Бюджет тизими бюджетларини бошқариш асослари - Экономика - Рефераты

Бюджет тизими бюджетларини бошқариш асослари

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1325.5 KB

Бюджет тизими бюджетларини бошқариш асослари Режа: 1. Бюджет таснифи (классификацияси) 2. Бюджет таснифининг турлари: бюджет даромадлари таснифи, бюджет харажатлари таснифи, унинг гуруҳланиши 3. Бюджет тизимини бошқариш

Молиявий муваффақият молиявий чекловлар ва харажатларни режалаштиришсиз келмайди. (Бодо Шефер ) Бюджет таснифи (классификацияси) Бюджет тузилиши мамлакатнинг давлат бюджети ва бюджет тизимини, унинг бўғинлари ўртасидаги бюджетлаъраро муносабатларни ташкил қилиш шаклларини, бюджет таснифини, бюджет тизимига кирадиган барча даражадаги бюджетлар фаолиятининг ҳуқуқий асосларини, бюджет маблағларини шакллантириш ва сарфлашдаги тартиб-қоидалар ва бошқаларни белгилаб беради. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг 8-моддасидақайд этилган “Бюджет тизимининг ягоналиги” (Бюджет ҳужжатлари ва бюджет ҳисоботларининг шакллари, бюджет таснифи ягона бўлиши ҳамда бюджет тизими бюджетларининг даромадлари ва харажатларини шакллантириш ҳамда ижро этиш, бюджет ҳисобини юритиш ва бюджет ҳисоботини тузишнинг ягона тартибини назарда тутиши лозим) тамойилига мувофиқ, барча даражадаги бюджетларни шакллантириш ва ижро этишда ягона бюджет таснифи қўлланилади. Барча даражадаги бюджетларнинг даромадлари ва харажатлари таснифлаш объектларига тегишли рақам(код)лар бериш билан гуруҳланади ҳамда тасниф кўрсаткичлари доирасида шакллантирилади ва ижро этилади. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг 18-моддасидабюджет таснифи тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: Бюджет таснифи –бюджет тизими бюджетларининг даромадлари ва харажатлари, шунингдек Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш манбаларини гуруҳлашдан иборат бўлиб, бюджет тизими бюджетларини шакллантириш, тузиш ва ижро этишни тизимлаштириш учун фойдаланилади.

Бюджет таснифи халқаро тасниф тизимларига мувофиқ ишлаб чиқилади ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланади. 1999 йилга қадар мамлакатимиз бюджет амалиётида асосан собиқ Иттифоқда қўлланилган таснифдан фойдаланиб келинди. Мазкур тасниф бюджет даромадлари ва харажатларининг бўлимлар, боблар ва моддаларга бўлиниб, умумлашган функционал ва иқтисодий тасниф белгиларига эга эди. Бу таснифнинг батафсил баёни халқаро стандартларга мувофиқ ҳисоботлар тақдим этиш ёки миллий ҳисоблар тизимига мос келиши жиҳатидан талабга жавоб бермас эди. Янги таснифни амалга киритиш билан бу камчиликка барҳам берилди ва янги тасниф 2000 йил бюджетини ишлаб чиқиш ва ижро этишда илк бор қўлланилди. Янги тасниф бюджет даромадлари ва харажатлари ижросини таҳлил қилиш имкониятларини кенгайтирди. Бюджет таснифи:  давлат бюджетини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ҳамда ижро этиш  мақсадида бюджет маълумотларини бир тизимга солиш учун фойдаланилади;  мамлакат бюджет маълумотларини халқаро тасниф тизимларининг айнан шундай маълумотлари билан қиёслаш имконини беради. Солиқ базаларининг кенгайиши, солиқ тизимига ўзгартиришлар киритилиши, янги солиқ турларининг жорий этилиши ёки амалдаги солиқларнинг бекор қилиниши, шунингдек, давлат олдидаги вазифаларнинг ўзгариши билан бюджет харажатлари таркибининг ўзгариши амалдаги бюджет таснифига тегишли ўзгартишлар киритилишини тақозо этади. Шу сабабли бюджет амалиёти тараққиётининг маълум босқичларига келиб, мавжуд бюджет таснифномасига ўзгартишлар киритиб турилади. Бюджет таснифи қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқилади ва тасдиқланади. Бюджет кўрсаткичларининг миллий таснифлаш тизимини ишлаб чиқишда халқаро таснифлаш тамойилларига риоя қилиниши керак.

1-rasm. Muhim tasniflash tizimlari. Бунда бюджет ташкилий бирликлар, бўлимлар, қисмлар ҳамда харажатларга кўра икки гуруҳга бўлиниб, ҳар бир категорияда иш ҳақи, маошлар каби тавсифланади. Афзалликлари:  Объект муҳимлиги таснифи бошқаришни ва ҳисобга олишни қулайлаштиради.  У маблағларни аниқ жойлаштиришни намоён этиб беради, масалан, иш ҳақига, сафар харажатларига қанча фоиз харажат кетиши ва бошқалар.  Объект муҳимлиги таснифи сафар харажатлари, чет элга чиқиш ва бошқа асосий муҳим харажатларни ўз вақтида молиявий жиҳатдан аниқлашга имкон беради. Камчиликлари:  Объект муҳимлиги таснифи асосини ташкил этувчи бюджет мазмуни шундан иборатки, бюджетни жойлаштиришнинг ўзи сахийликка олиб келади. Фаолиятга боғланмаган бошқарув сабабли у исрофгарчилик ва ортиқча сарфларни кўпайтиради, фаолият иккинчи даражага ўтиб қолади.  Объект муҳимлиги таснифида урғу харажатларда қарор қабул қилишни, қонунийликни, тартибга амал қилишни ўзида ифодаловчи жараён қарорларига асосланади ва улар доимий аудит баҳоси, тўғрилаши ва пулдан самарали фойдаланиш аҳамиятсиз бўлиб қолади.  Давлат маълумотларида ва дастурларида етарли бўлмаган маълумотлар мавжуд бўлади. Дастурни бошқариш, дастурни меъёрлаштириш ва ресурсларни самарали жойлаштириш эътиборга олинмайди. Muhim tasniflash tizimlar i quyidagilar: Obyekt muhimligi tasnifi; Funksional tasnif

 Ҳар қандай кўп нусхалик, тўлиқ бўлмаган фаолият ва харажатларнинг олдини олиш мушкул.  Бюджетни яратувчилар учунгина ушбу талаб энг муҳим ҳисобланади. Узоқ муддатли самарадорлик мақсадидаги сиёсат йилдан йилга кечиктириб борилади. Функционал тасниф Функционал тасниф бюджетни амалга ошириш тизимида жуда муҳим ҳисобланади. Шунинг учун ҳам функционал таснифда бюджет харажатларини ташкил этиш функциялар, дастурлар, фаолиятлар ва лойиҳалардан келиб чиққан ҳолда амалга оширилиши керак. Функционал тасниф бошқарув функциясини нархларга боғлиқ ҳолда фаолиятини меъёрлаштиришдан иборат. Функционал таснифда дастурнинг натижаси муомилалар жисмоний мақсадлар миқёсида киримга боғланган бўлиши талаб қилинади. Улар молиявий шартларда бюджетни таъминлаш учун ўзгартирилади ва дастур ёки фаолиятга жорий этиш талаб қилинади. Функционал классификация қуйидагича таснифланади. Функсионал тасниф Термин Таъриф Мисол Функсия Махсус хизмат турлари билан таъминлаб берувчи давлатнинг алоҳида бўлими Таълим Дастур Одатда якуний мавжуд бўлган функсиянинг сегментидир. Ушбу якун давлатнинг муҳим бўлиниши билан таъминланади. Бошланғич/ Ўрта/ Техник/ Профессионал таълим

Фаолият/ Лойиҳа Дастурнинг бир турига кирувчи ишлар ёки жадвалларга бўлиниши. Мактаб биноси, лабараторияларини қурилиши ва бошқалар 1-жадвал. Функционал классификация таснифланиши. Ушбу турдаги тасниф давлат манбалари табиати ва жамият сарфининг улуши ҳақидаги маълумотлар билан таъминлайди. Иқтисодий тасниф Давлат бюджети иқтисодиётга таъсир кўрсатувчи омил бўлиб ҳисобланади. Чунки унинг тўла ҳажмдаги тасдиқ ҳужжатлари ва давлат сарфлари ва бюджет орқали ифодаланадиган турли хил сиёсатлари иқтисодиётнинг таркибини ва йўналишини ўзгартира олиши мумкин бўлган муҳим омиллар ҳисобланади. Шу сабабли бюджет таъминотини иқтисодий кўламлар жиҳатидан гуруҳлаш муҳим ҳисобланади. Масалан, капитал шаклланишида қанча четдан ажратилди, қанча тўғридан-тўғри сарфланди, қанча пул маблағи грантлар, кредитлар бериш орқали бошқа иқтисодиёт соҳаларига давлат томонидан ўтказилди ва бошқалар. Иқтисодий таснифлаш давлатнинг умумий ҳаражатларини фойдали иқтисодий турларга ажратади. Улар инвестиция, чиқим, киримнинг яралиши, капитал шаклланиши ва бошқалар. Қуйида туркумланиш келтирилган. Umumiy xarajatlarning iqtisodiy tasnifi: 1. Chiqim xarajatlari a) Mudofaa b) Boshqa davlat ma’muriyati 2. O’tkazma to’lovlar (Joriy) a) Foiz to’lovlari b) subsidiyalar c) davlatga va birlashgan territoriyalarga grantlar d) boshqalar.

3. Budjet resurslarining kapital shakllanishi yalpi a) Jismoniy aktivlar b) Moliyaviy aktivlar 4. Boshqalar 5. Umumiy harajatlar Йиллик қиёслаш капитал шаклланишига харажатнинг ўсишини ёки муддатдан ўтиб кетишини ифодалайди. Давлат молиясининг халқаро статистикасига мувофиқ давлат бошқаруви сектори харажатлари икки мезон бўйича таснифланади:  уларнинг функционал мақсадига кўра;  операцияларнинг иқтисодий тавсифига кўра. Бюджет таснифи – қарор қабул қилиш тизимининг муҳим воситаси бўлганлиги сабабли, унда давлатнинг асосий функцияларидан келиб чиқадиган давлат фаолиятининг мақсадли йўналишлари аниқ кўрсатилган бўлиши керак. Бу вазифани давлатнинг асосий функцияларини амалга ошириш билан боғлиқ харажатларнинг функционал таркиби ечади. Умумлашган ҳолда бу функциялар барча мамлакатлар учун ўзгармас ва характерли бўлиб, улар қаторига қуйидагилар киради:  давлат бошқаруви;  ички ва ташқи ҳавфсизликни таъминлаш;  халқаро фаолият;  илмий-техника тараққиётига кўмаклашув;  ижтимоий ривожланиш. Иқтисодий гуруҳлаш харажатларни предметли белги асосида муфассал тақсимлаш имконини беради (иш ҳақи, аҳолига трансфертлар ва ҳоказолар) ва барча олувчиларга бюджет ижроси нуқтаи назаридан ягона ёндашув имкониятини яратади. Иқтисодий тасниф уч асосий категориядан ташкил топган:

жорий харажатлар, капитал активларни сотиб олиш ва яратиш, молиявий капитални кўпайтириш, ушбу тўловларни олувчилар учун капитал активларининг емирилишидан келиб чиққан йўқотишларни компенсациялаш билан боғлиқ бўлмаган пуллик ва бепул тўловлар; капитал харажатлар, ўзида асосий капитал, стратегик ёки фавқулодда захираларни, ерларни, номоддий активларни сотиб олиш харажатларини, асосий капитални сотиб олишга сарфланадиган пульсиз тўловларни, асосий капиталнинг емирилиши ёки бузилиши билан боғлиқ йўқотишларни компенсациялашни намоён этади; кредитлаш минус қарзни қоплаш (соф кредитлаш), ўзида давлат бошқарув органларининг операцияларини мужассамлаштириб, иқтисодиётнинг бошқа секторларига нисбатан молиявий буюртмалар вужудга келиши ёки давлат сиёсатини олиб бориш мақсадида корхоналар капиталида улуш билан қатнашишни назарда тутади. Бу операциялар дебитор типи бўйича гуруҳланади, яъни ички қарздор ва қарздор-норезидент типи бўйича. Бу кўрсаткич ДМСда бюджет тақчиллиги ҳажмини белгилайдиган омил сифатида қаралади. Давлат бюджетининг молиявий ресурсларни тақсимланиш жараёнига манзилли тус бериш учун, ДМСда бюджет харажатларини идоравий хусусиятларидан келиб чиқиб гуруҳлаш назарда тутилади. Бу эса ўз навбатида, маблағларни уларнинг аниқ тақсимловчилари бўйича тақсимланишини акс эттириш имконини беради. Харажатларни функционал, идоравий ва иқтисодий гуруҳлаш харажатларнинг бир таснифидан бошқасига ўтиш имконини бериш учун ўзаро бир-бири билан боғлиқ бўлиши керак. Давлат молиялаштириши давлат бошқаруви сектори томонидан бошқа тарафга ва аксинча, ҳаракат қилувчи тўловларнинг барча оқимларини қамраб олади ва натижада молиявий буюртмалар вужудга келади ёки қопланади. Молиялаштиришга ликвидликни бошқариш билан боғлиқ давлат захираларининг ҳар қандай ўзгариши ҳам киради. Молиялаштириш операцияларининг турли шакллари бўйича маълумотлар шундай ташкил қилинадики, давлат молиялаштиришининг иқтисодиётга таъсирини баҳолаш

имкони бўлсин. Бунинг учун давлат молиялаштириши ва давлат ликвидлигини бошқариш билан боғлиқ операциялар кредитор ёки қарз мажбурияти эгаси типи бўйича ёки қарз мажбурияти типи бўйича таснифланади. Шу икки тасниф доирасида ички ва ташқи молиялаштириш ўртасидаги фарқ аниқланади. ДМСнинг халқаро стандартларига мувофиқ, қарз олиш давлат бошқаруви секторининг даромадларига кирмайди, балки бюджет тақчиллигини молиялаштириш манбаси сифатида кўрилади. Тақчилликни қуйидагича аниқлаш мумкин: даромадлар ва олинган трансфертлар суммаси минус харажатлар ва кредитлаш суммаси минус қарзни қоплаш. Мажбуриятларнинг ўзгариши ва қарз суммасининг ўзгариши. Юқорида қайд этилган операциялардан фарқли ўлароқ, давлат қарзи давлат бошқаруви секторининг аввал ва келажакда қопланиши режалаштирилаётган операциялар натижасида жамғарилган молиявий мажбуриятларнинг ҳажми сифатида қаралиши мумкин. Мажбуриятлар келажакда давлат бошқаруви секторининг операциялари ёрдамида қопланиши ёки муддатсиз қарз сифатида қайта расмийлаштирилиши керак. Давлат қарзига хизмат кўрсатиш фоизларни тўлаш ва (ёки) қарзнинг асосий суммасини қоплаш орқали бажарилади. Давлат қарзи таркибида фақат фоизи тўланадиган муддатсиз мажбуриятлар ҳамда қарзнинг асосий суммасини тўлаш бўйича талаблар амал қилса, ҳар қандай фоизсиз мажбуриятлар акс этиши зарур. Давлат қарзи қарз мажбуриятларининг эгалари типлари бўйича ички ва ташқи қарз мажбуриятларига тақсимланади. Қўшимча равишда қопланмаган қарз таснифидан фойдаланилиши мумкин, у кредитор ва қарз мажбурияти типидан келажакда ички ва ташқи давлат қарзига тақсимлаш йўли билан келтириб чиқарилади. Бюджет таснифининг турлари: Бюджет даромадлари таснифи, Бюджет харажатлари таснифи, унинг гуруҳланиши.

Бюджет таснифи бюджет тизими бюджетларининг даромадлари ва харажатларини, шунингдек Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш манбаларининг гуруҳланиши бўлиб, қуйидагиларни ўз ичига олади:  бюджет тизими бюджетлари даромадларининг таснифи;  бюджет тизими бюджетлари харажатларининг таснифи;  Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш манбалари таснифи. Бюджет таснифи бюджет тизими бюджетларини шакллантириш, тузиш ҳамда ижро этишни тизимлаштириш учун фойдаланилади ва у бюджет маълумотлари халқаро тасниф тизимларининг айнан шундай маълумотлари билан қиёсланишини таъминлайди. Бюджет таснифини тузишнинг асосий тамойиллари Budjet tasnifining asosiy tamoyillari quyidagilar hisoblanadi: to’liqlilik budjet tasnifi budjet jarayonining barcha ishtirokchilarini qamrab olishi shart; yagonalik budjet tasnifi budjet jarayonining barcha ishtirokchilari tomonidan yagona budjet tasnifi qo’llanilishi shart; o’zaro muvofiqlik budjet tasnifining kodlari bir vaqtning o’zida budjet jarayonining har xil operatsiyalarini aks ettirish uchun qo’llanilmasligi kerak, ya’ni budjet tasnifining har bir kodi o’ziga xos bo’lishi shart. Бюджет тизими бюджетлари даромадларининг таснифи даромадларни уларнинг турлари ва манбалари бўйича кодлашдан иборат бўлади. Йигирма бир коддан иборат бўлган даромадлар таснифи тузилмаси тўрт қисмли кўринишга эга: бюджет тизими бюджетлари маблағларининг манбалари ва даражалари таснифи; даромадларнинг турлари; ҳудудий тасниф. Даромадлар таснифи тузилмаси қуйидаги кўринишга эга:

Давлат молиясини бошқаришнинг Ахборот тизими (кейинги ўринларда ДМБАТ деб юритилади) татбиқ этилгунига қадар Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети ижроси тўғрисидаги ҳисоботни тузишда фақатгина «Даромадларнинг турлари» коди қўлланилади. Бюджет тизими бюджетлари маблағларининг манбалари ва даражалари таснифи (1 — 6 кодлар) бюджетга тушаётган даромадларни тегишли маблағлар манбаларига ва ушбу бюджетлар даражаларига мансублигини аниқлаш мақсадида қўлланилади. 7 та рақамли даромадларнинг турлари (7 — 13 кодлар) қуйидагилардан иборат:  бўлим;  параграф;  даромад типи. Бўлим даромадларни уларнинг олиш манбалари бўйича гуруҳланишини билдиради: 3 100 000 «Солиқлар»; 3 200 000 «Ижтимоий эҳтиёжларга ажратмалар/бадаллар»; 3 300 000 «Грантлар»; 3 400 000 «Бошқа даромадлар»; 3 500 000 «Актив ва мажбуриятларга транзакциялар бўйича тушумлар». Параграф солиқ ёки бошқа турдаги даромадларни солиққа тортиш базаси бўйича даромадларнинг гуруҳланишини билдиради. «Солиқлар» (3 100 000) қуйидаги параграфларни ўз ичига олади: Budjet tizimi budjetlari mablag’larining manbalari va darajalari tasnifi Daromadlarning turlari Tashkiliy tasnif ududiy tasnif X XXX XXX XXX XX XXX

3 110 000 «Даромад, фойда ва капитал ўсишига солиқлар»; 3 130 000 «Мол-мулкка солинадиган солиқ»; 3 140 000 «Товарлар ва хизматларга солиқлар»; 3 150 000 « алқаро савдо ва операцияларга солиқлар»; 3 160 000 «Бошқа солиқлар»; «Грантлар» (3 300 000) қуйидаги параграфларни га олади: 3 310 000 « орижий давлатлар давлатларидан»; 3 320 000 « алқаро ташкилотлардан»; 3 330 000 «Давлат бошқаруви секторининг бошқа бирликларидан». «Бошқа даромадлар» (3 400 000) қуйидаги параграфларни ўз ичига олади: 3 410 000 «Мол-мулкдан даромадлар»; 3 420 000 «Товарлар ва хизматлар сотилиши»; 3 430 000 «Жарималар, пенялар ва неустойкалар»; 3 440 000 «Ихтиёрий трансфертлар, грантлар бундан мустасно»; 3 450 000 «Аниқлаб бўлмайдиган ва бошқа даромадлар». «Актив ва мажбуриятларга транзакциялар бўйича тушумлар» (3 500 000) қуйидаги параграфларни ўз ичига олади: 3 510 000 «Транзакциялардан активларга тушадиган тушумлар»; 3 520 000 «Мажбуриятларга транзакциялар бўйича тушумлар». Ташкилий тасниф (14 — 16 кодлар) келиб тушаётган даромадларнинг ана шу даромадларни маъмурий жиҳатдан идора қилувчи тегишли органга (Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси, Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси, Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги ва ш.к.) мансублигини идентификациялаш мақсадида қўлланилади ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланади. Ўзаро ҳисоб-китоблар бўйича юқори (қуйи) бюджетнинг қуйи (юқори) бюджет олдидаги мажбуриятининг қайтарилиши ҳисобига қуйи бюджетларга

дотация, субвенция, бюджет ссудалари ва маблағлари келиб тушганда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига бириктирилган коддан фойдаланилади. Ҳудудий тасниф (17 — 21 кодлар) келиб тушаётган даромадларнинг ушбу даромадлар шакллантирилаётган ёхуд ўтказиб берилаётган тегишли маъмурийҳудудий бирликка мансублигини идентификациялаш мақсадида қўлланилади. Бюджет тизими бюджетлари харажатларининг таснифи бюджет тизими бюджетлари харажатларини кодлашдан иборат бўлади ҳамда давлат бошқаруви ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш сектори бирликлари асосий функцияларини бажаришига, ижтимоийиқтисодий вазифаларни ҳал қилишига бюджет маблағларини йўналтирилишини акс эттиради. Харажатлар таснифи қуйидагилардан иборат:  бюджет тизими бюджетлари маблағларининг манбалари ва даражалари таснифи;  ҳудудий тасниф;  вазифа жиҳатидан тасниф;  иқтисодий тасниф;  иқтисодий тасниф (харажатлар гуруҳи бўйича);  ташкилий тасниф. аражатлар таснифи тузилмаси қуйидаги кўринишга эга: ДМБАТ татбиқ этилгунига қадар харажатлар сметасини ва харажатлар сметаси ижроси тўғрисидаги ҳисоботни (Давлат бюджети ижроси

тўғрисидаги ҳисоботни қўшган ҳолда) тузишда «Вазифа жиҳатдан тасниф», «Ташкилий тасниф» ва «Иқтисодий тасниф» кодлари қўлланилади. Ҳудудий тасниф (Андижон вилояти мисолида) Kod Nomi Hudud Tuman/shahar 03 000 Andijon viloyati 03 200 Tumanlar 03 202 Oltinko’l tumani 03 203 Andijon tumani 03 206 Baliqchi tumani 03 209 Bo’z tumani Бюджет тизими бюджетлари маблағларининг манбалари ва даражалари таснифи (1 — 6 кодлар) амалга оширилаётган харажатларнинг қайси маблағлар манбаси ва бюджетлар даражасига (тегишли бюджет даражасига, давлат мақсадли жамғармаси турига ва ш.к.) мансублигини аниқлаш мақсадида қўлланилади. Вазифа жиҳатдан тасниф (7 — 13 кодлар) барча бюджет даражалари харажатлари гуруҳланишини ўзида ифодалайди ҳамда давлат бошқаруви ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш сектори бирликлари асосий функцияларини бажаришига, ижтимоий-иқтисодий вазифаларни ҳал қилишига бюджет ва бюджетдан ташқари маблағларни йўналтирилишини акс эттиради. Вазифа жиҳатдан тасниф икки даражадан иборат:

Вазифа жиҳатдан таснифнинг биринчи даражаси (бўлимлар) давлатнинг асосий вазифасини бажариш учун молиявий ресурсларнинг йўналишини акс эттиради. Кичик бўлимлар вазифа жиҳатдан таснифнинг иккинчи даражаси ҳисобланиб, давлат вазифаларининг бажарилишида бюджет маблағларининг бўлимлар доирасидаги йўналишини аниқлаштиради. Вазифа жиҳатдан таснифнинг кичик бўлимларининг тузилиши давлатнинг асосий вазифаларини аниқлаштириш тамойилига асосан қурилган. Вазифа жиҳатдан таснифнинг коди 7 та рақамдан иборат бўлиб, шундан 4 та рақам — бўлим, 3 та рақам эса — кичик бўлимдир. Вазифа жиҳатдан таснифнинг бўлимлари ва кичик бўлимлари ягона бўлиб, бюджет жараёнининг барча иштирокчилари томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетини тузишда, тасдиқлашда ва ижро қилишда фойдаланилади. Харажатларнинг вазифа жиҳатидан таснифи амалдаги таснифга нисбатан давлат бошқаруви ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш сектори бирликлари асосий функцияларини бажаришига, ижтимоий-иқтисодий вазифаларни ҳал қилишига бюджет ва бюджетдан ташқари маблағларни йўналтирилишини янада аниқроқ акс эттиради. Бунга мисол тариқасида давлат бюджетидан таълим соҳасига амалга ошириладиган харажатларни қуйидаги солиштириш жадвали орқали амалдаги ва янги вазифа жиҳатидан таснифни солиштириб кўришимиз мумкин: Amaldagi tasnif Yangi tasnif Bo’lim § Nomi Kodlar Nomi 000 0 Jami xarajatlar 7 000 000 Jami xarajatlar 200 X Umumiy ta’lim 7 090 000 ta’lim 1 Maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari 7 091 000 Maktabgacha ta’lim 2 Maktablar-bolalarni maktabgacha tarbiyalash muassasalari 7 091 100 Maktabgacha bolalar muassasalari

3 Boshlang’ich, to’liqsiz o’rta va o’rta maktablar 7 091 200 Maktabgacha maktabbolalar muassasalari 205 x O’rta maxsus, oliy ta’lim va kadrlarning malakasini oshirish 7 096 400 Respublika maqsadli kitob jamg’armasi xarajatlari 7 096 500 Maktab ta’lim jamg’armasi 202 x Fan 7 097 000 Ta’lim sohasidagi ilmiytadqiqot tajriba konstruktiv ishlanmalar 2 Ilmiy-texnikaviy dasturlarning ustuvor yo’nalishlari 7 098 100 Oliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligini saqlash xarajatlari 214 x Davlat boshqaruv organlarini saqlash xarajatlari 7 098 200 O’rta maxsus kasb hunar ta’limi markazini saqlash xarajatlari 4 Vazirliklar, davlat qo’mitalari, va boshqa 7 098 400 Xalq ta’limi vazirligini saqlash xarajatlari Яъни, юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, янги бюджет таснифида таълим соҳаси учун давлат бюджетидан (давлат мақсадли ва бошқа жамғармалар бюджетидан амалга оширилган харажатларни ҳам қўшган ҳолда) амалга оширилган барча харажатлар, у ҳоҳ таълим муассасаларини сақлаш харажатлари бўлсин, ёки таълим соҳасида амалга оширилган капитал қурилиш харажатлари бўлсин, ёҳуд таълим соҳасидаги илмий-тадқиқот тажриба конструктив ишланмалар бўлсин таълим учун амалга оширилган барча харажатларни ўзида тўлиқ акс эттиради. Амалдаги харажатларнинг вазифа жиҳатидан таснифида эса, ушбу харажатлар (масалан, таълим соҳасида амалга оширилган капитал қурилиш харажатлари ёки таълим соҳасидаги илмий-тадқиқот тажриба конструктив ишланмалар) таълим соҳаси харажатларида эмас, балки бошқа йўналишдаги харажатлар таркибида акс эттирилган. organlarni saqlash xarajatlari 240 x Kapital qo’yilmalar va umumiy loyihalashtirish 7 098 800 Kapital qo’yilmalar va namunaviy loyihalashtirish

Иқтисодий тасниф бюджет тизими бюджетлари харажатларини хўжалик белгиларига, ишлаб чиқариш элементларига кўра фарқлашни назарда тутади, давлат бошқарувида амалга оширилаётган харажатларнинг иқтисодий мазмунидан келиб чиқиб бюджет харажатлари йўналишларини белгилаб беради. Иқтисодий таснифнинг тузилмаси қуйидаги кўринишда бўлади: Иқтисодий тасниф тоифалар, моддалар ва кичик моддалар кодларини ўз ичига олган 7 рақамдан иборат. тоифа — 2 та рақам; модда — 1 та рақам; кичик модда — 1 та рақам; элемент — 3 та рақам. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг 24-моддасида Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш манбалари таснифига қуйидагича таъриф берилган, Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш манбалари таснифи уларни ички ва ташқи манбалар бўйича гуруҳлашдан иборат. 503 50-бўлим «Ички манбалар» қуйидаги параграфлардан ташкил топган: Toifa Modda va kichik modda Element Xx xx xxx Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifi quyidagilardan tashkil topadi: Paragraf Bo’lim Davlat budjeti taqchilligini uni qoplash manbalari bo’yicha guruhlanishidan iborat Davlat bugjeti taqchilligini qoplash manbalari boyicha guruhlanishidan iborat

504 501 «Давлат қимматли қоғозларини жойлаштиришдан тушган маблағлар»; 505 «Давлат мулкини хусусийлаштиришдан тушган маблағлар»; 506 «Ўзбекистон Республикаси республика бюджети маблағларининг молия йили бошидаги қолдиқлари»; 507 «Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенция жамғармаси маблағларининг қолдиғи»; 508 «Ўзбекистон Республикасининг Бандликка кўмаклашиш давлат жамғармаси маблағларининг қолдиғи»; 509 «Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Республика йўл жамғармаси маблағларининг қолдиғи»; 510 Давлат мулкини хусусийлаштиришдан тушган маблағлар жамғармаси маблағлари; 511 «Бошқа ички манбалардан жалб қилинадиган маблағлар». 511 51-бўлим «Ташқи манбалар» қуйидаги параграфлардан ташкил топган: 512 «Давлат қимматли қоғозларини жойлаштиришдан тушган маблағлар»; 513 «Халқаро молиявий институтлар, ташкилотлар кредитлари»; 514 «Хорижий давлатлар кредитлари»; 515 «Бошқа ташқи манбалардан жалб қилинадиган маблағлар». Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш манбалари таснифи odlar Nomi bo’lim paragraf 50 x ichki manbalar 1 Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishdan tushgan mablag’lar 5 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi mablag’larining qoldig’i 6 O’zbekiston Respublikasining Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi mablag’larining qoldig’i

7 O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi mablag’larining qoldig’i 8 Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi mablag’lari 9 Boshqa ichki manbalardan jalb qilinadigan mablag’lar 51 x Tashqi manbalar 1 Davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirishdan tushgan mablag’lar 2 Xalqaro moliyaviy institutlar, tashkilotlar kreditlari Кўплаб мамлакатлар молиявий бошқариш ошкоралиги ва ҳисобдорлигини ошириш, уларнинг янада самарали бўлиши учун қўшимча таснифдан фойдаланилади. Шунга қарамасдан, кенгайтирилган турли хил таснифлардан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш лозим бўлади. Бундан ташқари, зарур ахборот ва техник тизимини қуриш учун кўпроқ куч ва ресурсларини талаб қилади. Бюджет таснифи тизими агар қуйидаги хусусиятлари учун муҳимки, у ўз вақтида ва ишончли маълумотларни ишлаб чиқариш учун фойдали ҳисобланади. Бюджет амалиётида юз бераётган ўзгаришлар – бюджет ижросининг ғазначилик тизимига ўтилиши, ягона бюджет ва ҳисоб тизимининг ишлаб чиқилиши янги бюджет таснифини ишлаб чиқиш ва киритишни тақозо этди. Масалан, Молия вазирининг буйруғига биноан 2008 йилда давлат бюджети даромадлари ва харажатларининг янги таснифи тасдиқланди, уни жорий этишни (халқаро маслаҳатчиларнинг тавсияларига биноан тузатишлар киритилганидан сўнг) 2010-йил 1 -январдан Тошкент шаҳрининг Бектемир туманида бошлаш режалаштирилди. Янги таснифнинг муҳим вазифалари:  бюджет маблағларининг шаффофлиги ва мақсадли ишлатилишини таъминлаш;  бюджетнинг даромадлар ва харажатлар кўрсаткичлари таркиби 3 Xorijiy davlatlar kreditlari 4 Boshqa tashqi manbalardan jalb qilinadigan mablag’lar

 бюджетнинг даромадлар ва харажатлар кўрсаткичлари тузилиши давлат молиясининг халқаро статистикаси стандартларига мувофиқлигини таъминлаш. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети маблағлар манбалари ва бюджет даражалари таснифи Давлат бюджетининг ғазна ижросига ўтилиши муносабати билан киритилган бўлиб, ўзи билан маблағлар манбалари (Давлат бюджети, Давлат мақсадли жамғармалари маблағлари, бошқа бюджетдан ташқари Давлатнинг жамғармалари, грантлар, кредитлар)ни Ўзбекистоннинг маъмурий-ҳудудий тузилмалари даражалари бўйича гуруҳланишини намоён этади ва Давлат бюджети харажатларини уларни ташкил топиш жой (ҳудуд, туман, шаҳар)ларига дахл этишга имкон берди. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг 2010-йил 20-августдаги 65- сонли буйруғи билан (2010-йил 11-октябрда 2146-рақами билан рўйхатга олинган) Ўзбекистон Республикаси бюджет таснифини қўллаш бўйича Йўриқнома тасдиқланди. Ушбу ҳужжат миллий бюджет таснифини давлат молияси таснифининг халқаро стандартлари билан уйғунлаштириш мақсадида ишлаб чиқилган бўлиб, 2011 йилнинг 1 январидан амалга киритилди. Маълумки, будже т таснифи Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларидан маблағ олувчи ташкилотларга қўлланилади ҳамда Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро қилиш, шунингдек, Давлат б юджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни тайёрлаш мақсадида фойдаланилади. Ушбу ҳужжатнинг афзалликлари ва муҳим жиҳатларини қуйидаги асосий йўналишлар бўйича очиб бериш мумкин: - -миллий бюджет таснифини давлат молияси таснифининг халқаро стандартлари билан уйғунлаштирилиши; - бюджет таснифининг давлат бюджети ғазна ижроси бухгалтерия ҳисобининг ягона ҳисоб варақлар режаси билан уйғунлаштирилиши

натижасида давлат бюджети ижроси билан боғлиқ маълумотларни такомиллаштирилиши (тизимлаштирилиши); - бюджет жараёнининг барча иштирокчиларини (давлат бюджети, бюджетдан маблағ олувчилар, давлат мақсадли ва бошқа жамғармаларни) тўлиқ қамраб олиниши натижасида бюджет таснифида давлат бюджети ижросининг янада тўлиқроқ акс эттириш имконининг вужудга келиши ва ҳоказо. Хусусан, маъмурий, иқтисодий ва функционал таснифлаш, таснифнинг бошқа шакллари билан бир қатордақўшимча маълумот тақдим этиши мумкин:  маъмурий бирлик, солиқ тўловчининг ёки олувчининг географик мавқега кўра таснифлашдавлат савдолари ва субсидиялар;  Давлат ўтказмалари ва субсидиялар бенефитсиарларининг таснифлаш;  кредитлар ва грантларни ёзиш учун фойдаланиладиган ташқи қарзлар учун ишлатиладиган молиялаштириш манбалари таснифини ва ҳамкасби маблағлар. Бюджетлаштириш тизимнинг бир тури сифатида тушунилиши мумкин, яъни “улар ўртасида муносабатлар билан боғланувчи тармоқ”. Бюджет қарор қабул қилиш маъмурий ходимлар ҳаракатини ташкил этади (иккала марказий ташкилотда ҳам бошқарув ходими ёки ҳоким штати ва маъмурий агентлик йўналишларида), қонуний ходимлар, ташкиллаштирилган манфаатли гуруҳлар ва биргаликда ташкил этилган манфаатлар, яъни давлат эҳтиёжлари ва солиқлар ҳақида давлат масаласини умумий тушуниш орқали намоён бўлувчи манфаатлардир. Келтирилган ҳамма ҳолатлар ва бюджетлаштиришни англаб етиш ўзаро муносабатларни тушнишни билдиради. Бундай тушуниш умумий тизимлар жиҳатидан ўйлаш орқали аъло даражада эришилади. Умумий ижтимоий тизим шахслар, ижро этилган нормалар ва ушбу элементлар ўртасидаги муносабатлар томонидан ташкил этилган ташкилотлар, шахслар ва қийматликларни ифодалайди. Тизим турли қисмлар

орқали қабул қилинувчи хабарларнинг кўпгина қисмларини ташкил этган алоҳида тармоқ сифатида тушунилади. Тизим элементларининг натижалари ва ўзаро таъсир тизими ишлаб чиқариш учун бир бирига таъсир кўрсатади, ҳудди шу йўналишдаги натижалар орқали турли хил йўналишлар шаклида бўлиши мумкин. Бюджет тизимлари сиёсий қатнашчилар, иқтисодий ва ижтимоий назариялар, бир қанча институционал тузилмалар ва рақобатчи нормалар ва қийматларни ўз ичига олади, фақатгина бюджет ҳужжатларини ўрганишдан бевосита очиқ бўлмаган шаклдаги маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг ҳаммасини ўз ичига олади. БУДЖЕТ ТИЗИМИНИ БОШҚАРИШ. Бюджет тизимини бошқариш қуйидагиларни назарда тутади:  Бюджет тизимининг асосий тамойилларига амал қилган ҳолда бюджет муносабатларини бошқариш;  Барча даражадаги бюджетларни шакллантириш, кўриб чиқиш, қабул қилиш, ижро этиш жараёнларини бошқариш;  Бюджет жараёнида иштирок этувчи субъектлар, органлар ва бюджет маблағларини олувчилар фаолиятини бошқариш; Бюджет тизимини бошқариш ҳам бошқариш категориясининг барча функцияларини бажаради, улар орқали бюджет тизимини бошқариш олдидаги мақсад ва вазифалар амалга оширилади. Бу функциялар қуйидагилардан иборат:  режалаштириш  ташкил этиш  мувофиқлаштириш  назорат

1-расм. Бошқариш элементлари Бюджет тизимини бошқариш тушунчаси субъектив тушунча. Бюджет тизимини бошқариш алоҳида ваколатли органлар томонидан амалга оширилади, уларнинг ваколатлари «Бюджет кодекси»да тегишли бошқарув органлари низомлари ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатлар билан белгилаб берилган. Бюджет тизимини бошқариш объектлари бўлиб Бюджет муносабатлари, Бюджетнинг даромадлар бўйича шаклланиши ва харажатлар бўйича бажарилиши, Бюджетлараро муносабатлар ва шу каби ижтимоий-иқтисодий пул муносабатлари ҳисобланади. Давлат бюджетини бошқариш субъектлари эса бевосита шу муносабатларни бошқариш, ташкил этиш, мувофиқлаштириш ва назорат қилишда иштирок этувчи маълум бир ваколатларга эга бўлган давлатнинг қонунчилик-ижроия институтлари – бошқарув органларидир. Бюджет тизимини бошқариш субъектлари қаторида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:  Олий Мажлис;  Ўзбекистон Республикаси азирлар Маҳкамаси;  motivatsiya(rag’batlantirish) Boshqarish elementlari rejalashtirish tashkil etish muvofiqlashtirish nazorat rag’batlantirish

 Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари;  Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва унинг қуйи органлари;  Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилиги;  Марказий банк;  акил қилинган вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралари ва бошқа алоҳида ваколатли органлар Бюджет тизимини бошқариш субъектлари  2-расм. Бюджет тизимини бошқариш субъектлар Давлат бюджети амал қилишининг, шаклланиши ва ишлатилишининг қонуний-ҳуқуқий асосларини қуйидагилар ташкил қилади.  Ўзбекистон Республикаси Конституцияси;  Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси;  Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси;  “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги Қонун;  Олий Мажлис;  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси;  Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари;  Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва унинг қуйи органлари;  Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилиги;  Марказий банк;  Вакил қилинган вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралари ва бошқа алоҳида ваколатли органлар.

 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган “Ўзбекистон Республикасининг давлат Бюджети тўғрисида”ги Қонуни;  Ўзбекистон Республикаси Президентининг ҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган “Ўзбекистон Республикаси асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари ва давлат Бюджети параметрлари тўғрисида”ги Қарори;  Ҳудудий давлат бошқаруви ва ижроия органларининг маҳаллий бюджетлар параметрларини тасдиқлаш тўғрисидаги Қарорлари;  Бошқа қонуний-ҳуқуқий хужжатлар. Қонун чиқарувчи органлар (идоралар ) – шаҳар консулликлари, мактаб кенгашлари, штат қонун органлари ва cонгресс баъзида нисбатан кучсизроқ орган бўлганликлари учун мавъқега эга бўладилар (уларга берилган куч ва улар томонидан қилинган даъво шартлари эвазига) лекин бу тушунча охирги йилларда анча ўзгарди. Давлатнинг барча даражасидаги Қонун чиқарувчи органлар сиёсат белгилаш учун ўзларининг ваколатларини қайта маъқуллашмоқда ва уларга берилган ваколатларга эга бўлиш қобилтайини ошириш мақсадида чоратадбирларни ишлаб чиқмоқдалар. Бунда давлат бюджети бўйича қонун чиқарувчи органлар муҳокамаси учун мавжуд муҳитга таъсир этадиган кўзга ташланувчи характерлар ва ижобий ўзгаришлар мавжуддир. Булар;  қонун чиқарувчи органларнинг биринчи ва энг муҳим вакиллик органи сифатидаги ўрни;  ҳуқуқшунослар ўзларининг ишлари учун қандай жараёнда танланиши бўйича тенденциялар;  қонуний нуқтаи назардан келиб чиқган ҳолда ҳаракат қилиш ва;  мамлакат бўйлаб ривожлантирувчи тарафдорларнинг чуқур бўлиниши. Ўзбекистон Республикаси азирлар Маҳкамасининг Бюджет соҳасидаги ваколатлари қуйидагилар:

 давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, шунингдек солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳаларини ишлаб чиқиш жараёнини ташкил этади ҳамда мувофиқлаштириб боради;  давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, шунингдек солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳаларини кўриб чиқиш ҳамда тегишли хулоса тақдим этиш учун Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасига юборади;  Бюджетнома лойиҳасини кўриб чиқади ва тасдиқлайди;  Бюджетномани Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталарига тақдим этади;  давлат бошқаруви органларининг Давлат бюджетини ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларини ижро этиш борасидаги фаолиятини мувофиқлаштириб боради ҳамда назорат қилади; давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни ҳар чоракда кўриб чиқади;  ўтган молия йили учун Давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни ташқи аудит ўтказиш ҳамда баҳолаш учун Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасига юборади;  давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг тегишли даврдаги ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни тасдиқлаш учун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига тақдим этади;  Бюджет Кодексининг 144, 145 ва 149-моддаларида назарда тутилган ҳолларда молия йили мобайнида Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари параметрларига ўзгартиришлар киритиш тўғрисидаги таклифларни кўриб чиқади;  Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг қўшимча манбаларидан фойдаланиш тўғрисида қарорлар қабул қилади;

 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг захира жамғармаси маблағларидан фойдаланиш тўғрисида қарорлар қабул қилади.  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Ўзбекистон Республикаси исоб палатасининг бюджет соҳасидаги ваколатлари қуйидагилар:  давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари, шунингдек солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳалари бўйича Ўзбекистон  Республикаси Вазирлар Маҳкамасига хулоса тақдим этади;  давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ижроси тўғрисидаги йиллик ҳисобот бўйича ташқи аудит ва баҳолашни амалга оширади ҳамда улар юзасидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига хулоса тақдим этади;  вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар ҳамда банкларнинг бюджет тизими бюджетлари даромадлари ва харажатлари моддаларининг мақсадли ижросини бошланғич маълумотлар бўйича назорат қилиш имконини берувчи ахборот тизимлари ва ресурсларига кириш имкониятига эга бўлади;  давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари даромад қисмининг ижроси юзасидан мониторинг ўтказади;  бюджет тизими бюджетлари маблағларидан мақсадли фойдаланилиши устидан назоратни амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи энгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар Кенгашларининг бюджет соҳасидаги ваколатлари қуйидагилар:

 Қорақалпоғистон Республикаси бюджетини, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларини, туманлар ва шаҳарлар бюджетларини тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимларининг тақдимномасига мувофиқ кўриб чиқади ва қабул қилади;  Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари, туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг тегишли даврдаги ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимларининг тақдимномасига мувофиқ ҳар чоракда кўриб чиқади ва тасдиқлайди;  маҳаллий солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг ставкаларини қонун ҳужжатларида белгиланган миқдорлар доирасида белгилайди;  Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар Кенгашлари қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин; Қорақалпоғистон Республикаси азирлар энгашининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимларининг бюджет соҳасидаги ваколатлари қуйидагилар: тегишли бюджет лойиҳасини ишлаб чиқиш ва уни ижро этиш жараёнини ташкил этади ҳамда мувофиқлаштириб боради;  бюджет сўрови олинишига қараб тегишли Бюджетларнинг лойиҳаларини тузиш тўғрисида қарорлар қабул қилади, уларни тайёрлаш тартиби ва муддатларини белгилайди;  Қорақалпоғистон Республикаси бюджети лойиҳасини, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари, туманлар ва шаҳарлар бюджетлари лойиҳаларини тегишинча

 Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесига, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар Кенгашларига кўриб чиқиш ва қабул қилиш учун тақдим этади;  Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар Кенгашларининг қарорларига мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари, туманлар ва шаҳарлар бюджетлари параметрларини тасдиқлайди;  Бюджет Кодексининг 146 — 148-моддаларида назарда тутилган тартибда молия йили мобайнида Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари, туманлар ва шаҳарлар бюджетлари параметрларига ўзгартиришлар киритиш тўғрисидаги таклифларни кўриб чиқади;  Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари, туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг тегишли даврдаги ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесига, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар Кенгашларига тасдиқлаш учун тақдим этади;  давлат бюджетига ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларига тушумлар тўлиқ ва ўз вақтида тушиши устидан назоратни ташкил этади;  Бюджет маблағларининг мақсадли сарфланиши устидан назоратни ташкил этади;  Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг, туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг қўшимча манбаларидан фойдаланиш тўғрисида қарорлар қабул қилади;  Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари Бюджет Кодексининг 28-моддасининг биринчи қисмида кўрсатилган ваколатлар билан бир қаторда тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят

бюджетлари ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг захира жамғармалари маблағларидан фойдаланиш тўғрисида қарорлар қабул қилади; Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимлари қонун ҳужжатларига мувофиқ Бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги бевосита бюджет тизимини бошқаришни амалга ошириб, бюджет муноабатларини оператив бошқариш органи ҳисобланади ва Бюджет Кодексига мувофиқ, қуйидаги ваколатларни амалга оширади:  давлат бюджети ҳамда солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари лойиҳаларини тайёрлайди;  давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари лойиҳаларини кўриб чиқади;  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига Бюджетнома лойиҳасини кўриб чиқиш учун тақдим этади;  Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси ва Давлат божхона қўмитасига Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети даромадлари прогнозини ҳар чоракда этказади;  бюджет маблағларини тақсимловчиларга ва давлат мақсадли жамғармаларини тақсимловчи органларга улар учун назарда тутилган бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳажмларини этказади;  Бюджет маблағларини тақсимловчиларнинг харажатлар сметалари ва жамланма харажатлар сметалари, штат жадвалларини, шунингдек уларга киритилган ўзгартиришларни рўйхатдан ўтказади; Бюджет Кодексининг 145-моддасида назарда тутилган тартибда Ўзбекистон Республикаси республика Бюджетининг харажатлари ёйилмасига молия йили мобайнида ўзгартиришлар киритади;  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига Бюджет Кодекснинг 144, 145 ва 149-моддаларида назарда тутилган тартибда Давлат Бюджети,

Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари Бюджетлари параметрларига ўзгартиришлар киритиш бўйича таклифлар тақдим этади;  Бюджет Кодексининг 146-моддасида назарда тутилган тартибда молия йили мобайнида Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларининг тасдиқланган параметрларига ўзгартиришлар киритиш тўғрисидаги таклифларини кўриб чиқади;  солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни уларнинг манбалари кесимида тўлиқ ва ўз вақтида тушиши устидан мониторингни амалга оширади;  бюджет тизими бюджетларининг маблағларидан мақсадли фойдаланилиши устидан назоратни амалга оширади;  Қорақалпоғистон Республикаси Бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларининг ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар, шунингдек бюджет ташкилотлари ҳамда бюджет маблағлари олувчиларнинг молиявий ҳисоботлари шаклларини ва уларни тақдим этиш тартибини тасдиқлайди;  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг тегишли даврдаги ижроси тўғрисида ҳисобот тақдим этади;  бюджетдан ташқари махсус ҳисобварақларда захиралар ташкил этади;  давлат бюджетини ижро этиш жараёнида унга тушумларни кўпайтириш бўйича қўшимча захираларни аниқлайди;  бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатларини мақбуллаштиришни амалга оширади;  бюджет ссудаларини беради;

 давлат томонидан маблағлар жалб қилиш бўйича Ўзбекистон Республикасининг шартномалари ва давлат кафолатларини рўйхатдан ўтказади;  давлат қарзининг ҳисобини ва мониторингини юритади;  бюджет тизими бюджетларининг касса ижросини юритади;  бюджет тизими бюджетларининг Ягона ғазна ҳисобварағидаги ва бошқа банк ҳисобварақларидаги маблағларини бошқаради;  бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг товарларни (ишларни, хизматларни) этказиб берувчилар билан тузилган шартномаларини рўйхатдан ўтказади;  бюджет тизими бюджетларида маблағлар назарда тутилган юридик ёки жисмоний шахслар номидан ва уларнинг топшириғига кўра тўловларни амалга оширади;  бюджет тизими бюджетлари ижросининг бюджет ҳисобини юритади;  давлат қарзи бўйича хизмат кўрсатади, Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолатларини бажаради;  Ўзбекистон Республикасига келаётган инсонпарварлик ёрдами ҳамда техник кўмаклашиш маблағлари ҳисобини юритади;  бюджет тизими бюджетлари даромадлари ва харажатларининг баланслилигига таъсир кўрсатувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни молиявий ҳамда иқтисодий экспертизадан ўтказади; ўз ваколатига кирадиган масалаларга доир норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилади; Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги қонун ҳужжатларига мувофиқ Бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин; Ҳудудий молия органларининг бюджет соҳасидаги ваколатлари қуйидагилар:  Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари, туманлар ва шаҳарлар бюджетлари

лойиҳаларини тайёрлайди ҳамда уларни тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимликларига кўриб чиқиш учун киритади; солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни уларнинг манбалари кесимида тўлиқ ва ўз вақтида тушиши устидан мониторингни амалга оширади;  тегишли бюджетнинг ижро этилиши жараёнида унга тушумларни кўпайтириш бўйича қўшимча захираларни аниқлайди;  бюджет ташкилотларига ва бюджет маблағлари олувчиларга улар учун назарда тутилган бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳажмларини этказади;  бюджет ташкилотларининг харажатлар сметалари ва штат жадвалларини ҳамда бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлар сметаларини, шунингдек уларга киритилган ўзгартиришларни рўйхатдан ўтказади;  Бюджет Кодексининг 146-148-моддаларида назарда тутилган тартибда тегишли бюджетлар параметрларига молия йили мобайнида ўзгартиришлар киритади;  тегишли бюджетларнинг маблағларидан мақсадли фойдаланилиши устидан назоратни амалга оширади;  юқори турувчи молия органларига ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимликларига тегишли бюджетнинг ижроси тўғрисида ҳар чораклик ҳисоботларни тақдим этади;  бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар харажатларини мақбуллаштиришни амалга оширади;  тегишли бюджетлар ижросининг бюджет ҳисобини юритади;  маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг тегишли бюджетлар даромадлари ва харажатлари баланслилигига таъсир кўрсатувчи норматив- ҳуқуқий ҳужжатларини молиявий ва иқтисодий экспертизадан ўтказади.

Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари молия бошқармалари ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ваколатлар билан бир қаторда: давлат бюджети даромадлари прогнозини давлат солиқ хизмати органлари ва божхона органларига ҳар чоракда тегишли маъмурий-ҳудудий бирликлар бўйича этказади; бюджет ссудаларини беради. Ҳудудий молия органлари қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Бюджет маблағларини тақсимловчиларнинг бюджет соҳасидаги ваколатлари қуйидагилар:  Бюджетдан ажратиладиган маблағларни олиш учун Бюджет сўровларини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этади;  Бюджет буюртмаларини тузиш учун кўрсаткичларни ва материалларни ўз тасарруфидаги ташкилотларга этказади;  харажатлар сметалари ва штат жадвалларини тузиш учун ўз тасарруфидаги ташкилотларга уларнинг тегишли молия йилига бюджетдан ажратиладиган маблағлари ҳажмларини этказади;  ўз тасарруфидаги ташкилотларнинг харажатлар сметалари ва штат жадвалларини, шунингдек уларга киритилган ўзгартиришларни рўйхатдан ўтказади;  тасдиқланган харажатлар сметаларини ва жамланма харажатлар сметаларини, штат жадвалларини, шунингдек уларга киритилган ўзгартиришларни Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этади;  харажатлар сметалари ва штат жадвалларидаги ўзгартиришлар тўғрисида ўз тасарруфидаги ташкилотларни хабардор қилади;  ўз тасарруфидаги ташкилотларда бюджет ҳисоби юритилишини ташкил этиш ва назорат қилишни таъминлайди;

 ўз тасарруфидаги ташкилотлардан молиявий ҳисоботларни қабул қилади;  Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тегишли давр учун жамланма молиявий ҳисоботлар тақдим этади. Бюджет маблағларини тақсимловчилар қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблағлари олувчиларнинг бюджет соҳасидаги ваколатлари қуйидагилар: бюджет буюртмасини бюджет маблағларини тақсимловчига, бюджет маблағларини тақсимловчи бўлмаганда эса, тегишли ҳудудий молия органига Бюджет Кодекснинг 89-моддасида белгиланган тартибга мувофиқ киритади;  харажатлар сметаларини тасдиқлайди ҳамда уларни бюджет маблағларини тақсимловчига, бюджет маблағларини тақсимловчи бўлмаганда эса, тегишли ҳудудий молия органига бюджетдан ажратиладиган маблағлар доирасида рўйхатдан ўтказиш учун киритади;  харажатлар сметаларида назарда тутилган бюджетдан ажратиладиган маблағларни мўлжалланган мақсадга мувофиқ тасарруф этади;  бюджетдан ажратиладиган маблағлар доирасида товарлар (ишлар, хизматлар) этказиб берувчилар билан шартномалар тузади;  Бюджет Кодексининг 150-моддасида белгиланган тартибда харажатлар  сметаларига ўзгартиришлар киритади;  тегишли давр учун молиявий ҳисоботларни бюджет маблағларини тақсимловчига, бюджет маблағларини тақсимловчи бўлмаганда эса, тегишли ҳудудий молия органига тақдим этади.  бюджет ташкилотлари ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ваколатлар билан бир қаторда, шунингдек:  штат жадвалларини тасдиқлайди ва уларни бюджет маблағларини тақсимловчига, бюджет маблағларини тақсимловчи бўлмаганда эса, тегишли ҳудудий молия органига бюджетдан ажратиладиган маблағлар доирасида рўйхатдан ўтказиш учун киритади;

 Бюджет Кодексининг 150-моддасида белгиланган тартибда штат жадвалларига ўзгартиришлар киритади;  муддати ўтган дебиторлик ва кредиторлик қарзларга йўл қўймаслик мақсадида тегишли ҳужжатларни судларга, ғазначилик бўлинмаларига ўз вақтида тақдим этади, шунингдек шартномавий мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлайди;  бюджет ҳисобини юритади ва молиявий ҳисоботларни тузади;  бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармаларини шакллантиради ва улардан фойдаланади. бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Давлат мақсадли жамғармаларини тақсимловчи органларнинг бюджет соҳасидаги ваколатлари қуйидагилар:  давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг лойиҳаларини тайёрлайди ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига киритади;  давлат мақсадли жамғармаларининг маблағлари бўйича харажатлар сметаларини, шунингдек уларга киритилган ўзгартиришларни рўйхатдан ўтказади;  давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетлари даромадлари прогнозини давлат солиқ хизмати органлари ва божхона органларига йилнинг ҳар чорагида этказади;  Бюджет Кодексининг 149-моддасида назарда тутилган тартибда давлат мақсадли жамғармалари бюджетларига ўзгартиришлар киритиш бўйича таклифлар тайёрлайди ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига киритади;  давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий тўловлар ва бошқа тушумлар тўлиқ ҳамда ўз вақтида тушиши устидан мониторингни амалга оширади;

 давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг тегишли даврдаги ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этади;  давлат мақсадли жамғармалари маблағларидан мақсадли фойдаланилиши устидан назоратни амалга оширади;  давлат мақсадли жамғармалари бюджетларини ижро этиш жараёнида тушумларни кўпайтириш бўйича қўшимча захираларни аниқлайди;  давлат мақсадли жамғармаларининг харажатлари мақбуллаштирилишини амалга оширади;  давлат мақсадли жамғармаларининг Ягона ғазна ҳисобварағи ва бошқа банк ҳисобварақларидаги маблағларини бошқаради;  давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ижросининг бюджет ҳисобини юритади; давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг даромадлари ва харажатлари баланслилигига таъсир кўрсатувчи норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни молиявий ва иқтисодий экспертизадан ўтказади. Давлат мақсадли жамғармаларини тақсимловчи органлар қонун ҳужжатларига мувофиқ бюджет соҳасида бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Бюджет тизимини бошқаришда юқори ва қуйи бюджетлар ўртасидаги муносабатларни ташкил қилиш ва тартибга солиш муҳим аҳамиятга эга. Бу муносабатларни қонун билан тартибга солиш мақадида Бюджет кодексида даромадларни бюджет тизими бўғинлари ўртасида қайта тақсимлаш йўллари, қайси даромадларни қайси бюджет бўғинига тушиши, қайси харажатлар қайси Бюджетдан амалга оширилиши белгилаб берилди. Бу бюджет муносабатларини тартибга солишда муҳим қонуний асос бўлиб хизмат қилмоқда. Хориж давлатлари мисолида кўрадиган бўлмак, Америка Қўшма Штатларида бюджет тизимини бошқариш бир мунча фарқ қилади, бунга асосий сабаб уларнинг штатларга бўлинганлиги ва штатларнинг мустақил бюджет сиёсатини юритишидадир.

АҚШ штатлари бюджетининг ҳар бир штатда бюджет сиёсатининг мустақил тарзда юритилиши, яъни штатларнинг даромадлари ва харажатларини ўзлари қабул қилишлари ва штатларда даромадлар манбаларни ўзлари шакллантирадилар. Штатлар бюджети АҚШнинг олий органи, яъни Конгрессга йиллик ҳисоботларини топширадилар ва Президент томонидан тасдиқланади. Молия вазирлиги Ўзбекистон Республикаси давлат бошқаруви органи ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги республиканинг марказий молияиқтисодий органи сифатида Ўзбекистон Республикасининг молиявий нарх сиёсатини ҳаётга татбиқ этади ва унинг бутун ҳудудида молия, нарх- навони ташкил этиш фаолиятига умумий раҳбарликни амалга оширади. Молия вазирлиги Ўзбекистон Республикасининг вазифалари ва функцияларини амалга ошириш учун зарур молиявий негиз яратишни, республика бюджетини ишлаб чиқиш ва ижро этишни, унинг даромад қисми барқарорлигини таъминлашни, валюта режасини тузиш ва ижро этишни, пул ресурсларидан оқилона ва тежаб сарфлашни таъминлайди. Молия вазирлиги республика бюджети ҳам даромадлар, ҳам харажатлар бўйича ижро этилиши учун, молиявий ресурсларни умумреспублика эҳтиёжларига сафарбар этиш ишларини ташкил этиш учун жавоб беради. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва туманлар ҳокимликлари бошқармалари ва бўлимлари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг ягона тизимини ташкил этади. Молия вазирлиги ўз тизимига кирувчи корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар фаолиятини тўғридан-тўғри ёки ўзи ташкил этадиган органлар орқали мувофиқлаштиради ва йўналтиради. Молия вазирлиги тизимига кирувчи органларни бошқариш жараёнида Вазирлик

Ўзбекистон Республикасининг молиявий ва нарх-наво сиёсатини амалга оширишнинг бирлигини таъминлайди. Шу мақсадларда Молия вазирлиги: Ўзбекистон Республикаси молия тизими таркибига кирувчи органлар фаолиятини келишилган ягона молиявий, солиқ, валюта ва нарх-наво сиёсатини шакллантириш ишларини олиб боришга, олтин заҳирасини кўпайтириш йўли билан Ўзбекистон Республикасининг молиявий мустақиллигини таъминлашга, республика иқтисодиётини соғломлаштиришга, бозор муносабатларини шакллантириш шароитида нарх- навони тартибга солишнинг иқтисодий усуллари ролини кучайтиришга ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга йўналтиради; халқ хўжалиги ва ижтимоий-маданий соҳани маблағ билан таъминлайди, республика минтақаларининг яхлит ишлаб чиқариш ва ижтимоий тараққиёти учун молиявий негиз яратади; ўз ваколати доирасида республика молия тизими таркибига кирувчи органлар фаолиятини назорат қилишни ташкил этади ва амалга оширади, улар фаолияти усуллари ва шаклларини такомиллаштиради, мазкур органлар ходимларининг касб маҳоратини ошириш ишларини мувофиқлаштиради; Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ваколатига кирувчи масалалар бўйича услубий кўрсатмалар, йўриқномалар, прейскурантлар ва бошқа ҳужжатларни тасдиқлайди ва чиқаради; республика халқ хўжалигини, Ўзбекистон Республикасининг чет элдаги дипломатик ва бошқа давлат муассасаларини, халқаро бирлашмалар ва ташкилотларга аъзолик бадаллари тўлашни валюта билан таъминлайди. Молия вазирлиги ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, Ўзбекистон Республикаси қонунларига, Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг бошқа қарорларига, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишларига, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва фармойишларига, мазкур Низомга ва бошқа меъёрий актларга амал қилади.

Молия вазирлиги республикада молиявий фаолиятнинг ҳуқуқий асослари мустаҳкамланишини таъминлайди, қонун лойиҳалари бўйича молиявий хулоса беради ва ўз ҳуқуқи доирасига кирувчи масалалар бўйича қонунчиликни қўлланиш амалиётини умумлаштиради, бу қонунчиликни такомиллаштиришга қаратилган таклифларни ишлаб чиқади ва уларни Вазирлар Маҳкамасига киритади, шунингдек, ўз ҳуқуқ доирасида идоравий меъёрий актлар чиқаради. Молия вазирлиги ўз фаолияти жараёнида республиканинг молиявий манфаатларига, корхоналар, бирлашмалар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқароларнинг ҳуқуқларига риоя этилишини, шунингдек, Вазирлик тизимида қонунчилик тўғри қўлланишини таъминлайди. Молия вазирлигининг бюджет тизимини бошқариш бўйича ваколатлари, асосий вазифалари ва функциялари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 23 ноябрдаги 553-сон қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги тўғрисидаги Низом” билан тартибга солинади. Мазкур Низомга мувофиқ, Молия вазирлигининг бюджет тизимини бошқариш бўйича вазифалари қуйидагилардан иборат:  молия тизимининг, солиқ ва нарх-наво сиёсатининг Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига фаол таъсир кўрсатишини, ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишини, миллий даромаднинг, корхоналар ва ташкилотлар даромадларининг ва бошқа молиявий ресурсларнинг ўсишини таъминлаш;  республиканинг молиявий ресурсларини ижтимоий ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва фан-техника тараққиётининг устивор йўналишларига жамлаш, ижтимоий ривожланишни жадаллаштириш, маълум мақсадга йўналтирилган яхлит халқ хўжалиги дастурларини маблағ билан таъминлаш, зарур молия, валюта резервларини ташкил этиш;  молия, бюджет, валюта ва солиқни режалаштириш ва маблағ билан таъминлаш усулларини такомиллаштириш;

 солиқ солиш, нарх белгилаш, суғурта, валюта-молия аудиторлик ва ташқи иқтисодий фаолият соҳасида қонунчилик ва меъёрий актларни ишлаб чиқишда қатнашиш; (ЎзР ВМ 22.09.2000 й. 365-сон Қарорига мувофиқ)  молия, солиқ нарх белгилаш, суғурта, валюта аудиторлик ва ташқи иқтисодий фаолият соҳасида илмий-тадқиқот ишларини амалга ошириш.  республика йиғма молия балансининг молиявий ресурсларини шакллантиришнинг узоқ муддатли ва қисқа муддатли истиқболни белгилашларини тузиш ишида, шунингдек, умумреспублика мақсадли бюджетдан ташқари пул жамғармаларини шакллантиришда қатнашади, уларни ташкил этиш, фойдаланиш ва миқдорлари тартиби, Ўзбекистон Республикаси минтақалари томонидан мазкур пул жамғармаларига маблағ ажратиш квоталари тўғрисидаги таклифларни тайёрлайди;  республика ва маҳаллий бюджетларни шакллантиришнинг янги усуллари асосида ҳудудий молия-бюджетни, солиқни режалаштиришни такомиллаштиради;  молия-бюджетни ва солиқни режалаштириш, нарх белгилаш, халқ хўжалиги ва ижтимоий-маданий соҳани маблағ билан таъминлаш соҳасида услубий раҳбарликни амалга оширади, республика ва маҳаллий бюджетлардан сарфланаётган харажатлар сметасини тузиш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш ва ижро этишнинг умумий қоидаларини белгилайди; O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining funktsiyalari. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi zimmasiga yuklangan vazifalarga muvofiq quyidagi ishlarni amalga oshiradi:

 амалдаги қонунчиликка мувофиқ бюджетни тузиш ва ижро этиш ишларини ташкил этади;  республика вазирликлари, идоралари ва корхоналари томонидан республика бюджетининг ижро этилишини, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва республиканинг бошқа банклари томонидан бюджетнинг касса ижроси қоидаларига риоя қилинишини, шунингдек, банклар томонидан капитал сармояларни маблағ билан таъминлашни ва бюджет маблағлари ҳисобидан рўёбга чиқариладиган бошқа тадбирларни назорат қилишни амалга оширади, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки билан келишган ҳолда республика бюджети ижросига тегишли масалаларни ҳал қилади;  жорий йилда республика бюджети ва валюта режасининг бажарилиши юзасидан ҳисобот тайёрлайди ва уни Вазирлар Маҳкамасига тақдим этади;  Ўзбекистон Республикаси Марказий банки билан биргаликда пул муомаласини мустаҳкамлаш, сўмнинг харид қувватини ошириш чора- тадбирларини ишлаб чиқади ва амалга оширади, пул даромадлари ва аҳоли харажатларининг мувозанатлилигини таъминлаш бўйича зарур чора тадбирлар тўғрисида Вазирлар Маҳкамасига ахборот беради, республика давлат ички заёмларини чиқариш ва уларни тарқатиш, шунингдек, лотереялар ўтказиш бўйича таклифларни ишлаб чиқади;  аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш ва қўллаб-қувватлаш тадбирларини маблағ билан таъминлаш манбаларини аниқлайди ва маблағ билан таъминлайди;  республика давлат бошқарув органларининг ташкилий тузилмасини яхшилашга ва уларни сақлаш харажатларини арзонлаштиришга қаратилган таклифларни ишлаб чиқади;  Бюджетни мувозанатлаштириш заруратидан келиб чиқиб, солиқлар тизимини республикадаги бошқа даромадларни такомиллаштириш, давлат молия маблағларини мустаҳкамлаш, корхоналар, бирлашмалар, ташкилотларнинг ишлаб чиқариш-хўжалик фаолияти ҳамда фуқароларнинг

тадбиркорлик ишлари учун энг мақбул молиявий шароитларни таъминлаш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқади;  республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурларини маблағ билан таъминлаш учун республика Ҳукумати томонидан хорижий кредитлар жалб қилиш зарурати бўйича экспертиза ўтказади, ҳужжатларни расмийлаштиришда иштирок этади, республика Ҳукумати томонидан олинган хорижий кредитларнинг келиб тушишини ҳисобга олиш ва назорат қилишни амалга оширади;  Ўзбекистон Республикасининг ташқи қарзи ўз вақтида тўланиши ва ташқи қарз билан боғлиқ ишлар амалга оширилишини назорат қилади;  Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатларга беғараз ёрдам кўрсатиши, халқаро бирлашмалар ва ташкилотларга аъзолик бадалларини тўлаш, Ўзбекистоннинг МДҲ давлатлари ва хорижий давлатлардаги элчихоналари консулхоналари, ваколатхоналари ва бошқа дипломатик муассасаларини сақлаш билан боғлиқ аъмолларни ҳисобга олишни ва уларни маблағ билан таъминлашни амалга оширади;  корхоналар, бирлашмалар, ташкилотларнинг бухгалтерлик ҳисоби ва ҳисоботлари юзасидан методологик раҳбарликни амалга оширади ҳамда уларни такомиллаштириш чора-тадбирларини кўради; турли даражадаги бюджетларнинг ижроси, бюджетдаги муассасалар харажатлар сметасининг ижроси бўйича бухгалтерлик ҳисобини юритиш тартибини белгилайди; Ўзбекистон Республикаси Марказий банки билан биргаликда бюджетларнинг касса ижроси бўйича ҳисоб-китоб ва ҳисоботлар шаклларини белгилайди; баланснинг ҳисоб-китоб моддалари, қимматбаҳо нарсаларни қайта рўйхатдан ўтказиш ва натижаларини расмийлаштириш тартибини белгилайди, счётларнинг намунавий режаларини, бухгалтерия ҳисоби ва хисоботининг намунавий шаклларини, уларни қўллаш ва тўлдириш тартиби тўғрисидаги йўриқномаларни тасдиқлайди;  республика ва маҳаллий бюджетлардан маблағ билан таъминланадиган корхоналар, бирлашмалар, ташкилотлар ва муассасаларнинг молия-хўжалик

фаолиятини тафтиш қилади ва текширади, республика бюджетини тузиш ва ижро этиш бўйича молия идоралари ишини яхлит тафтиш қилади, зарурат бўлганда вазирликлар идоралар, бирлашмалар, контсернлар, уюшмалар, мулкчилик шаклидан қатъи назар корхоналар, ташкилотлар, муассасаларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини тафтиш қилади ва текширади;  тугалланган тафтиш ва текшириш натижалари бўйича аниқланган камчиликларни бартараф этиш юзасидан зарур кўрсатмалар беради ва бошқалар. Молиявий ишлар вазирлигини бюджет тизимидаги ўрни (Ҳиндистон) Ҳиндистоннинг назоратчи бош аудитори А) Келиб чиқиши Бухгалтерия ва аудит тажрибалари Ҳиндларга тарихий даврлардан маълумдир. Каутилянинг Аршастра асари Маурян даврларидаги бухгалтерия ва аудит фаолияти жараёнлари ва механизмларини яққол ёритиб берувчи давлат арбоблари ҳақидаги тарихий китобдир. Мукерж Гуптанинг фикрига кўра бошқарувчилар мукаммал ва тартибли тизимларни жорий қилишган яъни ҳозирги бош ҳисобчи лавозимига ўхшаш тарзда бухгалтерия ташкилотини алоҳида вазифаларга жойлаштириб чиққан ва даврлар мобайнида аудитда ҳисоб-китобнинг амалий тажрибалари сақланиб келган. Гупта сулоласи даврида Мауря намоёндалари даврида бўлгани сингари ҳисоб китоблар сақланиб қолган ва даврлар мобайнида аудитга ва мақуллангани топширилган, кейинчалик, ҳисоб бошқармаси вакили ва вазирлар кенгашида ўз ҳаракатлари учун жавобгар ҳозирги бош ҳисобчига тўғри келувчи кенг равишда талқин қилинганда Патюоарика деб номланувчи сўздан фойдаланиш юзага келди. Ўрта асрларда Деҳлида Мушриф ва Мустафилар салтанати бухгалтерияга ва аудитга жавобгар бўлишган. Муҳгал бошқарувчилари даромадларни йиғиш ва аудиторлик ишларини олиб боришга ўз диққатларини қаратишган. Вазир ёки Девон Муҳгал даврида молия бошқармаси вакили сифатида фаолият юритган.

Шунга қарамай бухгалтериянинг ва аудитнинг янги замонавий тизимларини Ҳиндистон ҳудудида амалиётга жорий қилиниши Британлар ҳукмронлиги даврига бориб тақалади. Қироличанинг 1858 йилдаги ҳисобчиларни тайёрлаш ва якка тартибдаги аудиторларни тайинлаш тоғрисидаги қарори Ҳиндистон бош ҳисобчилари идорасида янги лавозимни вужудга келтирди. 1860 йилда бухгалтерия ва аудиторлик вазифалари бирлаштирилди ва бош аудитор сингари бош ҳисобчи ҳам қайта шакллантирилди. 1919 йилги Ҳиндистон ҳукумат қонуни бош аудиторга юқори давлат мақоми берди ва 1935 йилдаги қонунга кўра, 166 дан 171 чи моддагача бош аудитор идорасини кучайтиришга қаратилган. 1950 йил Ҳиндистон конституцияси мустақиллигидан сўнг бош аудитор бош назоратчи аудитор деб қайта номланди. (Б) БНА нинг конституциявий ўрни БНА нинг вазифалари Ҳиндистон конституцияси ва мустақил конститутсавий ташкилот томонидан белгиланади. БНА қонун ҳужжатлари орқали рухсат этилган ҳар бир ҳаракатга кетган ҳар бир сарф-меёри устидан назорат қилувчи шахсдир. Конституция БНА мустқиллигини кафолтлайди ва ҳеч кимга ён босмасдан, қўрқмасдан, меҳр оқибат қилмасдан молиявий бирдамликни, одамларни қизиқишини қонунан ҳимоя қилиш ва қонун билан мутаносиблигига кўмаклаш вазифаларини талаб қилади. БНА нинг ўрни Ҳиндистон конституциясининнг 5 қисми ва 5 бўлимида 148 моддада келтириб ўтилган. 1) Ҳиндистон назоратчи ва бош аудитори президент томонидан унинг қўли ва муҳри асосида маълум муддатга тайинланади ва идорадаги ўзини тутиши ва фаолияти 2) юзасидан фақатгина олий суд томонидан ўз лавозимидан четлатилиши мумкин. 3) Назоратчи ва бош аудитор этиб тайинланган ҳар бир шахс, ишга киришдан аввал президентдан аввал кимнидир ўз вакили сифатида

аниқлайди ва тавсия этади ва шу шахс 3 тартибга мувофиқ бу шахс розилик билдиради ва қасамёд қилади. 4) Бош аудитор ва назоратчининг хизматининг ойлик маоши ва бошқа шартшароитлар қоунун орқали Парламент томонидан белгилаб берилиши мумкун ва ўзлари ҳоҳлагунча иккинчи тартиб бўйича белгиланади. Шуни инобатга олиш керакки, на Бош аудиторнинг ойлиги на назоратчининг ойлиги ишни тарк этиш, пенцияга, ёш нуқтаи назаридан нафақага чиқиш юзасидан келишувдан кейин унинг камчиликларидан фарқланмайди. 5) Бош аудитор ёки назоратчи ишни тўхтатгандан сўнг Ҳиндистон ҳукуматда ёки бошқа давлат ҳукумат идораларида ортиқ фаолиятини давом эттира олмайди. 6) Бу қонун ёки парламент томонидан яратилган қонунларнинг амал қилиниши масаласи, шахсларнинг Ҳинд аудиторлик ташкилотида ёки бухгалтерия бошқармасида хизмат қилиш шарт-шароитлари ва Бош аудиторнинг ва назоратчининг бошқарув вазифалари назоратчи ва бош аудитор билан суриштирув ишлари олиб борилгандан сўнг президент қоидалари асосида кўрсатиб берилади. 7) Назортчи бош аудитор идорасининг бошқарув харажатлари ойликлар, мукофот пуллари ва нафақа тўловлари ёки шахснинг идорадаги хизмати Ҳиндистон барқарор фонди томонидан тўланади. ( C ) Назоратчининг ва бош аудиторнинг бурч ва вазифалари Назоратчи ва бош аудитор парламент томонидан чиқарилган қонунлар асосида давлат ҳисоб органлари ва ҳисоб бирлашмаси ёки бошқа давлат органлари билан алоқада ўз бурч ва вазифаларини бажаради бу конституция амал қилишдан аввал, вакил қилиб тайинланган шахс ҳисоб бирлашмаси ва давлат ҳисоб бошқармаси билан боғланган тарзда Ҳиндистон ҳисоб бошқармаси ва вилоятлар бошқармаларида бош аудитор томонидан тан олиниши биланоқ зудлик билан бу каби бурч ва вазифаларни амалга оширади. Ҳисоб бирлашмаси ва давлат ҳисоб бошқармаси президент томонидан назоратчи ва бош аудиторнинг таклифи асосида фаолият юритади.

1) Аудиторлик ҳисоботлари. Назоратчи ва Ҳиндистон бош аудитоирнинг ҳисоб бирлашмасига оид ҳисоботлари президентга кўриб чиқиши учун топширилади ва президент уни парламентнинг ҳар бир палатасига топширади. C) БНА нинг мажбурият ва ваколатлари Ҳинситоннинг ҳокимликлари ва вилоятлар ҳисобварақалари билан алоқадорликда Конситуция бошланишидан олдин БНА айрим мажбуриятларни ва ваколатли фаолиятларни Уюшма, Давлат ва бошқа давлат ваколатли органлари ҳисоб рақамлари билан алоқадорликда амалга оширади ва қабул қилинган ҳар қандай қонун Парламент назорати остида ёки унинг ёрдамида тайинланади ва БНА айрим мажбуриятларни ва ваколатли фаолиятларни Уюшма, Давлат ҳисоботлари билан алоқадорликда Ҳиндистоннинг Умумий Аудиторликдан фойдаланган ҳолда амалга оширади. Аудиторлик баёноти Ҳиндистоннинг Молия ва Умумий Аудиторлик Уюшма ҳисоб рақамларига тегишли баёнотларни Президентга тақдим этади, Президент баёнотларни Парламент Уйига тақдим этишга тайёрлайди. Ҳиндистоннинг Молия ва Умумий Аудиторлиги мамлакат ҳисоб рақамларига тегишли баёнотларни мамлакат губернаторига тақдим этади. Мамлакат губернатори баёнотларни мамлакат қонун чиқарувчи органига тақдим этишга тайёрлайди. БНА мажбуриятлари, ваколатлари ва сервис ҳизматидаги ҳолати. 1971йилдагига 1976,1984,1987 ва 1994 йилларда ўзгартиришлар киритилган. Ҳиндистоннинг Молиявий ва аудиторлик ишлари бўйича функцияси Ҳиндистоннинг конситуциясининг асосан 149 дан 151 гача бўлган бўлимида келтириб ўтилган. 149-бўлимда Ҳиндистоннинг ҳокимликлари ва вилоятлар ҳисобварақалари билан алоқадорликда Конситуция бошланишидан олдин БНА айрим мажбуриятларни ва ваколатли фаолиятларни Уюшма, Давлат ва бошқа давлат ваколатли органлари ҳисоботлари билан алоқадорликда амалга оширади ва қабул қилинган ҳар қандай қонун Парламент назорати

остида ёки унинг ёрдамида тайинланади ва БНА айрим мажбуриятларни ва ваколатли фаолиятларни Уюшма, Давлат ҳисоботлари билан алоқадорликда Ҳиндистоннинг Умумий Аудиторликдан фойдаланган ҳолда амалга оширади. Бу ўтиш дастурлари мобайнида, Молия ва Умумий Аудиторлик(БНА) озининг мажбуриятлари ва ваколатли фаолиятларини 1936 йил Ҳиндистон ҳукумати томонидан қабул қилинган (Аудит ва ҳисобварақалар) буйруқ, асосида уюшган ва штат ҳисоботлари билан мувофиқликда бажаришни давом эттиради. Бу буйруқ 1936-йил Ҳиндистон ҳукумати томонидан қабул қилинган (Аудит ва ҳисобварақалар) буйруқ, 1971 йилдан Молиявий ва Умумий Аудиторлик (мажбурият, ваколат ва сервис ҳолати) қонуни сифатида Парламентда тасдиқланди. 1971 йил 15 декабрда кучга киритилди ва 1976, 1984, 1987, 1994 йил унга ўзгартиришлар киритилди. Бу қарорнинг негизи конституциянинг 148(3) ва 149 бўлимида бериб ўтилган. Унга кўра (а) БНА сервиси соҳасида ишловчилар учун ойлик маош ва бошқа имкониятлар ва (б) БНА нинг мажбуриятлари ва ваколатлари, Уюшма, Давлат ва бошқа давлат ваколатли органлари ҳисоботлари ва аудиторлик ҳисоботлари билан алоқадорликда тайинланиши келтириб ўтилган. Давлатнинг бошқа қонунлари БНА нинг ёки вакилларининг мажбуриятларини белгиламайди ва уларнинг ваколатларини тақсимламайди. Шу билан бирга БНА нинг мажбурият ва ваколатларини Парламент чиқарган қонунлар асосида тайинланади, Давлатнинг қонун чиқарувчи органи томонидан бу қонунларга қисқартириш ва ўзгартириш киритилиши мумкин эмас. Э) БНА нинг ҳисоб рақамлар билан боғлиқликдаги мажбуриятлари: Қонуннинг 10 дан 12 бўлимигача Молия ва Умумий Аудиторлик(БНА)нинг Уюшма, Давлат ва Уюшган Территориялар қонун чиқарувчи органлар билан алоқадорликда ҳисоботларни тўплаш мажбуриятларини очиб беради. Бу 10- бўлимнинг 1-қисмида бўлган биринчи эҳтиёт чораси президентнинг БНА га у билан маслаҳатдан сўнг, фармойиш орқали, қуйидагича кўрсатиш мумкин:

Уюшма ҳисоб рақамлари (бир марта ёки босқичма-босқич бир неча буйруқлар бериш орқали), маълум бир сервис ҳисоботлари ёки Уюшма идоралари ҳисоботларини тўплаш масъулияти бўлганидан, ёрдам бериш ваколатига эга. Бу 10 бўлимнинг қисмида бўлган иккинчи эҳтиёт чораси мамлакат губернаторининг БНА га, президентнинг биринчи мақуллаши ва БНА билан маслаҳатдан сўнг, фармойиш орқали, қуйидаги (i) Мамлакат ҳисоботлари (бир марта ёки босқичма-босқич бир неча буйруқлар бериш орқали), (ii) маълум бир сервис ҳисоботлари ёки Мамлакат идоралари ҳисоботларини тўплаш масъулияти бўлганидан, ёрдам бериш ваколатига эга. Президентнинг БНА га у билан маслаҳатдан сўнг, фармойиш орқали, ҳар қандай тоифадаги ва ўзига хос ҳисоботларни сақлаш масъулияти бўлганидан, ёрдам бериш ваколатига эга. Президент 1978-йил 20-июнда назоратчи ва аудиторларни 1977-1988 йиллардан бошлаб ҳукуматнинг молиявий ҳисоботларини тайёрлаш маъсулиятини камайтириш бўйича қарор қабул қилди. C &АГ ҳам Президентнинг 1989-йил 10-апрелда ишлаб чиқилган қарорига кўра 1988- 1989-йиллардан бошлаб Пондичеррй ҳудудлари бирлашмасининг мақсадлари учун йиллик кирим ва чиқим ҳисоботларини тегишли қоидалар асосида ҳар йили намойиш қилиш тайёргарликлари маъсулиятидан озод қилинди. Президентнинг 27-июнь 1989 йилдаги қарори ва Гао штати Губернатори томонидан ишлаб чиқилган қарорга мувофиқ у ҳам 1988-1989 йиллардан бошлаб Гао штати мақсадлари учун йиллик кирим ва чиқим ҳисоботлари ва тегишли қоидалар асосида ҳар йили тақдим этиш жавобгарликларидан озод қилинди.Юқоридаги ҳужжатларга мувофиқ Бош ауидитор ва назоратчи молиявий ҳисоботларни тайёрлаш мажбуриятидан озод қилинганлиги ҳақида қайд этилган лекин у Президент, Губернатор, Администратор олдида Парламент, Штат қонунчилиги асосида ҳисобот топширишга жавобгар ҳисобланади.

Президентнинг илгари қабул қилинган Бош аудитор ва назоратчи тўғрисидаги қарорига асосан бош аудитор ва назоратчи штатларнинг молиявий ҳисоботларини тайёрлаш маъсулиятидан озод қилиниши талаб этилган. Бош аудитор ва назоратчи мажбурияти билан боғлиқ актнинг 12 бўлими улар ҳукумат бирлашмасига, штат ҳукуматига ва ҳудудий бирлашмага молиявий ҳисобот тайёрлашда қонун чиқарувчи органлар билан маълумот бериш ва ёрдам бериш билан боғлиқдир. БНАнинг аудит билан боғлиқ вазифаси актнинг 13,21,23 ва 24 бўлимларини ўз ичига олади. Актнинг 13 бўлими БНА даги вазифаси Ҳиндистоннинг жамланма фондидан, ҳар бир штат ва ҳар бир қонун чиқаувчи органларга эга бўлган ҳудудий бирлашмалардан ажратиладиган харажатларни аудит қилиш ва ҳисоботларда кўрсатилган маблағларни қонуний асосда ва мурожаат этилган хизмат ёки мақсадлар учун тўғри тақсимланганлиги ва ҳукумат бошқарувига харажатларни мос келишини аниқлашдир. Харажатлар аудити қуйидагиларни ўз ичига олади: -фонд таъминоти аудити; -доимий аудит; -мулк аудити; -самарадорлик-маҳсулдорлик аудити; -тизимлар аудити. Ҳисоботларнинг аниқ ва тўлиқ текширилиши тўлов далиллари ва воучер ҳақийқийлигида намоён бўлади. Фонд таъминоти аудитининг мақсади ҳисоботларда кўрсатилган маблағларни қонуний асосда тўланган ёки мурожаат қилинган хизмат ёки мақсадлар тўғри тақсимланганига ишонч ҳосил қилиш ҳисобланади. Ҳукумат бирлашмаларининг, штат ҳукуматларининг ва ҳудудий бирлашма ҳокимятларининг ўзлаштирма ҳисоботлари тегишли ҳукуматлар томонидан тузилади ва сақланади. Назоратчи ва бош аудитор томонидан кўриб чиқилади ва аудит қилинади. Қолган штат ҳукуматларининг

ўзлаштирма ҳисоботлари юқорида қайд этилган ҳисоботлар ёрдамида назоратчи ва бош аудитор томонидан тузилади ва сақланади. Бу аудит жараёнида харажатларнинг ҳукумат бошқарувига мос келишида намоян бўлади (Доимий аудит). Аудит мулкни ижро этиш ҳаракатини ҳам текширади ва мулк харажатларидаги ҳалоллик, иқтисодий ва қонунчилик белгилари, харажатлар сабаблари, йўқотишлар, беҳуда ва фойдасиз харажатлар тўгрисидаги мулоҳазалар ва уларни расмийлаштирилишини кўриб чиқади (Мулк аудити). Самарадорлик ва маҳсулдорлик аудити ривожлантириш дастурларининг бажарилиш самарадорлиги ва жараёнини ҳар томонлама баҳолаш ҳисобланади. Бу аудит қай даражада ва баҳолаш ва солиқ юкини аниқлашда уриниб кўрилади, ижтимоий ва иқтисодий мақсадлар кўриб чиқилади, эришилиши керак бўлган нарх даражаси; бўлим ёки агентлик қай даражада ўзининг молиявий мажбуриятларини бажарябди ва уларнинг иқтисодий фаолияти дастурга мувофиқ амалга оширилганлигига ишонч ҳосил қилиш. Тизимли аудитда ташкилот ва тизимлар бошқариш, ҳисоб бериш, ҳисоблаш ва ички назорат таҳлил қилинади ва сифат стандартлари ва ижро этиш баҳоланади. А c тнинг 13 бўлимида назоратчи ва бош аудитор бирлашманинг, штатларнинг ва қонун чиқарувчи органларга ҳудудий бирлашманинг барча операциялари аудитлаши ҳамда тасодифий фондлар ва ижтимоий ҳисобларга боғлиқ ва савдо ишлаб чиқариш, фойда, йўқотишлар ҳисоботлари ва баланс варақаси, бошқа қўшимча ҳисоботлар бирлашмалар, штат ёки ҳудудий бирлашма бўлинмаларида сақланиши ва аудитланиши қайд этилган. 13 бўлимда назоратчи ва аудитор тамонидан аудит қилинган ҳисоботлар, операциялар, харажатлар ҳақида ҳисоб бериш ҳам назоратчи, аудитор вазифаси ҳисобланади. Ғазначилик Ўзбекистон Республикаси Молия азирлиги таркибидаги давлат ижроия органи ҳисобланади.

3-расм. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилигининг ташкилий тузилиши Ғазначилик органларининг харажатларини молиялаштириш республика бюджетидан амалга оширилади. Давлат бюджетининг ижроси тўғрисидаги ҳисобот Ғазначилик томонидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этилади. Давлат бюджети ғазна ижросининг бухгалтерия ҳисоби Ғазначилик томонидан, шунингдек, давлат солиқ ва божхона хизмати органлари, бюджет ташкилотлари ҳамда давлат мақсадли жамғармаларини тақсимловчи органлар томонидан давлат бюджетининг ғазна ижроси бухгалтерия ҳисобининг ягона ҳисоблар режаси ва бюджет таснифи асосида ташкил этилади ҳамда амалга оширилади. Давлат бюджети ғазна ижросининг бухгалтерия ҳисоби ягона ҳисоблар режаси Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқилади ва тасдиқланади. Ғазначилик юридик ва жисмоний шахсларга улар томонидан ортиқча тўланган солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловлар суммалари, қонун O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi G’aznachilik markaziy apparati Viloyatlar bo’yicha G’aznachilik Boshqarmalari ta )(12 Toshkent sh ahri bo’yicha G’aznachilik Boshqarmasi Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi G’a znachiligi Tumanlar va shaharlar bo’yicha G’aznachilik b o’ limlari

хужжатларида белгиланган тартибда ягона ғазна ҳисобрақамидан ёки Ғазначиликнинг бошқа банк ҳисобрақамларидан қайтарилишини амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси бюджет Кодексига, шунингдек, турли даражадаги давлат бошқаруви ўртасида тушумлар тақсимотини тартибга соладиган бошқа қонунларга мувофиқ, Ғазначилик тушумларни турли даражадаги бюджетлар ўртасида тақсимлаш учун жавобгар ҳисобланади. Ғазначилик белгиланган бюджет таснифига мувофиқ, барча давлат тушумларини уларнинг аниқ рўйхати бўйича ягона ғазна ҳисобрақамида юритилишини таъминлайди, қонун асосида ғазначиликнинг ягона ҳисобрақамидан барча тўловларни амалга оширишга Ғазначилик жавобгар ҳисобланади. Давлат молиясини ислоҳ қилиш, давлат бюджетининг ғазна ижросини жорий этиш, бюджет маблағларини бошқариш ва уларнинг шаклланиши ва ишлатилишини назорат қилиш жараёнлари мукаммаллашиб, такомиллашиб бормоқда. Бу жараёнларни амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Давлат Бюджетининг ғазна ижроси тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-594сон (28.02.2007) Қарорининг қабул қилиниши муҳим қадам бўлиб хизмат қилди. Президент Қарорининг ижро этилиши доирасида Молия вазирлиги ҳузуридаги “Давлат Бюджетининг ғазна ижросини татбиқ этиш ва услубиёти бошқармаси” ҳамда маҳаллий молия органларининг ғазначилик бўлинмалари негизида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари ташкил этилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Давлат Бюджетининг ғазна ижроси тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ- 594-сон (28.02.2007) Қарори билан Молия вазирлиги Ғазначилиги зиммасига қуйидаги асосий вазифалар юклатилди: давлат Бюджетининг касса ижроси, жумладан, тушадиган даромадларни турли даражадаги Бюджетлар ўртасида тақсимлаш, Бюджетдан маблағ

олувчиларнинг харажатлар сметалари ижроси ва давлат Бюджети ижроси тўғрисида ҳисобот тузиш;  давлат Бюджети маблағларини ягона ғазначилик ҳисобрақами, шунингдек тегишли Бюджетлар даромадлари ва харажатлари ўртасидаги касса узилишларининг олдини олишни таъминлайдиган ҳудудий ғазначилик ҳисобрақамларини жорий этиш орқали бошқариш;  Бюджет ташкилотларини, шу жумладан, мудофаа ва хавфсизлик тузилмаларини молиялашга йўналтириладиган Бюджет маблағларидан фойдаланишни мақбуллаштириш устидан мониторингни амалга ошириш, бунда улар томонидан тузилаётган шартномаларнинг сифати таъминлани- шини, уларнинг мақсадга мувофиқлиги ва нарх-наво эчимини назарда тутиш ҳамда воситачилик хизматларидан воз кечиш;  харажатлар сметаси ва рўйхатга олинган шартномаларда назарда тутилган қатъий суммалар доирасида Товар (иш, хизмат) лар этказиб берувчиларнинг бевосита ҳисобрақамларига бюджет маблағлари олувчилар номидан ва уларнинг топшириғи бўйича тўловларни амалга ошириш орқали тўлов интизомига сўзсиз риоя этилиши устидан таъсирчан назоратни таъминлаш;  давлат бюджети ғазна ижросининг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритиш, давлат бюджети ижроси ҳақида ахборот йиғиш, қайта ишлаш ва таҳлил қилиш, шунингдек Ўзбекистон Республикасининг давлат ички ва ташқи қарзларига хизмат кўрсатиш, Ўзбекистон Республикаси кафолатларини ижро этиш; Германия Федератив Республикасида давлат молиясининг олий назорат органи бўлиб, Федерал ҳисоб палатасиҳисобланади. Бюджет ижроси ҳисоботи Молия вазирлигидан парламент ва ҳисоб палаталарига юборилади. Ҳисоб палатасининг хулосасидан кейин, парламент бюджет ижроси тўғрисидаги қонунни тасдиқлайди. Қонун чиқарувчи қўмиталардан экстенсив фойдаланиш бутун бир қўмитаси амалий эмас ҳолда ҳаракат қилишда муҳим ҳисобланади, лекин

комиссия тузилмалар парчаланишига киритилади. Қўмиталар ўзларининг ҳуқуқлари доирасида кичик қонун чиқарувчи органлар ҳисобланади. Қўмита тузулмалари барқарорлигини ҳисобга олган ҳолда АҚШ Депутатлар палатасида 435 нафар азо ва Сенатида эса 100 нафар аъзолар мавжуд. Штатлар ичида янги Ҳамсипаир 424 аъзо билан энг йирик қонун чиқарувчи ҳисобланса Небраска 49 аъзолар билан энг кичигидир. 50 та штатдан 42 тасида камида 100 нафардан қонун чиқарувчи депутатлар мавжуд. Кўп палатали қонун чиқарувчи органларда қонунларни ишлаб чиқиш ҳар бир палатадаги қарама-қарши қўмиталар томонидан амалга оширилади. Бундай қўмиталар қуйи палата ва сенатнинг тўлиқ аъзолиги орқали устида деб ҳаракат қилинадиган чиқувчи харажатларни хабарини бериб боради. Ҳар иккала харажатлар ўртасида фарқлар мавжуд бўлганда, конференция қўмитаси одатда иккала палата томонидан бошқатдан қайта тикланган харажатлар деб қаралувчи хабарларни тайинлайди. Агар палаталар бир марта бир хил харажатларни ўтказиб юборса, қонун чиқарувчи орган губернатор ёки президент томонидан мақулланишига ёки рад этилишига тайёр туради. Маҳаллий даражада, кам палаталилик устунлик қилган жойда бюджет қўмитаси кўпинча шаҳар консулликлари ёки мактаб кенгашлари каби тўлиқ қонун чиқарувчи органларга қатор тавсиялар тақдим этиш учун ва ижро этувчи органлар бюджет тасдиқини қайта кўриб чиқиш ва ўзгартиришлар киритиш учун асосий маъсулятни ўз зиммасига олади. Адабиётлар: 1. Маликов Т., Хайдаров Н. Бюджет (тизими, тузилмаси, жараёни). Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод-молия, ТМИ-2008, 98б. 2. Срожиддинова З.Х. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими. Т.: «инфоCОМ.УЗ». 2010. 500 б. 3. Каримова З.Х., Джамалов Х.Н., Исламқулов А.Х. Бюджет тизими. Ўқув қўлланма. “ВОРИС-НАШРИЁТ”. 2012. 208 б.

4. О. Ғайбуллаэв, У. Ўроқов. Ўзбекистон Республикасида бюджет тизими ва жараёни: Ўқув қўлланма. Тошкент: Бактриа пресс, 2015, 168 б. 5. Публиc будгетинг сйстемс / Роберт Лее, Роналд Жоҳнсон, анд Пҳилип Жойcэ.9тҳ эд. 2013.- 656 пагес 6. Макаранд А. Паитҳанкар. Публиc Будгетинг тҳеорй анд праcтиcэ. C реатеСпа c э Индепендент Публишинг Платформ (4 Жун. 2016) УСА

Похожие

Бюджет тизими, унинг меъёрий-ҳуқуқий асослари

Бюджет тизими бюджетлари

Бошқариш назарияси асослари

Бюджет жараёнини ташкил этиш асослари

Маҳаллий бюджет харажатларининг таркибий тузилиши ва уларни бошқариш