Ижтимоий – иқтисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаш - Экономика - Рефераты

Ижтимоий – иқтисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Ижтимоий – иқтисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаш” фанининг мазмуни, предмети, мақсад ва вазифалари Режа: 1. “ Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаш” фанининг мазмун-моҳияти, предмети, мақсади ва вазифалари. 2. Давлат бюджети ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичларни шакллантириш тартиби (тизими) 3. Демографик ва меҳнат ресурсларининг моделлари ва прогнозлаш

Прогноз юнонча сўзидан олинган бўлиб, олдиндан кўра билиш, башорат этиш маъноларни англатиб, келажакни илмий усуллар орқали истиқболлаш тушунилади. Прогноз - бу истиқболдаги воқеа, ҳодисаларнинг илмий модели ҳисобланади, яъни келажакда объектнинг эҳтимолий ҳолати ҳақида ёки бу ҳолатга эришишнинг муддатлари ва альтернатив йўллари ҳақида илмий асосланган фикрлар, мулоҳазалар. Прогнозлаштириш деганда прогнозни ишлаб чиқиш, яъни маълум бир жараённинг ривожланиш аниқ келажагини махсус илмий тадқиқ этишдир. Прогнозлаштириш прогнозни ишлаб чиқиш жараёни. Прогнознинг ахборот базаси бўлиб ҳисоботлар (аҳолининг табиий ва механик ҳаракатларининг жорий ҳисоботи) ва махсус ташкил этилган статистик кузатувлар (перепислар, махсус танлама ижтимоий-демографик тадқиқотлар, аҳолининг турли рўйхат ва картотекалари) ҳисобланади. Бошқарув тизимида прогноз қуйидаги муҳим вазифаларни бажарилишини таъминлайди: - мақсадларни аниқлаш ва прогноз қилинаётган объектни ривожланишининг устувор йўналишларини аниқлаш; - прогноз қилинаётган объект ривожланиши мумкин бўлган ҳар бир вариантларни реализациясини ижтимоий ва иқтисодий натижаларини баҳолаш; - прогноз қилинаётган объект ривожланиш мумкин бўлган вариантларни ҳар бирини таъминлаш учун керак бўлган чора-тадбирларни аниқлаш; - чора-тадбирлар дастурини амалга ошириш учун керак бўладиган ресурсларни баҳолаш. Бошқариш тизимида ижтимоий-иктисодий жараёнларни прогнозлаш ва вазифаларининг турли-туманлиги прогнозни қуришни методлари ва хар хил системаларини қўлланилишини талаб этади. Ҳар бир прогноз керакли информациянинг олиниши, унинг ишончлилиги асосланган, баҳоланган, қайта ишланиши натижасида пайдо бўлади. Прогноз ишлаб чиқиш учун

қандай маълумотларни олиш – информация ташувчининг танловига, уни олиш усулларига, таҳлил қилинаётган объект ривожланишини баҳоловчи махсус хисоб-китобларга боғлиқ. Амалиётда прогнозларни ишлаб чиқишни 130 хил методлари мавжуд. ижтимоий-иктисодий жараёнларни прогнозлашда шартли равишда методларини 3 хил муҳим гуруҳларга бўлиш мумкин: 1. Экстраполяция методи. 2. прогнозлашни эксперт методи. 3. моделлаштириш методи. Прогнозлашда кўпинча чизиқли, экспоненциал, даражали, логарифмик ва бошқа функциялари қўлланилади. Прогнозлаш методлари: сифатли методлар ва миқдорий методлардан иборат. Миқдорий методлар ўз навбатида каузал ҳамда вақтли қаторлар анализига бўлинади. Прогностика фан сифатида ХХ асрнинг 70-80 йилларда шаклланиб, адабиётларда “футурология” термин сифатида намоён бўлган. “Ижтимоий-иктисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаштириш” фан сифатида меҳнат ресурсларининг ривожланишини, унинг босқич ва қонуниятларини умумий тамойил ва усуллари асосида прогнозини, уни ишлаб чиқилишини ўрганади. “Ижтимоий-иктисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаштириш” асосларини билиш мутахассисга рўй бераётган воқеа- ҳодисаларни ўрганишга абстракциялашган ҳолда ва асосли равишда ёндашиш, прогнозлаш жараёнида юзага келадиган ҳолатларни тушунтириш ва аҳамиятини баҳолаш имконини беради. “Ижтимоий-иктисодий жараёнларни моделлаштириш ва прогнозлаштириш” фанининг мақсади бўлиб, ижтимоий-иктисодий жараёнларни ўрганиш, таҳлил қилиш, тартибга солиш, бошқариш, режалаштириш ва прогнозлаштириш асосида ижтимоий-иктисодий

муносабатларини такомиллаштириш бўйича хулоса ва тавсияномалар ишлаб чиқишга ўргатишдан иборат. Давлат бюджети ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичларни шакллантириш тартиби (тизими) Дастурий прогноз турли хил омилларнинг кутилаётган ўзаро таъсирлашиши ҳақидаги гипотезани шакллантириши, асосий мақсадга эришиш йўлидаги оралиқдаги мақсадларига эришишнинг гипотетик муддатлари ва кетма-кетлигини кўрсатиши керак. Шундай қилиб режавий прогнозлашда бошланган тадқиқот объекти ривожланиши имкониятларини танлаб олиниши якунига етади. Ҳали мавжуд бўлмаган бир қатор шартларни фарази бўйича у ёки бу ҳодисани келажакдаги конкрет образларининг лойиҳавий прогнози қуйидаги саволга жавоб беради: бунинг (конкрет) қандай иложиси бор, бу қандай бўлиши мумкин? Бу ерда ҳам шунингдек қидирув ва меъёрий ишланмаларнинг бирикмаси жуда муҳимдир. Лойиҳавий прогнозлар (уларни яна шунингдек прогноз лойиҳалари, дизайн-прогнозлар ва ҳ.к. номлар билан ҳам аташади) истиқболлик лойиҳалаштиришнинг оптимал вариантларини танлаб олишга кўмаклашиши керак, уларнинг асосида эса кейинчалик реал, жорий лойиҳалаштириш очилиб берилиши керак. 2. Прогнозларни ишлаб чиқишни энг муҳим операцияларининг умумий мантиқий кетма-кетлиги асосий босқичларда олиб борилади. 3. Иқтисодиётни прогнозлаш ва режалаштиришда прогнозлар, ҳисоб- китоблар натижалари аниқлигини ошириш учун турли хил усулларнинг уйғунлигидан фойдаланиш лозим бўлади. Мустақиллик йилларида давлат бюджети харажатларининг таркиби сифат жиҳатидан ўзгарди. Ҳозирги вақтда давлат ха ражатлари таркибида кучли ижтимоий сиёсат ва аҳолини иж-тимоий ҳимоя қилишни амалга оширишни молиялаштириш асосий ўрин тутади. Натижада ижтимоий соха ва ахолини ижтимоий қўллаб-қувватлашга йўналтириладиган харажатлар улуши 1990 йилдаги 31,5 фоиздан 2000 йилда 42,5 фоизга ва 2010 йилда 59 фоизга ўсди.

Иқтисодиётда давлат прогнозининг асосий йўналишлари қуйидагилар ҳисобланади: 1) Иқтисодиётни асосий соҳалари ривожланишини тавсифловчи кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришда зарур пропорцияларни таьминлаш муаммоларни ечиш; 2) Умумдавлат инвестицион ва илмий –техник сиёсатини амалга ошириш; 3) Давлатлар ўртасида ташқи иқтисодий алоқаларни шакллантириш; 4) Давлат мақсадли дастурлари ва фавқулотдаги вазиятларда лаколизация дастурларини амалга ошириш учун резервларни ташкил қилиш; 5) Мамлактни ҳимояга қобилиятини таьминлаш; 6) Кўрсатилган йўналишлар устувор баҳолашни талаб этади: а) жаҳон тенденциялари билан бозор крньюктураси билан ва ривожланиши мумкин бўлган йўналишлари билан таққослаш орқали жамият ва иқтисодий ҳолати б) Макроиқтисодий, демографик, социал-иқтисодий ва илмий-техник прогнозлар, шунингдек, ишчи кучи жойлашув прогнози в) Иқтисодиёт ривожланишини баланслаш мақсадида нархи, антиинфиляцион, солиқ, молия-кредит ва антимонополия сиёсати г) Давлат социал аҳамиятидаги соҳалар фаолиятини қўллаб –қувватлаш мақсадида тармоқ потенциалини д) Иқтисодиётда бозор инфраструктурасини ва информацион оқимларини ривожланиши. Макроиқтисодий кўрсаткичлар сони моделлаштиришни тўла қонли эгаллаб олади. Лекин олинган натижа мутахассислар фикрини ҳисобга олиб, тўғриланган бўлиши керак. Макроиқтисодий параметрларни моделлаштириш формулалари қуйидагича кўринишга эга: 1. мустақил ёки боғланмаган омиллар модели: y=f(0,z,u) 2. Боғланаган омиллар модели y = f ( x 1 , x 2 , x 3 ) шу жумладан: 3. чизиқли модел y= a 0 +a 1 x 1 +a 2 x 2 +…..+a n x n тез-тез ҳисоб китоб қилишда қўлланилади, сабаби ҳисоб китоб содда

4. даражали модел: y= a 0 x 1 a x 2 a …….x n a 5. логорифимли модел y= a 0 +a 1 lgx 1 +a 2 lgx 2 +…+a n lgx n y - кўрсаткич прогнози х 1,2,3 – боғланган омиллар таьсири 0,z,u – мустақил (боғланмаган) омиллар таьсири а 0,2,3, n – таьсирнинг асосий параметрли омиллари Демографик ва меҳнат ресурсларининг моделлари ва прогнозлаш Демографик прогнозлаш тарихи кўп томонлама амалиёт, ҳукумат, давлатнинг турли ҳил органларининг аҳоли тўғрисидаги маълумотларига бўлган эхтиёжи, жамиятнинг ривожланишида демографик омил ролини тушуниш, математик, статистик, иқтисодий соҳалардаги илмий изланишдар орқали белгиланган. «Демографик келажакни» аниқлашга бўлган биринчи уринишлар аҳолининг миқдори ва унинг ёш-жинс ўзгариш темпи узоқ муддат давомида ўртача ўзгармаган шароитда аҳолининг умумий сонининг истиқболидаги миқдорини аниқлаш билан боғлиқдир, Кўпгина Ғарбий Европа мамлакатларида 20-асрнинг бошларида туғилиш-ўлим юқори бўлганлиги учун аҳолининг ёш-жинс струтураси деярли барқарор бўлган. Демографик прогнозлар дунёнинг кўпгина мамлакатларида ҳисоблаб борилади. Уларни тизимли равишда БМТ нашр қилиб боради Демографик прогноз – бу илмий асосланган ҳолда аҳолининг келажакдаги асосий ҳаракат параметрларини ва демограиф ҳолат (умумий сони, ёш-жинс ва оилавий структураси туғилиш , ўлим миграция) ларини кўра олишдир. Демографик прогнозлашнинг зарурияти умумий ижтимоий-иқтисодий жарёнларни режалаштириш ва прогнозлаш билан боғлиқдир. Демографик прогнозларсиз ишлаб чиқариш ва истеъмол товар ва хизматларининиг, турар жой биноларининг қурилишининг, ижтимоий инфрастузилманинг ривожланишининг, тиббиёт, таълим ва нафақа тизимининг, геосиёсий

муаммоларни ҳал қилишнинг истиқболларни тасаввур қилиш қийин. Шунинг учун ҳам аҳолининг умумий сони ва структураси динамикасини, оилаларнинг миқдори ва структураси, алоҳида демографик жараёнларни прогнозлаш фаолияти ҳалқаро, давлат ва нодавлат органлар, ташкилотлар ва илмий институларнинг ажралмас қисмини ташкил қилади. Ўзбекистонда доимий истиқомат килаётган аҳоли сони 2011 йилнинг бошида 28,5 миллион кишини ташкил этди. Бу кўрсаткич 1990- 2010 йиллар мобайнида 8,2 миллион кишига кўпайди ёки 1,4 баробар ошди. 1990-2010 йилларда Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг сони, миллион киши

Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика кўмитаси Аҳолининг ўртача умр кўриши, ёш 67,2 69,1 70,8 71,8 73,1 6465666768697071727374 1990 й 1995 й 2000 й 2005 й 2010 й Оналар ва гўдаклар ўлими кўрсаткичлари 34,6 65,3 18,9 33,1 11 21 020406080 1990 й 2000 й 2010 й Ча қ ало қ лар ў лими , промилле Оналар ў лими , ҳ ар 100 мингта тирик т ўғ илишга нисбатан

Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг ёш таркиби, фоизда 7,942,949,2 7,7 4349,3 7,440,6 52 735,957,1 7,432,160,5 0%20%40%60%80%100% 1990 й 1995 й 2000 й 2005 й 2010 й Меҳнатга лаёқали ёшдан катталар Меҳнатга лаёқатли ёшга етм аганлар Меҳнатга лаёқатли ёшдагилар Юртимизда жисмоний ва маънавий баркамол авлодни тар-биялашга қаратилган пухта ўйланган демографик сиёсат на-тижасида аҳолининг йиллик ўртача ўсиши кейинги йилларда барқарорлашиб, ўтган асрнинг 80- йилларидаги 2 фоиздан зиёд кўрсаткич ўрнига 1,4 фоиз даражасида қайд этилмоқца. Мамлакатимизда ижобий демографик жараенлар аҳолининг ёш таркибини ҳам оптималлаштиришни тақозо этди. Бу жараёнда Ўзбекистон ёшлар мамлакати сифатидаги мақомини сакдаб қолмоқда, аҳолининг ўртача ёши 26,9 ёшни ташкил этмоқда.

Похожие

Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни прогнозлаш усуллари

Минтақани (ҳудудни) ижтимоий-иқтисодий ривожланишини моделлаштириш ва прогнозлаш усуллари

Демографик жараёнларни прогнозлаш

Иқтисодий ўсишни прогнозлаш

Иктисодий ва ижтимоий прогнозлаш усуллари