериш учун фойдаланилиши мумкин бўлган

айрим математик ифодалар танлаб олинади. Математик усуллардан фойдаланиш қатор камчиликларга эга. Биринчидан, улар фақат аҳолининг умумий сонини прогноз қилиш имконини беради, лекин унинг таркибининг ўзгаришини олдиндан кўра билиш имконини бермайди, масалан, ёши, жинси, ирси бўйича тақсимлаш. Иккинчидан, агар кўп фактик маълумотлар мавжуд бўлса, танлаб олинган математик ифода, одатда, уларнинг ҳар бири орқали ўтмайди. Бу прогноз кўрсаткичларини олдиндан айтиб беришнинг ишончлилигини пасайтиради. Учинчидан, математик ёндашув шуни назарда тутадики, илгари аҳоли динамикасини белгилаб берган ижтимоий ва иқтисодий омиллар келажакда ҳам ўзгаришсиз кўринишда қолади. Прогноз қилиш учун турли математик функцияларни қўллаш мумкин. Бироқ, кўпинча чизиқли, экспоненциал ва мантиқий функциялардан фойдаланилади. Бунда чизиқли ва экспоненциал функцияларни қўллашга асосланган прогноз қилиш баъзан шартли равишда экстраполяцион усул деб, мантиқий ва бошқа функцияларни қўллашга асосланган прогноз қилиш эса таҳлилий усул номланади*. Қуйида экстраполяцион ва таҳлилий прогноз қилишнинг асосий усулларини кўриб чиқамиз. Экстрапол цион усул. Ушбу усул чизиқли ва экспоненциал функциялардан, яъни давр мобайнида аҳоли сонининг ўртача йиллик абсолют ўзгаришлари тўғрисидаги ёки ўртача йиллик ўсиш суръатлари тўғрисидаги маълумотлардан фойдаланишга асосланган. Агар ушбу кўрсаткичлар маълум бўлса, у ҳолда аҳоли сонининг бутун прогноз даври мобайнида ўзгармаслигини тахмин қилган ҳолда уни исталганча йиллар олдинга ҳисоблаб чиқиш мумкин. Прогноз қилишнинг энг сода усулларидан бири ҳисобот даври учун ҳисоблаб чиқилган аҳоли сонининг ўртача йиллик абсолют ўсишлари келгусида ҳам сақланиб қолади деган тахминга асосланади. Амалда аҳолини прогноз қилиш учун чизиқли функциядан деярли фойдаланилмайди, чунки ўртача йиллик абсолют ўсишларнинг ўзгармаслиги тўғрисидаги тахмин фақат жуда қисқа вақт (кўпи билан 5 йил) учун нисбатан тўғри бўлиши мумкин.

Айниқса туғилиш ва ўлиш даражаларининг ўзгармаслиги ва миграция мавжуд эмас деб фараз қилинганда аҳоли сони ўртача йиллик ўсиш суръатларининг ўзгармаслиги тўғрисидаги тахмин ҳақиқатга анча яқин ҳисобланади. Мазкур ҳолатда гап прогноз қилишда экспоненциал функциядан фойдаланиш ҳақида бораяпти. Таҳлилий усул шунга асосланганки, илгариги демографик динамикадан келиб чиққан ҳолда уни энг яқин тасвирловчи функция танлаб олинади. Бу ҳар қандай функция бўлиши мумкин, бироқ, ҳар қандай ҳолатда ушбу функция эмпирик хусусиятга эга бўлиб, демографик динамиканинг ҳеч қандай умумий математик қонуни мавжуд эмас. Компонент усули. Мазкур усул демографик прогноз ишлаб чиқувчилари олдида кенг имкониятларни очиб беради. Экстраполяцион ва таҳлилий усуллардан фрақли ўлароқ, у нафақат аҳолининг умумий сонини билиш, балки уларни жинси ва ёшига қараб тақсимлаш имконини беради. Амалиётда аҳолини прогноз қилиш ҳар бир жинс учун алоҳида ёш- жинс маълумотлари асосида амалга оширилади. Туғилиш унинг ёш коэффициентларида ифодаланади. Ўлиш кучи эркаклар ва аёллар учун алоҳида кейинги ёшгача яшаш ёш эҳтимолида ўз ифодасини топади. Миграцияни жинси ва ёшига қараб таснифланган кутилаётган ҳар йиллик нетто-миграция атамаларида ўлчаш қабул қилинган. Ҳисоб-китоблар <прогноз қилиш цикли> атамаларида амалга оширилиб, уларнинг ҳар бири одатда 1 ёки 5 йилга тенг. Ишни рўйхатга олиш ёки бошқа бошланғич маълумотлардан бошлаб демограф прогноз қилишнинг бир цикли давомида туғилиш, ўлим ва миграция тўғрисидаги маълумотларни изчил қўллайди. Цикл сўнгида ушбу операция ёрдамида ҳисоблаб чиқилган аҳоли, ўз навбатида кейинги цикл учун бошланғич ҳисобланади. Келгусида кейинги сана учун аҳолини баҳолаш учун прогноз қилиш цикли такрорланади. Ушбу тадбирнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, прогнозчи ҳар бир прогноз цикли учун туғилиш, ўлим ва миграциянинг турли миқдоридан фойдаланиши мумкин. Юқорида

атилганлардан шу нарса келиб чиқадики, прогнознинг асослилиги ва фойдалилиги бошланғич аҳолини баҳолашнинг аниқлилигига ва туғилиш, ўлим ва миграциянинг келгуси параметрларини олдиндан кўра билишнинг аниқлилигига боғлиқ. Туғилиш, ўлим ва миграция прогнозларини ишлаб чиқиш компонент усулини қўллашнинг муҳим шарти ҳисобланади. Бироқ, агар ушбу усулни қўллаш соф техник вазифа ҳисобланса, демографик жараёнлар динамикасини прогноз қилиш катта таҳлилий ишни, туғилиш, ўлим ва миграциянинг ўзгариш қонуниятларини, уларнинг ижтимоий-иқтисодий омиллар билан алоқаларини билишни талаб қилади. Ҳатто айтиш мумкинки, бундай прогноз қилиш нимаси биландир санъатга ўхшаб кетади. 3. Режалаштиришда инсон ривожининг индикаторлари. Турмушнинг барча томонлари динамикасини назорат қилиш, уни ўтган даврлар ва бошқа мамлакатлар билан, шунингдек, юзага келган оқилона илмий нормалар билан солиштириш имконини берувчи турмуш даражаси индикаторларининг тизими саломатлик кўрсаткичлари ва соғлиқни сақлаш, бандлик, овқатланиш, уй-жой шароитлари кўрсткичларини, рўзғор буюмларининг мавжудлигини, маданият даражаси, пули хизматлар кўрсаткичларини ўз ичига олади. “БМТни ривожлантириш дастури” мутахассислари учта катталикдан ўртача кўрсаткич сифатида ҳисоблаб чиқиладиган турмуш даражасининг умумлаштирувчи индикаторини ишлаб чиқди: аҳоли жон бошига ҳисобланганда ЯИМ, ҳаёт кечириш давомийлиги ва аҳолининг маълумот даражаси (25 ёш ва ундан катталар). Бу индикатор “Инсон ривожи индикатори” деб номланган. 2.Меҳнат бозорини шакллантириш ва иш жойларини барпо этиш. Аҳоли бандлиги муаммоси – бу инсонларни меҳнат фаолиятига жалб этиш муаммоси ва уларнинг меҳнатга бўлган эҳтиёжларини иш ўринлари билан қаноатлантириш даражаси. Лекин барча меҳнатга лаёқатли аҳоли ҳам иш билан таъминланмаган, ишсизлар ҳам мавжуд. Россиянинг аҳоли бандлиги тўғрисидаги янги қонун ҳужжатларига мувофиқ ўзларига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра иш ўрни ва иш ҳақи (меҳнт даромади) билан

таъминланмаган, давлат бандлик хизматларида иш қидирувчи сифатида рўйхатга олинган, меҳнат қилишга қодир ва тайёр бўлган ва уларга мазкур хизмат муносиб ишни таклиф қилмаган фуқаролар тан олинади. Яъни пенсия ёшига етмаган, ўзларига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра иш ҳақидан маҳрум бўлган ва меҳнатга лаёқатли аҳолининг фақат бандлик хизмати уларни иш билан таъминламаган қисми ишсизлар ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикасининг бандлик тўғрисидаги қонун ҳужжатлариа шу нарса назарда тутилганки, мамлакатнинг ҳар бир фуқароси ижтимоий фойдали фаолиятнинг қонун ҳужжатларига зид бўлмаган исталган турини ихтиёрий равишда танлашга, иш ўрни ва турини эркин танлашга ҳақли, яъни меҳнат қилишнинг ихтиёрийлиги демократик тамойили амал қилмоқда. Инсонларни меҳнат қилишга маъмурий мажбурлаш тақиқланади. Ҳозирги вақтда касаначилик, уй хўжалиги, болаларни тарбиялаш, қариялар ва ногиронларни парвариш қилиш ва ҳоказолар меҳнат фаолиятининг қонунан ижтимоий тан олинган шакллари сифатида намоён этилган. Бандлик соҳасида индикатив режалаштириш орқали давлат йўли билан тартибга солишнинг таъсири қуйидаги асосий йўналишлар бўйича амалга оширилмоқда: 1) бандликнинг ўсишини рағбатлантириш ва давлат секторида иш ўринлари сонини ошириш дастурлари; 2) ишчи кучини тайёрлаш ва қайта тайёрлаш дастурлари; 3) ишчи кучини ёллашга кўмаклашиш дастурлари. Давлат субсидиялари билан қисман бандлик ёки тўлиқсиз иш ҳафтаси билан ишлаш кабилар рағбатлантирилади. 4.Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш ва меҳнат унумдорлиги. Ҳозирги шароитда ривожланган мамлакатларда ўз кўламлари ва ривожланиш даражасига кўра пенсия таъминоти ижтимоий суғуртанинг асосий тури ҳисобланади. Давлат ижтимоий фондларни ташкил этиш тартибини, пенсиялар белгилаш шартларини (ёш, суғурта ёки меҳнат стажи, фуқароликнинг давомийлиги), пенсиялар миқдории аниқлаш тамойилини (қатъий белгиланган, энг кам, иш ҳақига боғлиқ) тартибга солади. Ижтимоий фондлар давлат дотациялари, иш берувчилар учун ижтимоий солиқлар ва суғурталанувчиларнинг бадаллари ҳисобидан шаклланади. Ишсизлик бўйича давлат ижтимоий суғуртаси ижтимоий ҳимоялашни таъминловчи ижтимоий суғуртанинг яна бир тури ҳисобланиб, у бозор иқтисодиётига эга мамлакатларда ХХ асрнинг 20-30-йилларида жорий этилган. Ишсизлик бўйича нафақанинг тайинланиши у тўланадиган шахслар доирасини чекловчи қатор талабларнинг бажарилиши билан боғлиқ. Нафақа сўраб мурожаат этган ходим муайян стажга эга бўлиши, муайян муддат

(йилнинг чораги, бир йил) мобайнида зарур энг кам иш ҳақини олиши керак. Малака стажининг давомийлиги, шунингдек нафақа тўлаш муддати ҳам турли мамлакатларда турлича (Германияда 13 ҳафтадан 52 ҳафтагача, АҚШнинг аксарият штатларида, Италия ва Японияда ўртача 26 ҳафтагача). Ишсизлик бўйича нафақалар тўлашнинг катта улуши давлатнинг чекига тушади. Хусусан, Швецияда ишсизлик бўйича нафақанинг фақат 15 фоизи суғурта бадаллари ҳисобидан, 85 фоизи эса тадбиркорларнинг мажбурий бадаллари ва солиқлардан юзага келадиган давлат маблағлари ҳисобидан тўланади.

Похожие

Демографик жараёнларни прогноз қилиш 2

Демографик жараёнларни прогнозлаш

Ижтимоий – иқтисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаш

Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни прогнозлаш усуллари

Иқтисодий математик моделлар ва уларнинг классификацияси