Бюджет жараёнини ташкил этиш асослари - Экономика - Рефераты

Бюджет жараёнини ташкил этиш асослари

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

7119.5 KB

Бюджет жараёнини ташкил этиш асослари Режа: 1. Харажатлар сметаси ва шататлар жадвалини тузиш, тасдиқлаш ва уларни рўйхатдан ўрказиш 2. Харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини тузиш ва тасдиқлаш 3. Харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш 4. Бюджет тизими бюджетларини ижро этиш тартиби 5. Бюджетлараро Муносабатлар 6. Давлат бюджети тақчиллиги ва профитсити, давлат томонидан маблағ жалб қилиш

Харажатлар сметаси ва шататлар жадвалини тузиш, тасдиқлаш ва уларни рўйхатдан ўрказиш. Харажатлар сметаси – Бюджет ташкилотлари молиявий режаси сифатида. Смета, унинг элементлари. Сметаларнинг турлари, уларнинг ўзига хос хусусиятлари. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг 4-моддасида бюджет ташкилотларига қуйидагича таъриф берилган: «Бюджет ташкилоти – давлат функцияларини амалга ошириш учун белгиланган тартибда давлат ҳокимияти органларининг қарорига кўра ташкил этилган, Давлат Бюджети маблағлари ҳисобидан сақлаб туриладиган нотижорат ташкилот Бюджет ташкилотидир. Бюджет ташкилотларини молиялаштириш шартлари ва уларнинг Бюджет ҳисобини юритиш тартиби Бюджет тўғрисидаги қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Давлат бюджети ҳисобига маблағ билан таъминланадиган тармоқларда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш механизмини такомиллаштириш, бюджет маблағларидан самарали ва аниқ фойдаланиш мақсадида 1999 йил 3 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 414-сон Қарори қабул қилинди. Мазкур Қарор 2000 йил 1 январдан бошлаб бюджет ташкилотлари харажатларини маблағ билан таъминлашнинг янги тартибини белгилаб берди. У қуйидагиларни назарда тутади:  бюджет маблагларидан тежаб, самарали ва аниқ фойдаланиш ҳамда бюджет интизомини мустаҳкамлаш учун бюджет ташкилотлари раҳбарларининг мустақиллигини кенгайтириш ва масъулиятини ошириш;  бюджет ташкилотларини маблаг билан таъминлаш механизмини соддалаштириш ва бюджет маблагларидан фойдаланишда юқори натижаларга эришиш мақсадида мавжуд маблагларни оқилона тақсимлаш учун имкониятлар яратиш;

 иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловларни, иш ҳақига қўшимчалар, капитал қўйилмалар ва бошқа харажатларни гуруҳлаган ҳолда бир сатрда маблаг билан таъминлаш усулида бюджет ташкилотларини |нормативлар бўйича (фаолият турига кўра) маблаг билан таъминлашнинг янги тартибини жорий этиш;  бюджетдан маблаг билан таъминлашни бюджет ташкилотларининг фаолият тури бўйича товарлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотиш фаолиятини кенгайтириш билан бирга қўшиб олиб бориш;  бюджет ташкилотлари ходимлари меҳнатини рагбатлантириш, улар фаолияти самарадорлигини ошириш ва кадрларнинг ўрнашиб қолиши учун шарт-шароитлар яратиш. Мазкур Қарорнинг тўлиқ ижросини таъминлаш мақсадида юридик шахс мақомига эга бўлган фаолиятдаги ташкилотларга қўшимча равишда 2000 йилдан бошлаб бир қатор бюджет ташкилотлари ва муассасаларига юридик шахс мақоми берилган. Булар: Маориф соҳасида: -касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар, профессионал-техника ўқув юртлари ва болалар уйлари; -умумтаълим мактаблари, гимназиялар, лицейлар, мактаблараро ўқув- ишлаб чиқариш комбинатлари – ўқувчилар контингенти 400 кишидан кам бўлмаса; -интернатлар – ўқувчилар контингенти 200 кишидан кам бўлмаса; -мактабгача тарбия болалар муассасалари – болалар контингенти 350 кишидан кам бўлмаса; вилоят ва туман (шаҳар) аҳамиятига молик мактабдан ташқари муассасалар; Соғлиқни сақлаш соҳасида: - касалхоналар (ихтисослаштирилган марказлар билан), туғруқхоналар, тиббийсанитария қисмлари, диспансерлар, шифохоналар; - болалар уйлари, болалар санаторийлари, катталар учун сил касалликлари санаторийлари;

- тажриба тариқасида очилган қишлоқ врачлик пунктлари. Санаб ўтилган бюджет ташкилотларига юридик шахс мақоми қуйидаги шароитлар мавжуд бўлгандагина берилиши мумкинлиги белгилаб қўйилган: - моддий-техника базаси ва фаолият соҳаси бўйича хўжалик фаолияти билан шуғулланиш учун шароитлар; - бухгалтер кадрларнинг мавжуд бўлиши. Кейинги йилларда бюджет амалиётидаги ўзгаришлар, Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисидаги Қонуннинг қабул қилиниши ва бюджет ташкилотлари харажатларини молиялаштириш механизмининг ўзгариши муносабати билан амалдаги 414-сон Қарорга 2007 йил 19 июль 148-сон Вазирлар Маҳкамасининг Қарори билан қатор ўзгартиришлар киритилди. Унга мувофиқ, ғазна ижросига ўтган Бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлари Молия вазирлигининг Ғазначилиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан ягона ғазна ҳисоб рақамидан, шунингдек сметада кўрсатилган харажатлар гуруҳларининг ҳар бир моддаси бўйича ҳудудий ғазначилик ҳисоб рақамидан амалга оширилади. Харажатлар сметаси - бюджет ташкилоти ёки бюджет маблағлари олувчи томонидан молия йили учун тузиладиган ва тасдиқланадиган, унинг учун назарда тутилган бюджетдан ажратиладиган маблағлар харажатлар моддалари бўйича акс эттириладиган ҳужжат. Ўзбекистон Республикаси Давлат Бюджетидан молиялаштириладиган Бюджет ташкилоти ва Бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлар сметаси ва штат жадвалларини, даромадлар ва харажатлар сметаларини, вақтинчалик харажатлар сметаларини, шунингдек Бюджет маблағларини тақсимловчиларнинг жамланма харажатлар сметаси ҳамда штат жадвалларини тузиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш Молия вазирлигининг 2014 йил 14 ноябрдаги 74-сонли буйруғига асосан тасдиқланган «Бюджет ташкилотлари ва Бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлар сметаси ва штат жадвалларини тузиш,

тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби тўғрисидаги низом” (Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2014 йил 15 декабрда 2634-сон билан рўйхатдан ўтказилган) асосида амалга оширилади. Бюджет ташкилотлари ўзларининг харажатларини ҳисоблаб чиқишда қуйидагиларга амал қиладилар: 1. Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг бошқа қарорлари, Президент фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва фармойишлари, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг норматив ҳужжатларига; 2. Бюджет ташкилотлари харажатларини режалаштиришнинг норматив услубига; 3. Товар ва хизматларнинг давлат томонидан тартибга солинадиган баҳолари ва тарифларига, шунингдек нодавлат корхоналар ва ташкилотларнинг айрим товарлари ва хизматлари баҳоларига; 4. Юқори турувчи ташкилотлар рахбарларининг ўзлари тасарруфидаги муассасаларнинг келгуси йил учун харажатлар сметаларини тузиш масалалари бўйича кўрсатмалари ва таклифларига, агарда улар қонун хужжатларига зид бўлмаса, 5. Болалар ва бошқа ижтимоий-маданий ташкилотларда овқатланишга кетадиган харажатлар суммаси қонун ҳужжатлари билан тасдиқданган ташкилотларнинг айрим турлари учун белгиланган овқатланиш меъёрлари овқатланиш кунининг сонидан келиб чиқиб ҳисобланади; 6. Дори-дармонларга кетадиган харажатлар суммаси қонун хужжатлари билан белгиланган пул харажатлари меъёрига қараб ҳисоблаб чиқилади; 7. Ижтимоий-маданий ташкилотларнинг айрим гуруҳи учун кийим- кечак, пояфзал, чойшаб, ётоқ анжомлари ва бошқа юмшоқ буюмлар сотиб олишга кетадиган харажатлар, моддий таъминотнинг амалдаги меъёрлари асосида, лекин ажратилган маблағлар доирасида ҳисобланади.

1-расм. Бюджет ташкилотлари харажатлар сметаларининг гуруҳланиши Вақтинчалик харажатлар сметаси - Бюджет ташкилотининг ёки Бюджет маблағлари олувчининг харажатлар сметаси тасдиқлангунига ва рўйхатдан ўтказилгунига қадар амал қиладиган ҳужжат бўлиб, унда қонун ҳужжатларидаги ўзгартиришлар ҳисобга олинган ҳолда унинг учун назарда тутилган Бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳар ой учун акс эттирилади. Сметаларнинг қуйидаги турлари амалда қўлланилади: Якка сметалар юридик шахс мақомига эга бўлган алоҳида олинган муассаса бўйича тузилади. Sm etalarning guruhlanishi Xarajat ko’ramanbalariga Muassasaning va tadbirning turiga ko’ra Amal qilishiga ko’ra blag’lari Budjet ma arajatlar bo’yicha x asismet tashqari Budjetdan bo’yicha mablag’lar smetasixarajatlar Vaqtinchalik smeta Doimiy smeta Yakka smeta Jamlanma smeta Markazlashgan tadbirlar uchun smeta Yakka smetalar Umumlashtirilgan smetalar Yig’ma smetalar

Умумлаштирилган сметалар бир бюджет бўғинидан молиялаштириладиган муайян бир тармоқнинг бир тур(тип)даги муассаса ва ташкилотлари бўйича тузилади. Йиғма сметалар бир бюджет бўғинидан молиялаштириладиган муайян бир тармоққа тегишли барча муассаса ва ташкилотлари бўйича тузилади. Бюджет маблағлари бюджет ташкилотлари томонидан мустақил равишда, бюджет ижроси жараёнида белгланган тартибда уларга киритилган ўзгаришларни ҳисобга олган холда тасдиқланган харажатлар сметаси доирасида сарфланади. Смета харажатлари қуйидаги харажат гуруҳлари бўйича режалаштирилади: Харажатларни молиялаштириш (тўлаш) бюджет ижроси жараёнида харажатлар рўйхати ва сметасига киритиладиган ўзгартиришларни ҳисобга олган ҳолда тегишли йил учун тасдиқланган бюджет параметрларига ҳамда бюджет ташкилотларининг харажатлар сметаларига мувофиқ тузилган бюджет харажатларининг чораклар бўйича тақсимланган йиллик рўйхатига биноан амалга оширилади. (ЎзР ВМ 19.07.2007 й. 148-сон Қарори тахриридаги банд) I - guruh – Ish haqi va unga teng lashtirilgan to’lovlar (bolali onalarga nafaqalar, stipendiyalar va boshqalar) II - guruh – Ish beruvchilarning ajratmalari (Ish haqiga ustamalar) III - guruh – Kapital qo’yilmalar (Davlat investitsiya dasturida nazarda tutilgan aniq ro’yxatlarga muvofiq); IVguruh – Boshqa xarajatlar

Харажатлар сметаларига фақат Олий Мажлис қарорлари, Президент фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорлари ва фармойишлари, шу билан бирга белгиланган харажатлар, шунингдек, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва тегишли ҳокимиятлар томонидан, уларга берилган ҳуқуклар доирасида назарда тутилган харажатлар киритилади. Доимий фаолият кўрсатувчи бюджет ташкилоти бўйича харажатлар сметалари 1 январдан 31 декабргача бўлган муддатга тузилади ва амал қилади. Жорий йилда ишга тушириладиган ташкилотлар бўйича эса уларнинг бюджет йилида ишлаган муддатига тузилади ва амал қилади. Харажатлар сметалари ташкилотлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети харажатларининг амалдаги иқтисодий таснифига мувофиқ харажатлар гуруҳи бўйича, бошқа харажатлар ва уларнинг ҳисоб-китобини ўз ичига олган тўлиқ ёйилмаси, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган шакллари асосида тузилади. Ташкилотларнинг харажатлар сметалари тегишли юқори органлари раҳбарлари томонидан тасдиқланади. И-гуруҳ – Иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар (болали оналарга нафақалар, стипендиялар ва бошқалар) га қуйидаги харажат турлари киради: • “Иш ҳақи” • “Умумтаълим муассасаларининг ўрнак кўрсатган ходимларини • рағбатлантириш Директор фонди маблағлари” (Фақат умумтаълим мактабларида) • Стипендиялар Умуман олганда, бюджет ташкилотлари ходимлари иш хақини ҳисоблашда улар меҳнатига ҳақ тўлашнинг Ягона Тариф Сеткаси қўлланилади. ЯТС Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан ўрнатилади. У 22 та разряддан ва ҳар бир разряд учун ўрнатилган тегишли тариф коэффитсиэнтларидан иборат. Ягона Тариф

Сеткаси қонунан ўрнатилган энг кам иш ҳақи миқдорига асосланади ва бюджет ташкилотлари ходимлари лавозим окладларини аниқлаш учун қўлланилади. Айрим тармоқлар учун эса меҳнатга ҳақ тўлашнинг тармоқ сеткаси қўлланилади. Масалан, олий таълим муассасалари, умумтаълим мактаблари, соғлиқни сақлаш давлат ташкилотлари учун улар ходимлари меҳнатининг хусусиятидан келиб чиққан ҳолда ҳақ тўлашнинг тармоқ сеткалари ишлаб чиқилган. Код 01200 “Иш ҳақига устамалар” (Иш берувчиларнинг ажратмалари): Бу кодда меҳнат ҳақи фондига нисбатан фоизларда ҳисобланадиган ягона ижтимоий тўлов суммаси акс эттирилади. Харажатлар 01100 код бўйича кўрсатилган суммага нисбатан ўрнатилган фоизларда ҳисобланади. 2013 йил учун ягона ижтимоий тўлов миқдори меҳнат ҳақи фондига нисбатан 25 фоиз қилиб белгиланган. ИЙ гуруҳ «Бошқа харажатлар» таркибига қуйидаги харажат турлари ва уларга мос харажат кодлари киради: - «Хизмат сафар харажатлари» - «Коммунал хизматларни тўлаш харажатлари» - «Тельефон, телекоммуникацион ва ахборот хизматлари харажатлари» - «Жорий таъмирлаш харажатлари» - «Сақлаш, эксплуатацион харажатлар ва бошқа хизматларни тўлаш - харажатлари» - «Техника, ускуналар, жорий мақсадлардаги бошқа буюмларни ва озиқовқат маҳсулотларини сотиб олиш харажатлари» - «Бошқа жорий харажатлар» - «Асосий капитал активларни сотиб олиш» - «Ноишлаб чиқариш соҳасидаги капитал таъмирлаш харажатлари». ИВ гуруҳ моддалари бўйича харажатларни режалаштириш ва ҳисоб- китоб қилишнинг ўзига ҳос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: - амалдаги нарҳлар ва тарифлар асосида ҳисоблаб чиқарилади; - натурал шаклда ажратилган лимитлар асосида аниқланади;

- ҳисоблагичларнинг кўрсаткичлари бўйича ўтган йилдаги ҳақиқий харажатлар инобатга олинади; - ҳар бир бирлик учун ўрнатилган харажат меъёрларига риоя этилади; - энерго-ёқилғи ва бошқа ресурсларни иқтисод қилиш режимига риоя этилади. Харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини тузиш ва тасдиқлаш. Бюджет ташкилотлари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган бюджетдан маблағ билан таъминлаш нормативлари асосида смета ва штатлар жадвалини қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда мустақил равишда ишлаб чиқадилар ва тасдиқлайдилар. Сметалар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган Давлат бюджети даромадлари ва харажатларининг амалдаги таснифномасига мувофиқ харажатларнинг тўлиқ ёйилмаси илова қилинган ҳолда харажатларнинг тўрт гуруҳи бўйича тузилади. Илова сметанинг ажралмас қисми ҳисобланади, сметанинг прогноз ҳисобкитобларини асослаш учун хизмат қилади ва ҳисобот мақсадлари учун фойдаланилади. Халқ таълими муассасалари бўйича харажатлар сметаси ва штатлар жадвали ҳудудий молия органлари билан биргаликда тузилади. Харажатлар сметалари Бюджет ташкилотлари ва Бюджет маблағлари олувчилар томонидан, йил ойлари бўйича тақсимланган ҳолда: - харажатларнинг биринчи - учинчи гуруҳлари бўйича харажатларнинг моддаларига кўра ажратиб; - харажатларнинг тўртинчи гуруҳи бўйича харажатларнинг моддаларига кўра ажратмасдан тузилади. Харажатлар сметасига харажатларнинг моддалари бўйича тўртинчи гуруҳ харажатлари ёйилмаси, шунингдек давлат эҳтиёжлари учун устувор

равишда кичик тадбиркорлик субъектларидан харид қилинадиган товарлар (ишлар, хизматлар) гуруҳларининг рўйхати бўйича харажатлар ёйилмаси илова қилинади. Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлигининг дипломатик муассасалари бўйича харажатлар сметалари ҳар бир дипломатик муассаса бўйича алоҳида-алоҳида хорижий ва миллий валюталарда тузилади. Бюджет ташкилотларининг ва Бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлар сметалари икки нусхада, Бюджет маблағларини тақсимловчи тасарруфидаги Бюджет ташкилотлари ва Бюджет маблағлари олувчилар бўйича уч нусхада тузилади. Молия органлари ва Бюджет маблағларини тақсимловчилар Бюджет ташкилотлари ҳамда Бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлар сметаларига доир ҳисоб-китобларни талаб қилишга ҳақлидир. Бюджет маблағларини тақсимловчи ўз тасарруфидаги ташкилотлардан келиб тушган харажатлар сметаларини молия йили учун Бюджет маблағларини тақсимловчига Бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳажми доирасида кўриб чиқади ва Бюджет маблағларини тақсимловчининг Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этиладиган жамланма харажатлар сметасини тузади. Харажатлар сметасининг, жамланма харажатлар сметасининг ва уларга доир иловаларнинг шакллари, шунингдек уларни тузиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланади. Харажатлар сметасини тузиш бўйича ишларни ташкил этиш давомида Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикаси вазирликлари, идоралари, тегишли ҳокимиятларнинг бошқарма ва бўлимлари ўзларига бўйсунувчи ташкилотларга тегишли ҳалқ депутатлари Кенгаши сессиясининг Бюджетни тузиш тартиби ва муддати тўғрисидаги қароридан ва молия органининг ушбу масала бўйича кўрсатмаларидан келиб чиқиб, келгуси йил учун сметаларни тузиш тартиби ва муддатлари тўғрисида кўрсатмалар берадилар.

Бунинг учун Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикаси вазирликлари ва идоралари, тегишли ҳокимиятларнинг бошқарма ва бўлимлари ўзларига қарашли ташкилотларнинг раҳбарлари ҳамда тегишли ходимлари кенгашини чақирадилар ва харажатлар сметасини тузиш тартиби ва муддатлари тўғрисида йўл-йўриқлар кўрсатадилар, уларга ташкилотларнинг молиявийхўжалик фаолиятига ва уларга харажатлар сметасини тузиш масалалари бўйича қонунчилик талабларини тушунтирадилар, бюд-жет маблағлари бўйича харажатлар сметаси ҳисоб-китобларини албатта қонунчиликка мувофиқ келиши, харажат қилишда молия интизомига, иқтисод қилиш тартибига риоя қилиш ҳақида кўрсатмалар берадилар, шунингдек, харажатлар сметасини тузиш ҳамда бланкаларни тўлдириш техникаси масалалари бўйича йўл-йўриқлар кўрсатадилар. Бир вақтнинг ўзида ўзларига қарашли ташкилотларга ижтимоий ривожланишнинг иқтисодий кўрсаткичлари асосида (синфлар, ўқувчилар, болалар, шифохоналарда жой-кунлар, бола-кунлар сони ва бошқалар) келгуси йил учун ишлаб чиқариш кўрсаткичларини ёзма равишда хабар қиладилар. Харажатлар сметаси бўйича харажатларни ҳисоблаб чиқиш маблағларга бўлган эҳтиёжга мувофиқ иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш кўрсаткичларини ва иқтисод қилишнинг қатъий тартибини амалга оширишни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши шарт. Ташкилотларнинг харажатлар сметаси уч нусхада тузилиб, ташкилотнинг раҳбари ёки унинг ўринбосари (биринчи имзо ҳуқуқига эга шахс), ташкилот бош ҳисобчиси ёки унинг ўринбосари (иккинчи имзо ҳуқуқига эга шахс), шунингдек молия- иқтисод бўлими бошлиғи (штатлар жадвалига мувофиқ молия-иктисод масалалари бўйича мутахассис) томонидан имзоланади ҳамда белгиланган тартибда молия органида рўйхатдан ўтказилганидан сўнг: - биринчи нусхаси - ташкилотда қолади; - иккинчи нусхаси - тегишли молия органига тақдим қилинади;

- учинчи нусхаси - юқори ташкилотга тақдим қилинади (зарур ҳолларда). Бюджет ташкилотлари ва Бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлар сметаси ташкилот бош бухгалтери (унинг ўринбосари) ва молия-иқтисод бўлинмаси бошлиғи (штат жадвалига мувофиқ молиявий- иқтисодий масалалар бўйича мутахассис) томонидан имзоланади ҳамда ташкилот раҳбари ёки у ваколат берган шахс томонидан тасдиқланади. Бюджет маблағларини тақсимловчининг жамланма харажатлар сметаси Бюджет маблағларини тақсимловчининг бош бухгалтери (унинг ўринбосари) ва молия-иқтисод бўлинмаси бошлиғи (штат жадвалига мувофиқ молиявий-иқтисодий масалалар бўйича мутахассис) томонидан имзоланади ҳамда Бюджет маблағларини тақсимловчининг раҳбари ёки у ваколат берган шахс томонидан тасдиқланади.Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлигининг дипломатик муассасалари бўйича харажатлар сметалари Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлигининг бош бухгалтери ва молия-иқтисод бошқармаси бошлиғи томонидан имзоланади ҳамда Ўзбекистон Республикаси ташқи ишлар вазири ва Ўзбекистон Республикаси молия вазири ёки улар ваколат берган шахслар томонидан тасдиқланади. Капитал қурилиш объектлари бўйича харажатларнинг сметалари буюртмачи томонидан тасдиқланган қурилишларнинг манзилли рўйхатлари ва объектларнинг титул рўйхатлари асосида тузилади. Бюджет ташкилотлари ва Бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлар сметаларини, Бюджет маблағларини тақсимловчининг жамланма харажатлар сметаларини тасдиқлаш жорий молия йилининг 10 мартидан кечиктирмай амалга оширилади. Харажатлар сметасини тасдиқлаш Ўзбекистан Республикаси Президентининг, Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгесининг ёки тегишли вилоятлар, шаҳарлар, туманлар Халқ депутатлари кенгашлари сессияларининг Бюджет ҳақидаги қарори кабул килинган кундан бошлаб икки ҳафта муддат ичида (агар бошқа муддат белгиланмаган бўлса) ва

тегишли Бюджетларда турувчи ташкилотлар учун харажатлар таснифи моддалари бўйича бўлинган ҳолда амалга оширилади ҳамда сметаларни тасдиқлаган ташкилот раҳбари (ёки раҳбар ўринбосари) имзоси билан, тасдиқланган куни кўрсатилган ҳолда, шунингдек ушбу ташкилотнинг муҳри сметанинг барча нусхаларига босилиб, бир пайтнинг ўзида харажатлар сметаси бўйича умумий суммасини юқори ўнг бурчагида штатдаги ходимларнинг меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасининг умумий суммасини ажратиб кўрсатган ҳолда расмийлаштирилади. Харажатлар сметаларида Бюджет маблагларини йил чораклари (ойлари) бўйича тақсимоти тегишли Бюджетларнинг даромадлари ва харажатлари чораклар (ойлар) бўйича тақсимотини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Штат жадвали - доимий ходимлар лавозимлари ва бўш ўринлар номларининг сони ва лавозим маошларининг миқдорлари кўрсатилган рўйхатни ўз ичига оладиган, бюджет ташкилоти томонидан тузиладиган ҳужжат. Бюджет ташкилотининг штат жадвали 1 январь ҳолатига кўра ҳар бир Бюджет ташкилоти бўйича мазкур ташкилот учун белгиланган меҳнатга ҳақ тўлаш шартларига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланадиган шакл бўйича тузилади. Янгидан тузилаётган Бюджет ташкилотининг штат жадвали, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, Бюджет ташкилоти фаолият кўрсата бошлашидан икки ой олдин тузилади ва кучга киради. Лавозимларнинг номлари ва ходимлар сони, меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича разрядлар, базавий ставкалар: - Хизматчиларнинг асосий лавозимлари ва ишчилар касблари классификаторида, намунавий штатларда ҳамда қонун ҳужжатлари билан тасдиқланган меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича тариф разрядларида, базавий ставкаларда назарда тутилган лавозимларга;

- тасдиқланган намунавий штатларда назарда тутилган ходимлар сонига; - ходимларнинг тасдиқланган умумий чекланган сонига, шу жумладан - Бюджет ташкилотларининг Бюджет маблағлари ва Бюджетдан ташқари жамғармалари ҳисобидан сақлаб турилган бошқарув ходимлари сонига; - давлат бошқаруви органларининг белгиланган тартибда тасдиқланган бошқарув, хизматлар кўрсатувчи ва техник ходимлари сонининг ўзаро нисбати нормативларига мувофиқ бўлиши керак. Иш ҳақининг ҳисоб-китоби тарификация рўйхатларига мувофиқ амалга ошириладиган лавозимлар штат жадвалига лавозимларнинг ҳар бир гуруҳи бўйича ставкалар сони, ойлик меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси кўрсатилган, тарификация рўйхати штат жадвалига илова қилинган ҳолда киритилади. Айрим Бюджет ташкилотлари учун тасдиқланган намунавий штат нормативлари ва меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича разрядлар, базавий ставкалар мавжуд бўлмаганда, уларнинг штат жадвалларига киритиладиган лавозимларнинг номи ва ходимлар сони ҳамда уларнинг меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича разрядлари, базавий ставкалари ушбу ташкилотлар томонидан ташкилотнинг ўзига хос хусусиятидан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳамда Молия вазирлиги билан келишувга кўра белгиланади.Амалдаги меҳнатга ҳақ тўлаш шартларида назарда тутилган, устамалар, қўшимча ҳақ тўлаш ва ходимларни моддий рағбатлантиришга йўналтириладиган, бир йил учун ҳисоб-китоб қилинган меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармаси Бюджет ташкилотининг штат жадвалида алоҳида сатр билан кўрсатилади.Бюджет маблағлари олувчилар - капитал қурилиш бўйича буюртмачилар хизматларининг штат жадвали Бюджет кодексида белгиланган тартибга мувофиқ тузилади. Бюджет ташкилотининг штат жадвали ташкилотнинг бош бухгалтери (унинг ўринбосари) ва молия-иқтисод бўлинмаси бошлиғи (штат жадвалига

мувофиқ молиявий-иқтисодий масалалар бўйича мутахассис) томонидан имзоланади ҳамда ташкилот раҳбари ёки у ваколат берган шахс томонидан тасдиқланади. Бюджет ташкилотларининг штат жадвалларини тасдиқлаш жорий молия йилининг 10 мартидан кечиктирмай амалга оширилади. Ташкилотлар вақтинчалик харажатлар сметасини тузиш ва тасдиқлаш ойлар кесимида биринчи чоракдан ошмаган давр учун амалга оширилади. Бунда, ҳар ойлик харажатлар, қоида тариқасида, молия йилининг бошланишида амалга оширилиши режалаштирилмайдиган харажатлар суммасини ҳисобга олган ҳолда, ўтган молия йилининг охирги чораги Бюджет маблағларининг учдан бир қисмидан ошиб кетмаслиги шарт. Вақтинчалик харажатлар сметасида ўтган молия йилида амалга оширилмаган Бюджет харажатлари кўзда тутилмайди. Вақтинчалик харажатлар сметаси харажатлар сметаси тасдиқлангунга қадар амалда бўлади, бунда белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган харажатлар сметасидаги биринчи чорак учун харажатлар суммаси ташкилотларнинг вақтинчалик харажатлар сметасида кўзда тутилган харажатлар суммасидан кам бўлиши мумкин эмас. Харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш. Бюджет ташкилотлари тасдиқланган смета ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш учун қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига ёки унинг ҳудудий молия органларига тақдим этадилар. Тасдиқланган смета ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш, иловаларни келишиш тақдим этилган ҳужжатларнинг тасдиқланган бюджет харажатлари лимитларига ва нормативларига ҳамда бюджет параметрларига мувофиқлиги таҳлили асосида тегишли молия органларида қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда амалга оширилади.

Бюджет ташкилотларининг тасдиқланган сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш мазкур бюджет ташкилоти харажатларини молиялаштириш (тўлаш), бюджет параметрлари тасдиқланган пайтдан бошлаб 40 кундан кечиктирмай (аммо, молия йилининг 10 февралидан кечикмаган ҳолда) тегишли молия органлари томонидан амалга оширилади. Ташкилотларнинг белгиланган тартибда тасдиқланган харажатлар сметалари ва штат жадваллари улар молия органларида рўйхатдан ўтказилганидан кейин амалга киритилади. Жорий йилнинг 1 апрелигача:  Бюджет маблағларини тақсимловчиларнинг тасдиқланган жамланма харажатлар сметалари ва жамланма штат жадваллари, шунингдек харажатлар сметалари ва штат жадваллари - Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигида;  Қорақалпоғистон Республикасининг республика Бюджетидан, вилоятларнинг вилоят Бюджетларидан ва Тошкент шаҳрининг шаҳар Бюджетидан молиялаштириладиган ташкилотларнинг тасдиқланган харажатлар сметалари ва штат жадваллари - Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлигида, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг молия бошқармаларида;  туманлар ва шаҳарлар Бюджетидан молиялаштириладиган ташкилотларнинг тасдиқланган харажатлар сметалари ва штат жадваллари - туманлар ва шаҳарлар ҳокимликларининг молия бўлимларида рўйхатдан ўтказилиши керак. Ташкилотларнинг Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг захира жамғармаси, Қорақалпоғистон Республикаси республика Бюджетининг, вилоятлар вилоят Бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар Бюджетининг захира жамғармалари, шунингдек тегишли Бюджетнинг қўшимча манбалари маблағлари ҳисобидан харажатлари тегишли молия органи томонидан рўйхатдан ўтказилган харажатлар сметаси асосида амалга оширилади.

Харажатлар сметаларини ва штат жадвалларини рўйхатдан ўтказишдан олдин молия органлари:  Бюджет ташкилотлари ходимларининг харажатлар сметалари бўйича тасдиқланган иш ҳақи суммаларининг штат жадваллари бўйича тасдиқланган иш ҳақига мувофиқлигини;  штат жадвалида назарда тутилган лавозимлар номларининг ва ходимлар сонининг, меҳнатга ҳақ тўлаш разрядларининг, базавий миқдорларининг белгиланган нормативларга мувофиқлигини;  Бюджет ташкилотлари ходимларини моддий рағбатлантириш махсус жамғармасининг тўғри шакллантирилганлигини;  Умумтаълим, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларининг  директор жамғармаси тўғри шакллантирилганлигини;  харажатлар сметасида тасдиқланган стипендиялар учун харажатлар суммасининг харажатлар сметасига доир ҳисоб-китобларга мувофиқлигини;  тўртинчи гуруҳнинг моддалар бўйича ёйилмасидаги харажатлар суммасининг харажатлар сметасида тасдиқланган суммага мувофиқлигини текширади. Ташкилотларнинг харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш пайтида молия органлари ўз ваколатлари доирасида ортиқча штатларни йўқотишлари лозим. Аниқланган камчиликлар бартараф этилганидан кейингина рўйхатдан ўтказишни амалга ошириш лозим. Янгидан ташкил қилинаётган (жумладан, қайта ташкил этиш натижасида) ташкилотларнинг харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш ушбу ташкилотларни белгиланган тартибда ташкил қилиниши тўғрисидаги тегишли қарор кўрсатилганидан сўнг амалга оширилади. Янгидан ташкил қилинаётган маҳаллий тасарруфдаги ташкилотларнинг харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш мазкур ташкилотларни белгиланган тартибда ташкил қилиниши тўғрисидаги тасдиқловчи ҳужжатлар кўрсатилганидан сўнг амалга оширилади.

Ташкилотлар харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатга олиш рўйхатдан ўтказиш карточкасини бериш йўли билан расмийлаштирилади. Ташкилотларнинг харажатлар сметаси ва штатлар жадвали рўйхатдан ўтказилганлиги тўғрисидаги маълумотлар Бюджет ташкилотлари харажатлар сметаси ва штатлар жадвали ҳисобининг журналига киритилади. Компьютер техникаси мавжуд бўлганда Бюджет ташкилотлари харажатлар сметаси ва штатлар жадвали ҳисобининг журнали автоматлаштирилган тарзда юритилиши мумкин. Рўйхатдан ўтказилганлиги тўғрисидаги ҳужжатлар (рўйхатдан ўтказиш карточкалари, сметалар ва штатлар жадвали) қуйидаги тарзда: сметалар ва штатлар жадвали Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигида рўйхатдан ўтказиладиган ташкилотлар бўйича - молия вазирининг ўринбосари, соҳаларни молиялаштирувчи бошқарма ва бўлим бошлиқлари томонидан, ҳудудий молия органларида - молия органлари бошлиқлари (мудирлари) ёки уларнинг ўринбосарлари ҳамда молия органлари Бюджет бўлимлари бошлиқлари томонидан имзоланади. Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар Бюджетларида турувчи халқ таълими муассасалари (ташкилотлари) бўйича рўйхатдан ўтказиш ҳақидаги ҳужжатлар молия органи бошлиғининг (мудирининг) ўринбосари - халк, таълими муассасаларини молиялаштириш бўлими бошлиғи ва молия органи Бюджет бўлимининг тегишли мутахассиси томонидан имзоланади. Ташкилотлар раҳбарларининг харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказиш масалалари бўйича аризалари мазкур хужжатлар рўйхатдан ўтказилган худудий молия органининг раҳбари томонидан ўн кунлик муддатда кўриб чиқилади. Харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини рўйхатдан ўтказган худудий молия органининг қарори бўйича норозилик тўғрисидаги аризалар юқори молия органида кўриб чиқилади. Ўзбекистон Республикаси молия

вазирининг ўринбосари қарори бўйича норозилик тўғрисидаги ариза Ўзбекистан Республикаси молия вазири томонидан кўриб чиқилади. Молиявий йил ўз ниҳоясига етганда барчаагентликлар ўз бюджетларини нолга тенглаштиришади. Молиявий йил охиридахали ҳам сарфланмаган маблағгаэга бўлган агентлик жудаоддий агентлик сифатида таърифланади. Йил охирида бюджет профитситигаэга бўлган агентликлар кейинги молиявий йилда камайтирилган бюджет базаларигаэга бўладилар. Бундан ташқари одатда сарфланмай қолган бюджет маблағлари молиявий йил сўнгида “ўқиб кетади”. Агентликлар фикрига кўра, “хозир ёки ҳеч қачон” ҳолати мавжуд бўлган маблағларни сарфлашгақаратилган. Таъсир қилувчи омиллардан яна бири бу кутилмаган ҳолатларга тайёр туриш мақсадида харажатларнинг бир қисмини агентлик томонидан олиб қўйилишидир. Бу каби маблағни тежаш йил сўнгида катта сарф-харажатларга сабаб бўлиши мумкин, айрим харажатлар ўринли бўлса, айримлари эса мутлақо исрофгарчиликкаолиб келади. Бунга муқобил сифатида ҳеч қандай маблағни қайтариб бермаслик шарти билан агентликларнинг янги бюджетига кўчирилган маблағларга рухсат бериш лозим. Айрим юрисдикциялар маълум бир меъёрларгаасосланган ҳолда маблағ кўчиришга рухсат беришади, масалан умумий бюджетдан кичик фоиз олиш кабилар шулар жумласидандир. Бюджет тизими бюджетларини ижро этиш тартиби Давлат бюджетининг ғазна ижросини ташкил қилиш. Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётни эркинлаштириш ва модернизациялаш шароитида давлат молияси тизимида иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Давлат молиясини бошқаришдаги ислоҳотлар шароитида умумдавлат молия тизимининг бош бўғини - давлат бюджетини бошқариш, бюджет жараёнини ташкил этиш тизимидаги ислоҳотлар, хусусан бюджет ижросида кассали тизимдан жаҳон амалиётида

синалган ва ўзининг ижобий натижаларини берган давлат бюджетининг ғазна ижросига ўтилди. Давлат бюджетининг кассавий ижроси шароитида Марказий банк ва унинг топшириғига мувофиқ тижорат банклари давлат бюджетининг касса ижросини амалга оширадилар. Лекин, бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида бюджет ижросида банк тизимидан фойдаланиш бир қатор муаммоларни келтириб чиқарди: бюджет даромадлари ва харажатлари тўғрисидаги ахборотларнинг этарли даражада оператив (тезкор) эмаслиги; даромадларнинг банк ҳисобрақамларига тушиши ва бюджетнинг ҳисобрақамларида акс эттирилишидаги узилишларнинг мавжудлиги боис бюджет ресурсларини бошқаришдаги тезкорликнинг сустлиги; Солиқ даромадларининг бюджет тизими бўғинлари ўртасида тақсимланиш жараёнларини самарали тартибга солиш ва даромадлар тушумини жадаллаштиришнинг зарурлиги; бюджет ажратмаларининг ҳажмлари билан ҳақиқатда амалга оширилган тўловлар суммалари кўрсаткичларининг тарқоқлиги туфайли маблағларнинг тушуми ва

сарфланиши устидан ягона назоратнинг мураккаблашуви; бюджет ташкилотларининг ҳисобрақамларида ишлатилмаётган бюджет маблағларининг туриб қолиши; бюджет маблағларининг ажратилиши билан уларнинг сўнгги истеъмолчиларга этиб боришигача бўлган вақтнинг узоқлиги; давлат маблағлари ҳаракатининг мураккаблашуви ва ҳажмларининг ортиб бориши билан улардан оқилона фойдаланиш устидан дастлабки назоратнинг ва жорий мониторингнинг зарурлиги ва бошқалар. Санаб ўтилган ҳолатлар давлат бюджетининг кассавий ижросидан ғазна ижросига ўтишнинг зарурлигини белгилаб берди. Давлат бюджетининг ғазна ижроси давлат бюджетининг барча даромадларини ягона ғазна ҳисобрақамига киритишдан, шунингдек, давлат бюджетининг харажатларини шу ҳисобрақамдан тўлашдан иборат. Давлат бюджети ғазна ижросининг асосий тамойиллари - кассанинг ягоналиги ҳамда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини ташкил этишнинг ягоналигидан иборат. Давлат бюджетининг ғазна ижроси қонун хужжатларида белгилаб қўйиладиган махсус ваколатли молия органи ҳамда унинг Қорағалпоғистон Республикаси, вилоятлар, туманлар, шаҳарлардаги ҳудудий бўлинмалари томонидан амалга оширилади. Ғазначилик бўлинмалари — Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилиги, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри бўйича Ғазначилик бошқармалари, туманлар ва шаҳарлар бўйича Ғазначилик бўлинмалари. Молия вазирлиги Ғазначилиги давлат молиясини самарали бошқариш учун ҳам, ундан оқилона фойдаланилиши устидан қатъий назоратни таъминлаш учун ҳам мустаҳкам замин яратди. Буни эса қуйидагича изоҳлаш мумкин: Биринчидан, ғазначилик давлат бюджетининг ижроси жараёнида юзага келадиган даромад ва барча харажатларни ягона ғазна ҳисобрақамидан амалга оширади. Маблағларнинг Ягона ғазна ҳисобрақамига солиқ ва солиқ

бўлмаган даромадлар кўринишида келиб тушиши молиявий ресурсларни оператив бошқариш ва давлат бюджети харажатларини ўз вақтида тўлаш учун барқарор асос яратди. Иккинчидан, дастлабки назоратни амалга ошириш учун шароит юзага келади, яъни мажбуриятларни қабул қилиш жараёни бошланади, бунда бюджет ташкилоти томонидан сметада кўзда тутилган маблағлар доирасида келажакда молиявий харажатларни амалга ошириш бўйича мажбуриятлар ғазначилик органларида рўйхатдан ўтказилади ва шу асосда маблағларнинг мақсадли ҳаракатини таъминлаш учун замин яратди. Бюджет тизими бюджетларининг ижроси бюджет тўғрисидаги қонун ҳужжатларида белгиланган бюджет тизими бюджетлари даромадларининг тушишини таъминлаш ва харажатларини амалга оширишни, шунингдек уларнинг ижроси билан боғлиқ операцияларни ҳисобга олишни назарда тутади. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг, давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ижроси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан таъминланади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджетининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларининг ижроси Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимликлари томонидан таъминланади. Бюджет ташкилотлари бюджетдан ташқари жамғармаларининг ижроси бюджет ташкилотлари томонидан таъминланади. Бюджет тизими бюджетларининг ижроси Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ғазна ижроси йўли билан амалга оширилади. Ғазна ижроси фаолиятни чет элда амалга ошираётган бюджет ташкилотларига ва бюджет маблағлари олувчиларга тадбиқ этилмайди. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг ахборот тизимида бюджет тизими бюджетлари, бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар учун шахсий ғазна ҳисобварақлари очилади.

Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар ўз харажатлар сметаларида назарда тутилган бюджетдан ажратиладиган маблағларни молия йили тугагунига қадар сарфлашга ҳақли. Бюджет тизими бюджетларининг ижроси молия йили мобайнида ва қўшимча вақт даврида амалга оширилади. Кейинги йилнинг январь ойи молия йилига қўшимча вақт даври бўлиб, бу давр мобайнида ўтган йил учун бюджет тизими бюджетларининг ижроси амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги бюджет тизими бюджетларининг қўшимча вақт давридаги ижроси бўйича операцияларни ўтказиш тартибини ва охирги муддатларини белгилайди. Ягона ғазна ҳисобварағи Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан бошқариладиган махсус банк ҳисобварағи бўлиб, унга бюджет тизими бюджетларининг даромадлари ва бошқа тушумлари киритилади ҳамда ундан мазкур бюджетларнинг харажатлари тўланади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ўзбекистон Республикаси Марказий банкида ва бошқа банкларда ўзга банк ҳисобварақлари очиш ҳуқуқига эга. Ягона ғазна ҳисобварағи Ўзбекистон Республикаси Марказий банкида очилади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг банк ҳисобварақларидан маблағларнинг сўзсиз тартибда ҳисобдан чиқарилишига йўл қўйилмайди. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг банк ҳисобварақларига хизмат кўрсатилганлиги учун ҳақ олинмайди. Ҳар бир бюджет бевосита ёки билвосита қилиниши зарур бўлган ишлар ва эришилиши зарур бўлган натижалар режаларини ўзида мужассамлаштиради. Ижро шу режаларни амалга оширишни ўз ичига олади. Бу босқичда бюджет бошқармаси ходимлари муассасалар иш фаолияти ҳақида муҳим маълумотларни олади ва бу билимлар кейинчалик бюджетни тайёрлашнинг кейинги босқичи учун муҳим бўлади.

2. Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари даромадлари ва харажатларининг ёйилмаси. Даромадлар ва харажатлар ёйилмасининг даромад қисми тегишли бюджет даромадларининг бюджет таснифига мувофиқ ойма-ой бўлинган йиллик ҳажмларидан ташкил топади. Даромадлар ва харажатлар ёйилмасининг харажат қисми тегишли бюджет харажатларининг молия йили учун тасдиқланган жамланма харажатлар сметалари харажатлар сметалари асосида тузиладиган, бюджет таснифига мувофиқ ойма-ой бўлинган йиллик ҳажмларидан ташкил топади. Даромадлар ва харажатлар ёйилмасининг якуний маълумотлари, бюджетлараро трансфертлар бундан мустасно, тасдиқланган йиллик бюджетда қабул қилинган суммаларга мос келиши лозим. Даромадлар ва харажатлар ёйилмаси:

Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети бўйича — Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан; Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджети бўйича — Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг молия бошқармалари томонидан; туманлар ва шаҳарлар бюджетлари бўйича — туманлар ва шаҳарлар ҳокимликларининг молия бўлимлари томонидан; давлат мақсадли жамғармалари бўйича — давлат мақсадли жамғармаларини тақсимловчи органлар томонидан тузилади. Даромадлар ва харажатлар ёйилмасининг харажат қисмига харажатлар сметаларини тузиш талаб қилинмайдиган қуйидаги ҳоллар:  бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг харажатлар сметаларини рўйхатдан ўтказиш ҳамда ижро этиш жараёнида бўшайдиган;  товар-моддий қимматликларнинг нормативдан ортиқ захиралари бўйича ҳисобга олинган;  адвокатлар томонидан кўрсатилган юридик ёрдам учун давлат ҳисобидан тўланиши назарда тутиладиган;  қўшилган қиймат солиғи суммасини солиқ тўловчиларга қайтариш учун назарда тутиладиган;  давлат органлари ёки улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) натижасида жисмоний ёки юридик шахсларга этказилган зарарнинг ўрнини қоплаш учун назарда тутиладиган;  бюджет ташкилотларида ишловчи аёлларга ҳомиладорлик ва туғиш нафақасини тўлаш учун назарда тутиладиган, бюджет ташкилотларининг харажатлар сметаларига қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ўзгартиришлар киритилган ҳоллар бундан мустасно;

 бир йўла бериладиган давлат пул мукофотлари ва мукофотларини тўлаш учун назарда тутиладиган;  Чернобил АЭС ҳалокати оқибатларини тугатиш иштирокчиларига компенсациялар тўлаш учун назарда тутиладиган;  транспортда имтиёзли юришни қоплаш учун назарда тутиладиган;  давлат қарзини тўлаш ва унга хизмат кўрсатиш, Ўзбекистон Республикаси иштирокчи бўлган халқаро ташкилотларга аъзолик бадалларини тўлаш ва уларни молиялаштиришда иштирок этиш учун мўлжалланган;  давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини этиштираётган қишлоқ хўжалиги корхоналарини молиявий қўллаб- қувватлаш учун назарда тутиладиган;  сайлов ва референдумлар ўтказиш учун назарда тутиладиган;  бюджетлараро трансфертлар ажратиш учун назарда тутиладиган;  тижорат банклари ва бошқа молия институтларининг устав капиталини шакллантириш ва кўпайтириш учун назарда тутиладиган;  резидент-юридик шахсларга бюджет ссудалари ажратиш ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг кредит линияларини очиш учун назарда тутиладиган;  солиқ ва бюджет сиёсатининг асосий йўналишларида назарда тутилган тадбирлар ҳамда молия йили мобайнида амалга оширилиши назарда тутилган ва Давлат бюджети харажатларини кўпайтиришни талаб қиладиган бошқа тадбирлар учун мўлжалланган давлат мақсадли жамғармаларига ўтказиб бериладиган; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг, Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг захира жамғармаларини шакллантириш учун бюджетдан ажратиладиган маблағлар киритилади. Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг тасдиқланган ҳамда рўйхатдан ўтказилган вақтинчалик харажатлар

сметалари асосида тегишли бюджетларнинг молия йилининг биринчи чораги учун вақтинчалик харажатлари ёйилмаси тузилади. Ҳукумат ва федерал даражаларда пропорционал тақсимот жараёни кенг қўлланилади ва ушбу жараёнда агентликлар тизими ажратилган ажратмалар қай тарзда ишлатилишини аниқлаш мақсадида ўз режаларини марказий бюджет бошқармаларига тақдим этишади. Режалар одатда ҳар ой ёки молиявий йилнинг чораги (квартали)да ишлатилган сарф-харажатларни кўрсатади. Маъмурий масалалар ва Бюджет бошқармалари (А-11 расмий хати) бу жараённи федерал даражада бошқаради. Маъмурий масалалар ва Бюджет бошқармасининг фикрига кўра, "пропорционал тақсимот бу –Маъмурий масалалар ва Бюджет бошқармаларнинг мавжуд миқдордаги ажратмаларнинг ўзлаштириш вазифасини бажарадиган тақсимот ёки мавжуд миқдордаги маблағнинг белгиланган вақт, дастур, фаолият, лойиха ҳамда объектлардаги фонд ҳисобидир”. Пропорционал тақсимот суммаси (миқдори) пайдо бўладиган айрим мажбуриятларни чеклаб қўяди.

1-расм. Бюджет тизими бюджетлари даромадлари ижросини ташкил этиш Давлат бюджетига ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларига даромадларни йиғишга ваколатли бўлган органлар ва ташкилотлар, бундан давлат солиқ хизмати органлари ва божхона органлари мустасно, даромадларнинг тўғри ҳисоблаб чиқилиши, тўлиқ ва ўз вақтида тўланиши устидан назоратни амалга ошириши, шунингдек, агар қонун ҳужжатларида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, давлат солиқ хизмати органига ҳисобот тақдим этиши шарт. Тартибга солувчи даромадлардан тушган тушумлар бюджет тизими бюджетлари ўртасида тақсимланади. Бюджет тизими бюджетлари ўртасидаги тартибга солувчи даромадлардан ажратмаларнинг нормативлари Ўзбекистон Республикаси Президенти ёки у ваколат берган орган томонидан белгиланади. Тартибга солувчи даромадлардан Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетига, вилоятларнинг вилоят бюджетларига, Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетига ҳамда туманлар ва шаҳарлар бюджетларига ажратмаларнинг нормативлари тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари томонидан тасдиқланади. Тартибга солувчи даромадларни бюджет тизимининг бюджетлари ўртасида тақсимлаш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексининг 51-моддасида кўрсатилган қайси даромадлар бўйича тартибга солувчи даромадлардан ажратмаларнинг нормативлари белгиланмаган бўлса, ўша даромадлар Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетига тўлиқ ҳажмда киритилиши лозим, ушбу Кодекснинг 52-моддасида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари тегишли молия органларининг таклифига кўра маҳаллий солиқлар тўлиқ ҳажмда киритиладиган бюджет даражасини белгилайди. Давлат бюджетининг қўшимча манбалари Давлат бюджетининг ҳар бир даражасидаги бюджетларида алоҳида-алоҳида шакллантирилади ва қуйидагилардан ташкил топади: Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг, Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг, Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг, туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг ҳар йил бошида аниқланадиган эркин қолдиқ маблағларидан; Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари, Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджети, туманлар ва шаҳарлар бюджетлари даромадларининг биринчи — учинчи ҳисобот чораклари якунлари бўйича аниқланадиган прогноздан ошириб бажарилишидан; Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетига, вилоятларнинг вилоят бюджетларига ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетига давлат активларини хусусийлаштиришдан тушган маблағлардан; Бюджет Кодексининг 120-моддаси тўртинчи қисмига мувофиқ бюджетдан ажратиладиган маблағлар камайтирилиши натижасида бўшаб қолган маблағлардан. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг, Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг, Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг, туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг эркин қолдиқ маблағлари уларнинг шахсий ғазна ҳисобварақларидаги бюджет маблағлари қолдиғининг (давлат активларини хусусийлаштиришдан тушган маблағларнинг йил бошидаги қолдиқлари суммаси бундан мустасно) ушбу бюджетлар учун жорий молия

йилига тасдиқланган айланма касса маблағлари миқдоридан ошган суммаси сифатида аниқланади. Ўзбекистон Республикаси республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджети, вилоятлар вилоят бюджетлари, Тошкент шаҳри шаҳар бюджети, туманлар ва шаҳарлар бюджетлари даромадлари прогнозининг ошириб бажарилиши биринчи — учинчи ҳисобот чораклари учун ҳақиқатда тушган тушумларнинг тегишли ҳисобот чораклари учун солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича даромадларнинг аниқланган прогнозидан ортиқ суммаси сифатида қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда аниқланади. Қуйи турувчи бюджетлар даромадлари прогнозининг ошириб бажарилиши суммаларини юқори турувчи бюджетда марказлаштиришга йўл қўйилмайди.

Тушумларни ҳисобга олувчи идора тушумларни назорат қилиш ва уни ҳисобга олиш каби функцияларни бажаради. Уиккиасосий Кенгаш, яъни Акциз ва божларни ҳисобга олувчи марказий кенгаш ҳамда тўғри солиқларни ҳисобга олувчи марказий кенгаш орқали барча тўғри ва эгри солиқлар бирлашмасига оид бўлган масалалар устида иш олиб боради. 4 . Budjet tizimi budjetlari xarajatlar qismining ijrosi.

2-расм. Бюджет тизими бюджетлари харажатлари ижросини ташкил этиш Бюджет тизими бюджетларининг харажатлари даромадлар ва харажатлар ёйилмасида назарда тутилган бюджетдан ажратиладиган маблағлар доирасида ҳамда бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар фаолият кўрсатишини таъминлайдиган муддатларда, даромадларнинг тушиши ҳисобга олинган ҳолда амалга оширилади. Бюджет ташкилотларига ва бюджет маблағлари олувчиларга турли даражадаги бюджетлардан бюджетдан ажратиладиган маблағларни ажратишга йўл қўйилмайди, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган ҳоллар бундан мустасно.

БУДЖЕТ ТИЗИМИ БУДЖЕТЛАРИНИНГ ИЖРОСИ ЖАРАЁНИДА БУДЖЕТДАН АЖРАТИЛАДИГАН МАБЛАҒЛАР: 1) қуйидагилар муносабати билан фойдаланилмай қолган бюджетдан ажратиладиган маблағларнинг: - бюджет ташкилотларининг тармоғи, штатлари ва контингентлари бўйича режа бажарилмаганлиги; - бюджет ташкилотларининг тасдиқланган штат жадвалида назарда тутилган штат бирликлари тўлдирилмаганлиги; - капитал қўйилмаларни молиялаштириш учун назарда тутилган маблағлар молия йили якуни бўйича тўлиқ ўзлаштирилмаганлиги; - бюджет ташкилоти ва бюджет маблағлари олувчилар фаолияти тўхтатиб турилганлиги — тўхтатиб турилган давр учун; 2) бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг тасдиқланган харажатлар сметаларида назарда тутилган, давлат молиявий назорати бўйича тадбирлар давомида аниқланган ортиқча ва қонунга хилоф равишда бюджетдан ажратилган маблағларнинг суммаларига; 3) қонун ҳужжатлари қабул қилиниши муносабати билан бюджетдан ажратиладиган маблағлар миқдорларининг қисқартирилиши суммаларига; 4) молия йили бошига товар-моддий қимматликларнинг нормативдан ортиқ захираларининг суммаларига; 5) дотациялар ва субсидияларни тўлаш учун мўлжалланиб, аммо зарурати қолмаган суммаларига камайтирилади. Ажратиладиган маблағларни Бюджет Кодексининг 120-моддасининг тўртинчи қисмига мувофиқ камайтириш тартиби Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланади. Бюджет тизими бюджетлари ижросида давлат харидлари муҳим ўрин эгаллайди. Давлат харидлари товарларни (ишларни, хизматларни) етказиб

берувчиларнинг рақобати ва очиқликни таъминлаш асосида амалга оширилади. Давлат харидлари амалга оширилиши ва уларнинг якунлари тўғрисидаги эълонлар белгиланган тартибда махсус ахборот порталида (Ўзбекистон Республикаси товар-хом ашё биржасининг махсус веб-сайтида) жойлаштирилиши керак. Давлат харидлари амалга оширилиши тўғрисидаги эълонлар махсус ахборот порталида ушбу харидлар амалга оширилишидан камида ўн кун олдин, бироқ жорий молия йилининг 10 декабридан кечиктирмасдан жойлаштирилиши керак. Рақобат ва очиқлик чекланган ҳолдаги давлат харидлари қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда амалга оширилиши мумкин. Бюджет тизими бюджетлари харажатлари ижроси жараёнида бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар томонидан юридик мажбуриятларни қабул қилиш, рўйхатдан ўтказиш ва ҳисобга олиш муҳим ҳисобланади. Юридик мажбуриятлар иқтисодий тасниф кодлари бўйича бюджетдан ажратиладиган маблағлар доирасида бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар томонидан қабул қилинади ҳамда ғазначилик бўлинмалари томонидан рўйхатдан ўтказилади. Вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг бюджетдан ташқари жамғармалари маблағлари ҳисобидан ижро этилиши лозим бўлган юридик мажбуриятлар ғазначилик бўлинмалари томонидан даромадлар ва харажатлар сметаларида назарда тутилган ажратилган маблағлар доирасида ҳисобга олиш учун қабул қилинади. Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг бюджетдан ажратиладиган маблағлар бўйича товарларни (ишларни, хизматларни) етказиб берувчилар билан тузган шартномалари, шунингдек уларга киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар улар ғазначилик бўлинмаларида рўйхатдан ўтказилганидан кейин кучга киради.

Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар юридик мажбуриятлар юзага келишини тасдиқловчи ҳужжатларни ғазначилик бўлинмаларида рўйхатдан ўтказиш учун жорий молия йилининг 25 декабридан кечиктирмай тақдим этади. Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг товарларни (ишларни, хизматларни) етказиб бериш тўғрисида тузиладиган шартномаларида 15 фоиз миқдорида олдиндан тўловни амалга ошириш назарда тутилади, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган ҳоллар бундан мустасно. Бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблағлари олувчиларнинг товарларни (ишларни, хизматларни) импорт қилиш бўйича шартномалари, уларга киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар ушбу шартномалар қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда ваколатли органларда тегишли экспертизадан ўтганидан ва ҳисобга қўйилганидан сўнг ғазначилик бўлинмалари томонидан рўйхатдан ўтказилади. Бунда шартномаларда кўрсатилган суммалар ғазначилик бўлинмалари томонидан Ўзбекистон Республикасининг миллий валютасида ҳисобга олинади. Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг биринчи ҳамда иккинчи гуруҳ харажатлари бўйича юридик мажбуриятлари ғазначилик бўлинмалари томонидан буюртмалар шаклида рўйхатдан ўтказилади. Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг товарларни (ишларни, хизматларни) етказиб берувчилар билан шартномалари жорий молия йили доирасида амал қилиш муддати билан тузилиши лозим, капитал қўйилмалар бўйича шартномалар ҳамда қонун ҳужжатларида назарда тутилган амал қилиш муддати бир неча йилни ташкил этиши мумкин бўлган ҳоллар бундан мустасно. Шартноманинг амал қилиш муддати тугагач, агар шартноманинг амал қилиш муддатини узайтириш тўғрисида қўшимча битим тузилмаган бўлса, етказиб берувчи

(пудратчи) томонидан товарларни (ишларни, хизматларни) етказиб бериш бўйича юридик мажбуриятларни бажариш тугатилади. Бюджетдан ажратиладиган маблағлар асосида белгиланган юридик мажбуриятларни қабул қилиш учун лимит биринчи навбатда тегишли моддалар бўйича молия йили бошида мавжуд бўлган, бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳисобидан тўланиши лозим бўлган ва ғазначилик бўлинмаларида рўйхатдан ўтказилган шартномалар бўйича юзага келган кредиторлик қарзи суммасига банд қилиб қўйилади. Маблағларни:  -бюджет ташкилотининг иқтисод қилинган бюджетдан ажратиладиган маблағлари ҳисобидан ўз бюджет ташкилотларини ривожлантириш жамғармасига, шунингдек тиббиёт муассасаси томонидан — харажатлар сметасида назарда тутилган мақсадли бюджетдан ажратиладиган маблағлари ҳисобидан ўзининг тиббиёт ташкилотларини моддий рағбатлантириш ва ривожлантириш жамғармасига;  -ҳар бир объект бўйича келишилган манзилли ва титул рўйхатларда ҳамда шахсий ғазна ҳисобварақларида ушбу мақсадлар учун назарда тутилган суммалар доирасида капитал қўйилмалар бўйича буюртмачи хизматини сақлаб туришга;  -солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг хизматлари учун ҳақ тўлашга;  -юридик мажбуриятлар мавжудлигини тасдиқловчи бошқа ҳужжатлар асосида амалга ошириладиган харажатларни тўлашга ўтказиш шартнома тузилмаган ҳолда амалга оширилиши мумкин. Бюджет тизими бюджетлари харажатлари ижроси жараёнида бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар томонидан молиявий мажбуриятларни қабул қилиш ва рўйхатдан ўтказиш ҳам муҳим ҳисобланади.

Молиявий мажбуриятлар қабул қилинган юридик мажбуриятлар ва харажатларни тўлаш учун берилган рухсатномалар доирасида ҳисобварақфактуралар ҳамда молиявий мажбуриятлар мавжудлигини тасдиқловчи ҳужжатлар асосида ғазначилик бўлинмалари томонидан қабул қилинади ҳамда рўйхатдан ўтказилади. Биринчи ва иккинчи гуруҳ харажатлари, шунингдек Бюджет Кодексининг 122-моддаси ўнинчи қисмида кўрсатилган харажатлар бўйича молиявий мажбуриятлар юридик мажбуриятларни қабул қилишга доир буюртмалар асосида, иш берувчининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш бўйича эса, иш берувчининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш шартномалари асосида ғазначилик бўлинмалари томонидан рўйхатдан ўтказилади. Амал қилиш муддати тугаган шартномалар бўйича етказиб берилган товарлар (кўрсатилган хизматлар, бажарилган ишлар) ҳақини тўлаш бўйича молиявий мажбуриятларни рўйхатдан ўтказиш жорий молия йили доирасида ҳамда Бюджет Кодекси 122-моддасининг саккизинчи қисмида кўрсатилган ҳолларда ҳисобварақ-фактура ва ўзаро мажбуриятларни солиштириш далолатномаси асосида амалга оширилади. Ғазначилик бўлинмалари бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблағлари олувчиларнинг буюртмалари бўйича тўловларни уларда бюджетдан ажратиладиган маблағлар, юридик ва молиявий мажбуриятлар мавжуд бўлган тақдирда, шунингдек бюджет ташкилотлари бюджетдан ташқари жамғармалари маблағларининг қолдиқлари доирасида амалга оширади. Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар харажатларни тўлаш учун тўлов ҳужжатларини ғазначилик бўлинмаларига тўлов амалга ошириладиган санадан кечи билан бир иш куни олдин тақдим этади. Ғазначилик бўлинмалари томонидан хизмат кўрсатиладиган бюджет ташкилотлари (бюджет маблағлари олувчилар) ўртасидаги, бюджет тизими бюджетларининг турли даражалари ўртасидаги, шунингдек давлат мақсадли

жамғармалари бюджетлари ўртасидаги тўловлар ғазна мемориал ордерлари асосида амалга оширилади. Бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблағлари олувчиларнинг чет эл валютасидаги тўловлари ҳамда пул ўтказмалари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикасининг норезидентлари фойдасига амалга оширилади. Товарларни (ишларни, хизматларни) етказиб берувчи томонидан шахсий ғазна ҳисобварағига жорий ёки келгуси йилда қайтариладиган Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармаларининг маблағлари ҳисобидан ўтган молия йилида ҳосил бўлган дебиторлик қарзининг суммаси, тегишли молия йилига қўшимча даврда қайтариладиганидан ташқари, тегишли бюджет даромадларига ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ягона ғазна ҳисобварағидаги маблағларни бошқаришни Давлат бюджети даромадлари тушумлари ва харажатларининг қисқа муддатли прогнозларини тузиш йўли билан амалга оширади. Қабул қилинган молиявий мажбуриятларни бажариш учун Ягона ғазна ҳисобварағида маблағлар етишмаган тақдирда, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Давлат бюджети харажатларининг чекланган ҳажмини белгилайди ҳамда унинг асосида бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларга харажатларни тўлаш учун рухсатномалар беради. Харажатларни тўлаш учун рухсатномалар бериш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг вақтинча бўш турган маблағлари мавжуд бўлган тақдирда, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги тижорат банкларида депозитларга жойлаштирилиши мумкин бўлган маблағларнинг ҳажмини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг вақтинча бўш турган маблағларини жойлаштириш ва уларни тижорат банкларида депозитларга жойлаштиришдан олинган даромадлардан фойдаланиш

тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг қўшимча манбалари Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети тақчиллигини қоплашга, жорий молия йили учун белгиланган айланма касса маблағларининг миқдорини тўлдиришга, қолган қисми эса, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари билан белгиланадиган тадбирларни молиялаштиришга йўналтирилади. Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг, Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг, шунингдек туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг қўшимча манбалари биринчи навбатда жорий молия йили учун белгиланган айланма касса маблағларининг миқдорини тўлдиришга йўналтирилади. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг, Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг, Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг, шунингдек туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг қўшимча манбалари тегишли бюджет ҳисобидан молиялаштирилиши назарда тутилмаган ташкилотларни сақлаб туришга йўналтирилиши мумкин эмас. Қўшимча манбаларнинг маблағларини йўналтириш тўғрисидаги қарорлар: Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети бўйича — Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан; Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджети бўйича — Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари томонидан; туманлар ва шаҳарлар бюджетлари бўйича — туман ва шаҳар ҳокимлари томонидан қабул қилинади.

Давлат мақсадли жамғармаларининг қўшимча манбаларидан фойдаланиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори асосида давлат мақсадли жамғармаларининг фаолият йўналиши билан боғлиқ харажатлар учун амалга оширилади. Жорий молия йили учун мўлжалланган Давлат бюджети тақчиллигининг тасдиқланган чекланган миқдори ортган тақдирда, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг тақдимномасига кўра Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталарига Давлат бюджети харажатларини қисқартириш тўғрисида таклифлар киритади. Давлат бюджети харажатларини қисқартиришда харажатларнинг устуворлиги ва ижтимоий йўналтирилганлиги бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблағлари олувчиларнинг қабул қилинган юридик ҳамда молиявий мажбуриятлари ҳисобга олинган ҳолда баҳоланади. Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар, шунингдек туманлар ва шаҳарлар Кенгашлари ўз бюджетларининг баланслилиги бузилишига ва Давлат бюджети тақчиллигининг тасдиқланган чекланган миқдори ошишига олиб келадиган тегишли бюджет даромадларини қисқартиришга ёки харажатларини кўпайтиришга қаратилган бирор-бир қарор қабул қилишга ҳақли эмас. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари қабул қилинганидан кейин молия йили мобайнида Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар, шунингдек туманлар ва шаҳарлар Кенгашларининг тегишли бюджет даромадлари қисқаришига олиб келадиган қарорлари тегишли бюджет харажатлари қисқартирилган тақдирдагина қабул қилиниши мумкин.

Агар Давлат бюджети қабул қилинганидан кейин молия йили мобайнида тегишли бюджетларнинг даромадлари ва харажатлари параметрларини кўпайтириш ёки камайтириш тўғрисида қарорлар қабул қилинса, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия органлари томонидан тегишли даражадаги бюджетлар ҳажмларига ўзгартиришлар киритилади. Харажатларни кўпайтириш ёки қисқартириш барча даражадаги бюджетлар ўртасида ўзаро ҳисоб-китоблар йўли билан амалга оширилади. Агар келгуси молия йили учун Давлат бюджети, давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари йил бошлангунига қадар қабул қилинмаган бўлса, Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари қуйидаги шартларга риоя этилган ҳолда ижро этилади:  ўтган молия йилида амалда бўлган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тақсимлаш нормативлари сақлаб қолинади;  бошланаётган молия йилида харажатлар тасдиқланган вақтинчалик харажатлар сметаларига мувофиқ амалга оширилади.  Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетлари молия йили бошланганидан кейин қабул қилинган тақдирда, молия йили мобайнида харажатларнинг умумий суммаси қабул қилинган Давлат бюджетига ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларига мувофиқлаштирилиши керак.  Жорий молия йилининг бюджет тизими бюджетларига тушумларни киритиш билан боғлиқ бўлган барча операциялари жорий молия йилининг охирги иш кунида якунланади.  Давлат бюджетига ва давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетларига келгуси йилда киритилган даромадлар янги бошланган йил даромадлари ҳисобланади.  Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетлари даромадлари бўйича транзит ҳисобварақларига жорий йилнинг охирги иш

куни тугагунига қадар киритилган ва янги бошланган йилнинг уч иш куни мобайнида Ягона ғазна ҳисобварағига ўтказилган даромадлар ўтган йилнинг даромадлари ҳисобланади.  Жорий йилнинг Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларидан барча тўловлар молия йилига қўшимча вақт даври тугаганидан сўнг якунланади. Қўшимча вақт даврида жорий молия йили учун Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларини ижро этиш бўйича операциялар, шу жумладан: I. бюджетлараро муносабатларни тартибга солиш; II. бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларнинг кредиторлик қарзларини тўлаш; III. бюджет ташкилотлари томонидан иқтисод қилинган маблағлар суммаларини бюджет ташкилотларининг ривожлантириш жамғармаларига (тиббиёт ташкилотларининг моддий рағбатлантириш ва ривожлантириш жамғармаларига) ўтказиш; Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетлари маблағлари ҳисобидан бошқа рухсат этилган тўловлар амалга оширилади. Бюджетлараро муносабатларни тартибга солиш юқори ва қуйи турувчи бюджетлар, шунингдек давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ўртасидаги ўзаро қарздорликнинг жами суммаси тўланишини назарда тутади. Ўтган йилни якунлаш бўйича қўшимча вақт даврида муайян тўловларни амалга ошириш тартиби ва муддатлари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланади. Харажатлар бўйича идора Марказий ҳукуматда ижтимоий молиявий бошқарув тизимининг устидан назоратни олиб бориш учун ёки давлат молияси билан боғлиқ масалаларни кўриб чиқиш учун тузилган марказий идора саналади.

Идоранинг асосий фаолияти катта проектларга (режалаштирилган ва ражалаштирилмаган харажатлар) санкция қўллашдан олдин баҳолаш ва штатларга ажратиладиган марказий бюджет ресурсларининг даражасини аниқлаш. Молия ва Марказий тўлов комиссияси томонидан берилган таклифларни ижро этиш, аудитор кузатувлари ва хулосаларимониторинг орқали, молиявий тартиботлар бошқаруви ва молиявий маслаҳатчилар ўртасидаги интерфейс орқали Марказий вазирликлар ва идораларда харажатлар устидан бошқарувни амалга қўйиш. Марказий ҳукумат ҳисоб китобларини тайёрлаш, Марказий ҳукуматда ходимлар бошқарувининг молиявий кўринишлари устидан назорат олиб бориш, ижтимоий хизматлар харажатлари ва нархлари устидан назоратни амалга оширишда Марказий вазирликлар ҳамда идораларга ёрдам кўрсатиш, эксплуатация ва хизмат кўрсатиш тадбирлари ҳамда ходимларни ўқитиш устидан кузатувни олиб бориб, ташкилий қайта инженерлаш ишларига кўмаклашиш ва ижтимоий харажатлар натижалари ҳамда бу натижаларни оптималлаштириш учун процедура ва тизимларни ишлаб чиқишдан иборат. Бундан ташқари юқорида келтириб ўтилган идора вазирликларнинг парламентга боғлиқ бўлган масалаларидан иборат молия вазирлигига оид бўлган масалаларни мувофиқлаштириш билан ҳам шуғулланади. Идора жойлашган Молиявий менежмент миллий институти маъмурий бошқаруви остида фаолият юритиб боради. Бюджетлараро Муносабатлар Бюджетлараро муносабатлар бюджет жараёни давомида давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари ўртасида юзага келувчи иқтисодий-ҳуқуқий муносабатлар мажмуи ҳисобланади.

Бюджетлараро муносабатлар давлат бошқаруви тизимида вертикал ёки горизонтал бўйича пайдо бўлади ва амал қилади ҳамда ҳокимият ҳар бир даражасининг фаолият мақсадларидан келиб чиқиб, уларнинг молиявий имкониятларини ҳисобга олган ҳолда тартибга солинади. Бюджетлараро муносабатлар қуйидаги тамойилларга асосланади: Вақтинчалик қисқа муддатли (молия йилидан кам бўлмаган муддатга) ёки бюджет тизимининг даражалари бўйича даромадларни тартибга солишнинг узоқ муддатли меъёрлари бўйича доимий асосда чегаралаш ва бириктириш. Бюджет харажатларини бюджет тизимининг даражалари бўйича тақсимлаш ва бириктириш. Бюджетларнинг ўзаро муносабатларида бюджет ҳуқуқларининг тенглиги. Бюджетлараро муносабатлар қуйидагиларни ўз ичига олади: - алоҳида ижтимоий ва иқтисодий функцияларни бажариш учун жавобгарликни бюджет тизимининг бюджетлари ўртасида тақсимлаш ва ҳуқуқий жиҳатдан бириктиришни; - бюджет тизимининг ҳар бир даражасига бириктирилган ваколатларни амалга оширишни таъминлайдиган харажатлар ҳажмини белгилашни; - бюджетнинг барча даражаларида даромадлар манбасини белгилаш ва ҳуқуқий бириктиришни; - ҳудудларни молиявий қўллаб-қувватлашнинг барча шаклларини. Бюджетлараро муносабатларнинг мақсадларини қуйидагиларда яъни, ягона иқтисодий маконни яратиш, ҳудудларнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланишида ягона минимал стандартларни таъминлаш, тенг ижтимоий ҳимояни таъминлаш ва фуқароларнинг ижтимоий ҳуқуқларини кафолатлаш, бутун мамлакат ҳудудида иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг қулай шароитларини таъминлашда кўришимиз мумкин

Бюджетлараро муносабатларнинг модели деганда, бюджет тизими даражалари ўртасида даромадлар ва харажатларни тақсимлаш масалаларини эчишда ўзаро муносабатларни ташкил этишнинг асосларини аниқлашга нисбатан институционал ёндашув тушунилади. Бюджетлараро муносабатларнинг марказлаштирилган, марказлаштиришдан чиқарилган ва кооператив моделлари фарқланади (1- расм). • К Кооператив • ооператив 1-расм. Бюджетлараро муносабатлар моделлари Бюджетлараро муносабатларнинг марказлаштирилган модели қуйидаги тамойилларга асосланади: 1. Маҳаллий ҳокимият органларининг ўз бюджетларини шакллантиришга доир ҳуқуқларини чеклаш. 2. Давлат бошқаруви бўғинлари ўртасида функционал мажбуриятлар тақсимотининг йўқлиги ёки расмийлиги. 3. Ҳудудий манфаатларнинг миллий эҳтиёжларга бўйсуниши.

4. Солиқ ваколатларини давлат томонидан тақсимлаш ва маҳаллий ҳокимият органларига молиявий ёрдам беришнинг авторитар усули амал қилиши. 5. Давлат тузилиши шаклига боғлиқлик. Марказлаштирилган моделда маҳаллий бюджетларни шакллантириш марказий бюджет билан узвий боғлиқликда консолидациялашган бюджет режаси доирасида амалга оширилади. Бюджетлараро муносабатларни ташкил этишнинг ушбу моделининг афзалликлари қуйидагиларда яъни, бошқаришни ташкил этишнинг ягоналиги, бюджет тизимининг ташкилотчилик қобилиятини ошириш, белгиланган мақсадларга жадал эришишга молиявий ресурсларни йўналтириш, маҳаллий ҳокимият органларининг харажатлар ваколатларини назоратини яхшилаш ва мувофиқлаштириш, маҳаллий ҳокимият органлари томонидан уларга берилган ваколатлар доирасида маблағлар ни тақсимлаш борасида хато қарорлар қабул қилиш ҳавфини пасайтириш, ҳудудларда аҳоли турмуш даражасини назорат қилиш ва тенглаштиришда намоён бўлади. Мазкур моделнинг камчиликлари эса қуйидагиларда яъни, марказий ҳокимият органларининг иш ҳажми кўпайиб кетганлиги сабабли фаолияти самарадорлигининг пасайиши, ҳудудларнинг молиявий таъминоти ва молиявий базасини ривожлантиришнинг заифлашиши, маҳаллий ҳокимият органларининг боқимандалик кайфияти, улар ҳар қандай ҳолатда ҳудудлар бюджетлари баланслаштирилишига ишончлари комиллигида намоён бўлади.

Бюджетлараро муносабатларнинг марказлаштиришдан чиқарилган модели иқтисодий ривожланган федератив давлат тузилмасига эга мамлакатларга хос бўлиб, улар ҳудудий ва маҳаллий ҳокимият ҳамда бошқарув органларининг бюджет ҳуқуқлари кенгайишини таъминлайди, бу эса ўз навбатида, умумий давлат харажатларида маҳаллий бюджетларнинг улуши ошиб боришига олиб келади. Мазкур моделнинг камчиликлари қуйидагиларда намоён бўлади яъни, бюджетлараро муносабатларнинг марказлаштиришдан чиқарилган моделида ҳукуматнинг макроиқтисодий мақсадларга эришиш ва давлатда молиявий имкониятлар мувозанатини таъминлаш фаолиятини мувофиқлаштириш мураккаблашади, марказлаштиришдан чиқарилган тартибда бюджетлараро муносабатларни бошқариш кўп ҳажмда ахборот талаб қилади ва қарорлар қабул қилишнинг тезкорлиги пасаяди, қарорлар қабул қилишда маҳаллий ҳокимият органлари кўпинча ўзининг ижтимоий- иқтисодий сиёсати манфаатларидан келиб чиқади ва давлат аҳамиятига молик мақсадларни доим ҳам ҳисобга олавермайди. Миллий даромадни қайта тақсимлаш ва макроиқтисодий барқарорликка эришишда ҳудудий ҳокимиятларнинг кенгроқ қатнашиши, бу ўз навбатида, ҳудудий ва марказий давлат тузилмаларининг бюджет соҳасидаги ҳамкорлиги кенгайиб боришига кўмаклашади. Markazlashtirishdan chiqarilgan model quyidagi tamoyillarga asoslanadi: . Markaziy hukumat munitsipalitetlar va mintaqalarning budjet jarayoniga aralashmaydi. 1 2 . Xarajatlarga oid vakolatlar boshqaruvning turli darajalari o‘rtasida qonun yo‘li bilan aniq belgilab qo‘yiladi. 3 . Mahalliy o‘zini - o‘zi boshqarishning moliyaviy mustaqilligini rivojlantirish izchil amalga oshiriladi 4 . Daromadlar manbalarini taqsimlash budjet kelishuvlariga muvofiq amalga oshiriladi 5 . Markazlashtirishdan chiqarilgan budjet davlat tuzilishi shakliga bog‘liq bo‘lmaydi

Солиққа оид даромадларни тақсимлаш тизимида ҳудудий ҳокимиятлар ролини ошириш. Горизонтал бюджет тенглашувининг фаол сиёсати, ҳудудий давлат молиясининг ҳолати, ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражаси учун марказнинг маъсулиятини ошириш, бу эса ўз навбатида, марказ томонидан назоратнинг кучайишига олиб келади ва ҳудудий ҳокимиятларнинг мустақиллигини маълум даражада чегаралайди (бу бошқарувнинг юқори даражада марказлашувида ҳамда ҳудудий ҳокимиятлар марказий тузилмаларнинг агентларига айланишида намоён бўлади). Бюджетлараро муносабатлар - молия оқимларини мақбуллаштириш жараёнининг шартли учта асосий юналишини кўрсатиш мумкин: • харажатлар бўйича ваколатларнинг чегараланиши; • бўғинлараро бюджет тизими даромадларининг чегараланиши; • бюджет бўғинлари ўртасида маблағларнинг қайта тақсимланиши Бюджетлараро муносабатлар Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари, Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджети, туманлар, шаҳарлар бюджетлари, шунингдек давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ўртасидаги Бюджет кодекси билан тегишли бюджетларга бириктирилган харажатларни амалга ошириш учун зарур бўлган тегишли бюджетларни молиявий ресурслар билан таъминлашга доир муносабатлардир. Бюджет кодекси Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизими бюджетларини шакллантириш, тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш, тасдиқлаш, ижро этиш, давлат томонидан маблағ жалб қилиш ва бюджет тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижросини назорат қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солади.

Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексида турли даражадаги бюджетларнинг ваколатлари чегараланиб, бюджетлараро муносабатлар тизими такомиллаштирилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг “Бюджетлараро муносабатлар” номли 20-бобида бюджетлараро муносабатлар тушунчаси, бюджетларнинг даражалари ўртасида даромадлар ва харажатларни ўтказиш, бюджетлараро трансфертларнинг шакллари, субвенциялар, ўтказиб бериладиган даромадлар, дотация, бюджетлараро ўзаро ҳисоб-китоблар, бюджетлараро трансфертларни ўтказиш тартиби, бюджет ссудаси шаклидаги бюджетлараро трансферт, айланма касса маблағлар и, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига қўлланиладиган чекловларга тўхталиб ўтилган. Шундай қилиб, бюджетлараро муносабатларга қуйидагича таъриф беришимиз мумкин: “Бюджетлараро муносабатлар - давлат бюджет механизмининг муҳим ажралмас элементи бўлиб, мамлакатнинг маъмурий- ҳудудий тузилмалари субъектлари ўртасида марказий бошқарувнинг марказдан туриб барча молиявий оқимларни тақсимлаш жараёнини оқилона тартибга солишни таъминлайди ва бундан ташқари, марказий ҳукуматнинг аниқ функцияларини давлат бошқарувининг турли даражаларида ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўзаро тақсимлаб олиш орқали бажариш учун давлат бюджетида жамланган пул маблағлар ининг ушбу субъектлар ўртасида қайта тақсимланишини ўз ичига олувчи муносабатлар йиғиндисидир”. 2. Бюджетларнинг даражалари ўртасида даромадлар ва харажатларни ўтказиш тартиби. Бюджетлараро трансфертлар шакллари. Даромадларни компенсация қилиш ёки харажатларни қоплаш Давлат бюджетини ижро этиш жараёнида қуйи турувчи бюджетларнинг даромадларини ва (ёки) харажатларини камайтиришга ёхуд кўпайтиришга

олиб келадиган ҳолларда ўзаро ҳисоб-китоблар бўйича маблағларни ажратиш ёки олиб қўйиш орқали мажбурий тартибда амалга оширилади. Бюджетлараро ўзаро ҳисоб-китоблар молия йили мобайнида бюджетлар параметрлари ўзгарганда юқори ва қуйи турувчи бюджетлар ўртасида юзага келадиган ўзаро пул муносабатларидир: Кооперати Бюджетлараро ўзаро ҳисоб-китоблар марказлаштиришдан чиқарилган актив - қонун ҳужжатлари қабул қилинганлиги; - Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари даромадларининг прогнози аниқлаштирилганлиги; - бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлар и олувчиларнинг бўйсунуви ўзгарганда харажатлар бир бюджетдан бошқа бюджетга ўтказилганлиги; - капитал қўйилмалар лимитлари бюджетлар даражалари ўртасида қайта тақсимланганлиги муносабати билан юзага келади. Бюджетлараро ўзаро ҳисоб-китобларга киритилиши лозим бўлган сумма юқори турувчи молия органи томонидан аниқланади. Бюджетлараро трансфертлар субвенциялар, ўтказиб бериладиган даромадлар, дотациялар, бюджет ссудаси ва ўзаро ҳисоб-китоблар бўйича маблағлар шаклида амалга оширилади. Бюджетлараро трансфертларнинг ҳажмлари: - жорий молия йилида турли даражадаги бюджетлар даромадлари ва харажатлари ўзгаришига сабаб бўлувчи қонун ҳужжатлари қабул қилинганда; - тегишли барча солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг тўлиқ тушишидан ҳамда бюджетдан ажратиладиган маблағларнинг ўзлаштирилишидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Юқори турувчи молия органи ташаббуси билан юқори турувчи бюджет қуйи турувчи бюджет олдидаги бюджетлараро трансфертнинг бир шакли бўйича мажбуриятлари қуйи турувчи бюджетнинг юқори турувчи бюджет

олдидаги бюджетлараро трансфертнинг бошқа шакли бўйича мажбуриятларини камайтириш эвазига ҳисобга олиниши мумкин. Бюджетлараро муносабатларнинг таснифланишини қуйидаги 2-расмда кўришимиз мумкин. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг 3- моддасида келтирилган асосий тушунчалар шарҳида “Субвенция”, “Ўтказиб бериладиган даромадлар”, “Дотация” ва “Бюджет ссудаси” кабиларга тегишлича талқин берилган: «Субвенция - муайян мақсадларга сарфлаш шарти билан юқори турувчи бюджетдан қуйи турувчи бюджетга қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағлар идир»; “Ўтказиб бериладиган даромадлар - тегишли маъмурий-ҳудудий бирликда шаклланадиган ва юқори турувчи бюджетга омтказиладиган, улар қаэрда шаклланган бўлса, кейинчалик ўша маъмурий-ҳудудий бирлик бюджетига ўтказиб бериладиган даромадлар”; “Дотация- бюджет тизими бюджетларига уларнинг ўз даромадлари этишмаган тақдирда даромадлар билан харажатлар ўртасидаги фарқни қоплаш учун қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағларидир”; “Бюджет ссудаси - қайтариш шарти билан юқори турувчи бюджетдан қуйи турувчи бюджетга, шунингдек давлат мақсадли жамғармаларига, резидент- юридик шахсга ажратиладиган пул маблағлар идир”. Шу билан бирга, Бюджет кодексининг 138-моддасига мувофиқ, “Бюджетлараро ўзаро ҳисоб-китоблар - молия йили мобайнида бюджетлар параметрлари ўзгарганда юқори ва қуйи турувчи бюджетлар ўртасида юзага келадиган ўзаро пул муносабатларидир”.

2-расм. Бюджетлараро муносабатларнинг таснифланиши

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида мамлакатимизни жадал ривожланиб бориши маҳаллий бюджетларнинг давлат бюджетидаги салмоғи ўсишига олиб келади. Шу сабабли умумдавлат солиқларини турли даражадаги бюджетлар ўртасида тақсимланишини такомиллаштириб бориш ҳам бюджет ўртасидаги ўзаро муносабатларни самарали бошқаришни талаб этади. Бунда умумдавлат солиқларидан ажратмаларнинг роли фақат маҳаллий бюджетларни даромадлар билан таъминлаш эмас, балки маҳаллий ҳокимият органларининг юқори бюджетларда маблағлар йиғилишидаги манфатдорлигини, ҳудудларда ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш билан боғлиқлигига эътибор берилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Умумдавлат солиқларидан ажратмалар ҳудудларда йиғиладиган ушбу солиқлар миқдорига нисбатан фоиз ҳисобида белгиланади, лекин бу фоиз миқдорлари ҳар йили бюджет лойиҳаларини тайёрлаб, тасдиқланганда ўша тасдиқланган йил учун белгиланади ва ҳар йил бюджетида ўзгариб туради. Қуйидаги жадвал орқали Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига 2014-2016 йилларда умумдавлат солиқли тушумларидан ўтказмалар меъёрлари тўғрисидаги маълумотларга эга бўлиш мумкин. Маҳаллий бюджетларда 2014-2016 йилларда умумдавлат солиқларидан ажратмалар меъёри бўйича қуйидаги 2-жадвалда келтирилган маълумотлар

асосида таҳлил қилсак, айрим вилоятларга ажратмалар меъёри 2014 йилга нисбатан 2016 йилда оширилган бўлса, айримларда камайтирилган. Масалан, юридик шахслар даромад (фойда) солиғидан ажратмалар Бухоро вилояти маҳаллий бюджетига 2014- 2015 йилларда жами тушумларнинг 55,0 фоиз миқдорида белгиланган бўлса, 2016 йилда бу кўрсаткич 53,0 фоизга камайтирилган. Қашқадарё вилояти маҳаллий бюджетига 2014-2015 йилларда жами тушумларнинг 52,0 фоиз миқдорида белгиланган бўлса, 2016 йилда бу кўрсаткич 60,0 фоизга оширилган. Тошкент шаҳрида 2014 йилда 3 фоизни ташкил этган бўлса, 2015-2016 йилларда 2,0 фоизга камайтирилган.

1-жадвал Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри маҳаллий бюджетларига умумдавлат солиқларидан ажратмалар меъёрлари (фоизда) Soliq turi Yuridik shaxslarnin g daromadi (foydasi) ga soliq Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari ning yalpi daromadida n yagona soliq Mikrofirma va kichik korxonalar dan yagona soliq Jismoniy shaxslarnin g daromadiga soliq QQS Aktsiz solig’i Er osti boyliklari dan foydalang anlik uchun soliq Benzin Dizel yoqilg‘isi Aviatsiya kerosini Alkogol mahsuloti (etil spirtidan tashqari)

Navoiy viloyati 62 57 55 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 62 57 55 62 57 55 5 0 5 0 5 0

Namanga n viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Samarqan d viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Surxandar yo viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Sirdaryo viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Toshkent viloyati 50 40 30 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 50 40 30 50 40 30 5 0 5 0 5 0 Farg’ona viloyati 98 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 98 10 0 10 0 98 10 0 10 0 9 8 10 0 10 0 9 8 10 0 1 0 0 5 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0 Xorazm viloyati 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 10 0

Toshkent shahri. 3 2 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2 5 0 5 0 5 0

Савдо ва умумий овқатланиш корхоналарининг ялпи даромадидан ягона солиқ ҳамда микрофирма ва кичик корхоналардан ягона солиқ ажратмалар меъёри Тошкент шаҳри ташқари барча ҳудудларга 100,0 фоиз тушум сифатида берилган. Жисмоний шахсларнинг даромадига солиқдан ажратмалар меъёри Бухоро, Навоий, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шаҳридан ташқари қолган вилоятларга 100,0 фоиз тушум сифатида берилган. Шунингдек, қўшилган қиймат солиғидан ажратмалар меъёри фақатгина Бухоро, Қашқадарё, Навоий, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шаҳридан ташқари бошқа вилоятларда 2014,2015,2016 йилларда маҳаллий бюджетларга 100,0 фоиз тушум сифатида берилган. Юқори турувчи бюджетдан қуйи турувчи бюджетга дотация қуйи турувчи бюджет харажатларининг режалаштирилган ҳажми субвенциялар ва ўтказиб бериладиган даромадлар ҳисобга олинган ҳолда мазкур бюджет даромадларининг прогноз қилинган ҳажмидан ошиб кетган тақдирда ажратилади. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетларига дотация жамғармалар харажатларининг режалаштирилган ҳажми йил бошидаги қолдиқ ҳисобга олинган ҳолда жамғармалар даромадларининг прогноз қилинган ҳажмидан ошиб кетган тақдирда ажратилиши мумкин. Дотациянинг миқдори: Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан қуйи турувчи бюджетларга ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларига ажратилганда - асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджетининг асосий параметрлари тасдиқланаётганда; Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетидан, вилоятларнинг вилоят бюджетларидан ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан туманлар ва шаҳарлар бюджетларига ажратилганда -

Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари томонидан белгиланади. Дотация маҳаллий бюджетлар даромадлари ва харажатларини мослаштирувчи усул сифатида фойдали бўлгани ҳолда у айрим салбий хусусиятларга ҳам эгадир. Маҳаллий бюджет даромадларининг бу манбаи маҳаллий ҳокимият органларида боқимандалик кайфиятини юзага келтиради. Уларнинг қўшимча даромад топиш, ўз даромадларини кўпайтиришга қизиқишларини пасайтиради, бюджетларни ўз даромад қисмини бажариш имкониятларини чеклабгина қолмай, молиявий назоратнинг сусайишига шароит яратади. Шуни алоҳида қайд этиш керакки, Республикамизда ҳукуматимиз томонидан тасдиқланган ҳудудларни дотациядан чиқариш Давлат дастури доирасида амалга оширилган изчил ислоҳотлар ҳозирда барча ҳудудларда маҳаллий бюджетларни датациядан чиқариш имконини берди. 2012 йилдан бошлаб барча ҳудудлар дотацияга муҳтожлигига барҳам берилди. Субвенциялар асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджетининг асосий параметрлари тасдиқланаётганда белгиланган харажатларни амалга ошириш учун ажратилади. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига бериладиган субвенцияларнинг миқдорлари асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджетининг асосий параметрлари тасдиқланаётганда белгиланади. Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетидан, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан туманлар ва шаҳарлар бюджетларига бериладиган субвенцияларнинг миқдорлари Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари томонидан белгиланади. Фойдаланилмаган субвенциялар жорий молия йили охирида тегишли юқори турувчи бюджетга қайтарилади.

Маҳаллий бюджетларга 2014-2016 йилларда ажратилган субвенциялар ҳажми 2жадвалда келтирилган. Маҳаллий бюджетларга ажратилган жами субвенциялар ҳажмида ҳудудларни салмоғини кўриб чиқадиган бўлсак, 2016 йилда Сурхондарё вилояти 28,7 фоизни, Наманган вилояти 27,3 фоизни, Қорақалпоғистон Республикаси 19,8 фоизни, Жиззах вилояти 16,8 фоизни ва Сирдарё вилояти 7,4 фоизни ташкил этиши кутилмоқда.

2-жадвал Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри маҳаллий бюджетларига 20014-2016 йилларда ажратилган субвенцияларнинг тақсимланиши (млн.сўм) № Xududlar nomi 2014 yil 2015 yil 2016 yil (reja) Subventsiya Jamiga nisbatan % Subventsiy a Jamiga nisbatan % Subventsiya Jamiga nisbatan % 1 Qoraqalpog’iston Respublikasi 495375,5 16,9 506359,2 20,1 475415,7 19,8 2 Jizzax viloyati 372025,0 12,7 367229,1 14,6 404531,0 16,8 3 Namangan viloyati 508364,9 17,4 597393,3 23,7 656235,2 27,3 4 642249,6 21,9 249999,1 9,9

Samarqand viloyati 5 Surxondaryo viloyati 618393,6 21,1 645061,4 25,6 688639,1 28,7 6 Sirdaryo viloyati 159553,3 5,4 155712,4 6,2 178035,6 7,4 7 Xorazm viloyati 133169,6 4,5 Jami hududlar bo’yicha 2929113,5 100,0 2521754,5 100,0 2402856,6 100,0

Мақсадли субвенциялар шаклидаги маблағларни қуйидаги ҳолларда бериш мақсадга мувофикдир: биринчидан, ваколатларни бажариш учун харажатлар ҳажми нобарқарор ва бюджет хизматларини олаётган контингент миқдорига боғлиқ бўлса; иккинчидан, харажатлар ҳажми маҳаллий ҳукумат органлари қарорларига боғлиқ бўлса, бундай харажатларга қуйидагиларни киритиш мумкин: аниқ компенсацияларни тўлаш харажатлари, аҳолига марказий ҳукумат органлари томонидан белгиланган нафақалар ва имтиёзлар. Ўтказиб бериладиган даромадларнинг умумий ҳажми: Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан қуйи турувчи бюджетларга - асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджетининг асосий параметрлари тасдиқланаётганда; Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетидан, вилоятларнинг вилоят бюджетларидан ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан туманлар ва шаҳарлар бюджетларига - Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари томонидан тасдиқланади. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан қуйи турувчи бюджетларга тушумлари ўтказиб бериладиган хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳамда улар томонидан тўланадиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг турлари рўйхати Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси билан биргаликда тасдиқланади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджетидан, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларидан туманлар ва шаҳарлар бюджетларига тушумлари ўтказиб бериладиган хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳамда улар томонидан тўланадиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг турлари рўйхати Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармалари томонидан

Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар давлат солиқ бошқармалари билан биргаликда тасдиқланади. Юқори турувчи бюджетдан қуйи турувчи бюджетга ўтказиб бериладиган даромадларнинг суммаси тегишли қуйи турувчи бюджетга тушиши лозим бўлган даромадлар ҳисобга олинган ҳолда белгиланади. Ўтказиб бериладиган даромадларни ўтказиш улар бўйича ҳақиқатда тушган тушумлар доирасида, бироқ уларнинг тасдиқланган ҳажмидан ортиқ бўлмаган миқдорда амалга оширилади. Бюджет ссудаси бюджет манбаларининг тўлиқ сафарбар қилиниши тегишли бюджетларда назарда тутилган харажатлар қопланишини таъминламаган тақдирда, қайтариш шарти билан ва фоизсиз берилади. Бюджет ссудаси: прогноз қилинган даромадлар ва режалаштирилган харажатлар ўртасидаги режали вақтинчалик касса узилишини қоплаш учун - тўққиз ойгача бўлган муддатга; даромадлар тушумлари ва харажатларни амалга ошириш ўртасида кутилаётган вақтинчалик касса узилишларини қоплаш учун - олти ойгача бўлган муддатга берилади. Budjet ssudasi daromadlar tushumlari va xarajatlarni amalga oshirish o‘rtasida kutilayotgan vaqtinchalik kassa uzilishlarini qoplash uchun - olti oygacha bo‘lgan muddatga beriladi. prognoz qilingan daromadlar va rejalashtirilgan xarajatlar o‘rtasidagi rejali vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash uchun - to‘qqiz oygacha bo‘lgan muddatga;

Режали бюджет ссудаси даромадларнинг прогноз қилинган тушумлари, назарда тутилган субвенция, ўтказиб бериладиган даромадларнинг суммаси, айланма касса маблағлар идан ва йил бошидаги эркин қолдиқлардан вақтинчалик маблағ жалб қилиш, дотация тасдиқланган тегишли бюджетларда назарда тутилган айрим чораклардаги харажатлар қопланишини таъминламаган ҳолларда берилади. Бюджет ссудаси: Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети маблағлари ҳисобидан - Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетига, вилоятларнинг вилоят бюджетларига, Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетига, давлат мақсадли жамғармалари бюджетларига; - Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари, Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджети маблағлар и ҳисобидан - туманлар ва шаҳарлар бюджетларига уларнинг даромадлари ҳамда харажатлари ўртасидаги режали ёки кутилаётган вақтинчалик касса узилишини қоплаш учун берилади. Бюджет ссудаларини беришнинг мажбурий шарти улардан белгиланган мақсадда фойдаланиш, шунингдек жорий молия йили мобайнида уларни ўз вақтида қоплашдан иборатдир. Бюджет ссудаси Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва тегишли ҳокимликларнинг, давлат мақсадли жамғармасини тақсимловчи орган раҳбарининг бюджет ссудасига бўлган эҳтиёжни асословчи ҳисоб- китоблар илова қилинган ёзма сўрови асосида берилади. Бюджет ссудаси бериш тўғрисидаги ёзма сўровни кўриб чиқишда молия органи қарор қабул қилиш учун зарур бўлган ахборот ва ҳисобкитобларни сўраб олиш ҳуқуқига эга. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва тегишли ҳокимликларнинг, давлат мақсадли жамғармасини тақсимловчи орган

раҳбарининг ёзма сўровини кўриб чиқиш якунлари бўйича бюджет ссудасини бериш тўғрисидаги қарор: Ўзбекистон Республикаси республика бюджетидан - Ўзбекистон Республикаси молия вазири томонидан; Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари, Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан - тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси молия вазири, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармалари бошлиқлари томонидан беш иш куни ичида қабул қилинади. Бюджет ссудасини ажратиш бюджет ссудасини бераётган молия органи ва бюджет ссудасини олувчи молия органи (давлат мақсадли жамғармаларини тақсимловчи орган) ўртасида бюджет ссудаси бериш тўғрисидаги шартнома билан расмийлаштирилади. Бюджет ссудасини қайтариш муддатларини узайтириш бюджет ссудасини олувчида уни белгиланган муддатларда ўз вақтида тўлаш имкониятини истисно этадиган молиявий қийинчиликлар юзага келган ҳолларда амалга оширилади. Бюджет ссудасини қайтариш муддатларини узайтириш бюджет ссудасини бериш учун ушбу моддада белгиланган тартибда ва шартлар асосида амалга оширилади. Бюджет ссудасини олувчи тегишли молия органига бюджет ссудасини тўлаш муддатларини узайтириш тўғрисидаги ёзма сўров билан тўлаш муддати тугашидан камида беш иш куни олдин мурожаат этади. Бюджет ссудасини тўлаш бюджет ссудасини бериш тўғрисидаги шартномада белгиланган муддатларда: - маблағлар ни ўтказиш; - қуйи турувчи бюджетларга ва давлат мақсадли жамғармаларига ўтказилиши керак бўлган субвенциялар, ўтказиб бериладиган даромадлар, - бюджетлараро ўзаро ҳисоб-китоблар ва дотациялар эвазига ўзаро ҳисобга олиш;

- иш ҳақини тўлаш, ижтимоий эҳтиёжларга ажратмалар, стипендиялар, пенциялар, кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам, компенсация тўловлари ва нафақалар тўлаш харажатлари қопланганидан сўнг қуйи турувчи бюджетларнинг шахсий ғазна ҳисобварақларидан маблағлар ни сўзсиз ундириб олиш йўли билан амалга оширилади. Қўшма Штатларда ҳукуматлар даромад манбаларидан фойдаланиш ва харажатларнинг асосий соҳалари турлари фарқ қилади. Федерал ҳукумат асосан шахсий ва корпоратив даромад солиғи ҳамда ижтимоий суғурта солиғига таянади. Федерал харажатлар мудофаа, тиббий ҳуқуқлар ва ижтимоий суғурта тарзида жамланган. Штатлар федерал ҳукуматдан ўз даромадининг деярли тўртдан бир қисмини қоплайди ва қолган қисми асосан савдо ва индивидуал фойда солиқларидан иборат. Уларнинг харажатлари таълим, ижтимоий хизматлар ва халқ фаровонлигига сарфланади. Маҳаллий ҳукуматлар, солиштирадиган бўлсак, ўз фондларининг учдан бир қисмини бошқа ҳукуматлардан ва тўртдан бир қисми, яъни таълим энг салмоқли харажат функциясига кирса ҳам, мулк солиғидан шакллантирилади. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг, Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг, Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг, шунингдек туманлар, шаҳарлар бюджетларининг айланма касса маблағлари уларнинг даромадлари билан харажатлари ўртасидаги вақтинчалик касса узилишини қоплаш мақсадида шакллантирилади.

 Йил мобайнида айланма касса маблағларидан жалб қилинган суммалар йил охиригача тикланиши лозим. Айланма касса маблағларининг йил охиридаги миқдори белгиланган суммага мос келиши керак. Келгуси молия йили учун белгиланган айланма касса маблағлари:  тегишли бюджетларнинг шахсий ғазна ҳисобварақларидаги маблағларнинг йил бошидаги қолдиқлари;  жорий йилнинг биринчи — учинчи чораклари якунлари бўйича даромадлар прогнозининг ошириб бажарилиши суммалари ҳисобидан тўлдирилади. Туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг тегишли манбалари этарли бўлмаганда туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг айланма касса маблағларини тўлдириш тўғрисида Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари томонидан қарор қабул қилиниши мумкин. Республикамизда бюджетлараро муносабатларни тартибга солиш ва бошқаришда ҳуқуқий жиҳатдан бюджет жараёнида: Aylanma kassa mablag’larining miqdorlari : O’zbekiston Respublikasining respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari uchun — asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi va Davlat byudjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda; tumanlar va shaharlar byudjetlari uchun — Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan belgilanadi

- Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг туманлар ва шаҳарлар бюджетлари билан; - давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг туманлар ва шаҳарлар бюджетлари билан; - Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг бир-бири билан, шунингдек бошқа маъмурий-ҳудудий бирликнинг туманлари ва шаҳарлари бюджетлари билан; - туманлар ва шаҳарлар бюджетлари ўртасида ўзаро муносабатларига йўл қўйилмаслиги белгилаб қўйилган. Алоҳида қайд этиш лозимки, республикамизда Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига қўлланиладиган чекловлар ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилган. Жумладан, Бюджет кодексининг 142-моддасига мувофиқ, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари баланслаштирилган даромадлар ва харажатларга эга бўлиши лозим. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари тақчиллигига йўл қўйилмайди. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларини қабул қилиш ва ижро этишда: - маблағлар жалб қилишни амалга оширишга, юқори турувчи бюджетлардан бюджет ссудалари олиш бундан мустасно; - тасдиқланган бюджетдан ажратилган маблағлар дан ортиқ харажатларни амалга оширишга; - тегишли бюджетлар маблағлар и ҳисобидан бошқа юридик ва жисмоний шахслар фойдасига молиявий кафолатлар ва кафилликлар беришга; - юридик ва жисмоний шахсларга бюджет ссудалари ва кредит линиялари беришга йўл қўйилмайди.

Бюджетлараро муносабатларни бошқаришнинг хориж тажрибаларини кўриб чиқадиган бўлсак, федерал ва унитар давлатларда ўзига хос хусусиятларга эга. Унитар давлатлар бюджет тизими бюджет ресурсларининг юқори даражада марказлашуви ва маҳаллий бюджетларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари даражаси пастлиги билан ажралиб туради. Федератив давлатларда эса бюджет тизими маҳаллий бюджетларнинг нисбатан мустақиллиги ва бу борадаги ваколат доирасининг кенглиги билан ажралиб туради. Ривожланган давлатларда бюджетлараро муносабатлар тизими аллақачон ишлаб чиқилган, бунда айрим таркибий қисмлар вақти- вақти билан ўзгартирилиб турилади. Дунё тажрибасига кўра бюджетлараро муносабатлар муаммоси қуйидаги учта саволни ўз ичига олади: - турли даражадаги бюджетлар ўртасида даромадларни тақсимлаш; - харажатларни молиялаштириш бўйича ваколатларни чегаралаш ва белгилаб бериш; - бир даражадаги бюджетдан иккинчи даражадаги бюджетга маблағлар ни турли шаклда қайта тақсимлашни ўз ичига оладиган бюджетлараро тартибга солиш. Турли даражадаги бюджетлар ўртасида даромадларни тақсимлашнинг кўплаб усулларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Бу услублар бюджет автономияси даражасига, улар таъсирининг адолатлилиги ва бетарафлилиги даражасига, шунингдек худулараро қайта тақсимоти даражасига кўра бир- биридан фарқ қилади. Жаҳон тажрибасида даромадни тақсимлаш ваколатининг асосан уч шакли кенг қўлланилади: 1. Солиқ манбаларини бюджетлараро тақсимлаш ва улардан алоҳида фойдаланиш; 2. Федератив бюджет даромадларининг бир қисми бўлиниши.

3. Айнан бир манбадан биргаликда фойдаланиш. Канада федератив тузилиш модели марказлаштиришдан чиқариш даражасининг юксаклиги билан тавсифланади. Конституцияга мувофиқ федерал ҳукумат ва провинциялар ҳукуматлари тенг ҳуқуқли шериклар ҳисобланади, маҳаллий ҳокимият органлари мустақил конституциявий мақомга эга эмас. Бу ҳол солиқ солиш базаси, солиқ ставкасини белгилаш, солиқларни йиғиш ва уларни бошқариш борасидаги ваколатларнинг федерал ҳукумат, провинциялар ҳамда маҳаллий ўртасида тақсимланишида ўз аксини топган. Харажатлар соҳасида федерал ҳукумат ваколатларига қуйидагилар киради: мудофаа, пул - кредит сиёсати, темир йўл ва ҳаво транспорти, ташқи иқтисодий муносабатлар ва ишсизлик бўйича суғурта. Федерал ҳукумат ва провинциялар ҳукуматларининг қўшма ваколатларига қуйидагилар киради: пенция таъминоти, иммиграция, саноат ҳамда қишлоқ хўжалиги. Провинцияларнинг ваколатларига қуйидагилар киради: таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти (полиция), табиий ресурслар ва йўллар. Канадада минимал миллий стандартларни таъминлашга бюджет маблағлар ини қуйидаги уч йўналишда вертикал қайта тақсимлаш йўли билан эришилади: - мавжуд дастурларни молиялаштириш (соғлиқни сақлаш ва таълим соҳаларида кўрсатиладиган хизматларнинг федерал даражада белгиланган стандартларига асосланувчи аниқ мақсадга қаратилган блокли грантлар); - Канада ёрдам режаси (ижтимоий ёрдам соҳасида аниқ мақсадга қаратилган улушли грантлар); - Канада бюджетни тенглаштириш дастури. Бюджетни (даромадларни) тенглаштириш ҳар йили солиқ салоҳияти стандарт даражадан паст бўлган ва ижтимоий хизматларни лозим даражада

молиялаштириш имкониятини бермайдиган провинцияларга мақсадсиз грантлар бериш орқали амалга оширилади. Канада федератив тузилиш модели марказлаштиришдан чиқариш даражасининг юксаклиги билан тавсифланади. Мазкур шароитда солиқ солинадиган базани ва солиқ ставкасини белгилаш, лиқлар, йиғимларни йиғиш ҳамда бошқариш бўйича ваколатлар федерал ҳукумат, провинциялар ва маҳаллий маъмуриятлар ўртасида тақсимланган. Айрим давлатларда яъни, Канада, Германия, Франция ва Австралия давлатларида солиқ турлари бўйича тушумларнинг бюджет даражалари ўртасида тақсимланишини кўришимиз мумкин. Канадада умумий солиқларнинг бюджет даражалари яъни, федерал бюджетга 48,9 фоиз, ҳудудий бюджетга 41,5 фоиз, муниципал бюджетга 9,6 фоиз тақсимланади. Германияда умумий солиқларнинг бюджет даражалари яъни, федерал бюджетга 70,7 фоиз, ҳудудий бюджетга 22,0 фоиз, муниципал бюджетга 7,3 фоиз тақсимланади. Францияда умумий солиқларнинг бюджет даражалари яъни, федерал (марказий) бюджетга 89,2 фоиз ва муниципал бюджетга 10,8 фоиз тақсимланади. Австралияда умумий солиқларнинг бюджет даражалари яъни, федерал бюджетга 77,4 фоиз, ҳудудий бюджетга 19,3 фоиз, муниципал бюджетга 3,3 фоиз тақсимланади. Давлат бюджети тақчиллиги ва профитсити, давлат томонидан маблағ жалб қилиш 1. Давлат бюджетининг ҳолати. Давлат бюджетининг баланслилиги, профитсит ва тақчиллик ҳолатлари. Иқтисодий-ижтимоий ривожланишнинг бугунги босқичида бюджет даромадлари ишлаб чиқаришнинг ривожланиши, хўжалик субъектларининг ва аҳоли даромадларининг ошиб бориши, солиқ базаларининг кенгайиши, мулк шаклларининг кўпайиши билан ортиб бормоқда. Лекин, бу даврда жамиятнинг кўп томонлама эҳтиёжлари ҳам камайгани йўқ, аксинча, бюджет

томонидан молиялаштирилиши объектив зарурият бўлган, моҳият жиҳатидан янги-янги тадбирлар, лойиҳалар, йўналишлар пайдо бўлди. Уларни тўлиқ ҳажмда молиялаштириш янада кўпроқ маблағларни тақозо этади. Лекин даромадларни муттасил ошириб бориш (хусусан, солиқларни ошириш орқали) имконияти амалдаги солиқ қонунчилиги билан чегараланган. Шу билан бирга, солиқларни асоссиз равишда ошириш иқтисодий субъектларнинг хўжалик фаолиятига жиддий путур етказади, уларнинг ишлаб чиқаришни ривожлантириш, унинг самарадорлигини оширишга бўлган қизиқишларини сўндиради. Бундай шароитда бюджет харажатларининг бюджет даромадлари билан балансланган бўлишига ҳар доим ҳам эришиб бўлмайди. Даромадлар ва харажатларнинг тенглигини амалга оширувчи бюджет баланслаштирилган бюджет дейилади. Баланслаштирилган бюджетда дефицит ва профитсит бўлмайди. Янада умумийроқ айтадиган бўлсак, унда бюджет дефицити бўлмайди, лекин эҳтимолий бюджет профитсити бўлиши мумкин. Кўпчилик иқтисодчилар ҳукумат ҳақиқатан ҳам уни уддалай олса, федерал бюджетни баланслаштириш фоиз ставкаларини пасайишига, жамғармалар ва инвестицияларнинг ўсишига, савдо дефицитини камайишига ва узоқ вақт давомида иқтисодиётни тезроқ ўсишига олиб келади. Келажак авлодлар ўз яшаш турмуш даражаларини пасайтиришлари талаб этилмайди ва ҳозирги авлод мана шу ҳолатда яшашни давом эттириши мумкин. Жуда кўп давлатлар ўз конституцияларида даромаддан кўра кўпроқ сарфлашни тақиқлаш орқали бюджет баланси тузатишларини амалга оширган. 2003-йилда Швейцариянинг қонун чиқарувчи органи бюджет ҳар доим балансда бўлиши кераклиги тўғрисида конституцион ўзгартириш киритди, бу иқтисодий ҳолатларни инобатга олган ҳолда амалга оширилган. Ҳукумат инқирозларда дефицитга дуч келиши мумкин, лекин иқтисодий ривожланишда бундан сақланиши керак. Германиянинг конституцияси 2009- йилда Шкулденбремсе (қарзни тўхтатиш) мақсадида тузатилганди, бунда 0,35 фоиздан ортиқ дефицитларни тақиқлаш белгиланди.

У давлат ва федерал даражада амал қилади. 2011-йилда Испания ўз конституциясини исталган берилган йил учун ЯИМда қарзнинг 60 фоиздан ортиқ улушини тақиқлаш бўйича ўзгартирди. АҚШда Вермонт штатидан бошқа ҳар бир штат баланслаштирилган бюджетнинг тузилмасига эга. Евро ҳудуд давлатлари 2012-йил мартда имзолаган “Бюджет Мослашувчанлиги” ҳар йили эмас, балки бутун иқтисодий даврда бюджет дефицитини тақиқловчи ҳужжат ҳисобланади. Ҳукумат иқтисодий шўнғишлар ва қўшимча вазиятлар пайтида юқори дефицит ҳолатини амалга ошириши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексида давлат бюджетининг ҳолатини белгилаб берувчи тушунчаларга қуйидагича таърифлар берилган: Давлат бюджети профитсити — муайян даврда Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети даромадларининг унинг харажатларидан ошиб кетиши; Давлат бюджети тақчиллиги — муайян даврда Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети харажатларининг унинг даромадларидан ошиб кетиши. Давлат бюджети даромадларининг бюджет харажатларидан ошиш ҳолати юзага келганда, бюджет профитсити пайдо бўлади. Бюджет профитсити, одатда, давлатнинг қарз мажбуриятларини тўлашга ва ликвидли маблағларини кўпайтиришга жалб этилади. Кейинги йилларда бюджет-солиқ тизимидаги ислоҳотларнингижобий пировард натижалари сифатида 2005-2016 йилларда давлат бюджетининг профитсит билан ижроси таъминланганлигини кўришимиз мумкин. Шунингдек, инфляция жараёнининг меъёрдаги даражасинитаъминланиши ислоҳотларни ҳозирги шароитида макроиқтисодийбарқарорлик ва иқтисодий ўсишнинг натижалари ҳисобланади.

1-расм. 2000-2016 йилларда давлат бюджетининг ҳолати тўғрисида маълумот Республикамизда кузатилаётан макроиқтисодий барқарорлик ва иқтисодий ўсиш суръати шароитида давлат бюджетининг тақчиллик билан режалаштирилишига қарамасдан, биргина 2016- йилда ялпи ички маҳсулотга нисбатан 0,1 фоиз профитсит билан ижро этилаётгани нафақат иқтисодий соҳада, балки давлатнинг молиявий фаолияти соҳасида амалга оширилаётган изчил ислоҳотларнинг натижасидир. 1-расмдан кўринадики, 2000-2004 йиллар давомида мамлакатимиз давлат бюджети тақчиллигини -1,0 фоиздан -0,4 фоизга пасайтириш, 2005-2008 йиллар давомида эса давлат бюджети тақчиллигига барҳам бериб, давлат бюджети профитситини 0,1 фоиздан 1,5 фоизга оширишга эришилди. Кейинги йилларда мазкур жараёнларга ҳам жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози ўзининг салбий таъсирини кўрсатишига қарамасдан, бюджет профитситини сақлаб қолишга эришилмоқда. Хусусан, мураккаб кечган 2016 йилда ҳам мақсадга мувофиқ йўналтирилган чора-тадбирлар натижасида бюджет даромадларининг харажатлардан ортиш ҳажми ялпи ички маҳсулотнинг 0,1 фоизи даражасида бўлишига эришилди. - 0,1 - 0,1 - 0 8, - 0 4, - 0 4, 1,0 50 , 1 1, 5,1 0 2, 3,0 0 , 4 ,0 4 3,0 , 20 10 , 0 , 1 - 5,1 - 0,1 - 5,0 00 , 50 , 01 , 1 , 5 2 , 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Davlat budjeti taqchilligi, frofitsiti, % da Yillar

Амалиётда бюджет даромадлари ва харажатларининг тенглигига ҳамма вақт ҳам эришилавермайди. Айрим ҳолларда бюджетнинг даромадлари унинг харажатларидан кўп бўлиши мумкин. Бундай бюджет профитситли бюджет дейилади. Аксинча, баъзи ҳолларда эса бюджетнинг харажатлари унинг даромадларидан кўпроқ бўлади. Шунга мувофиқ равишда бюджет харажатларининг бюджет даромадларидан кўп бўлишига бюджет дефицити дейилади. Собиқ Иттифоқда маъмурий-буйруқбозлик йилларида давлат бюджети тақчиллиги узоқ вақтларгача мустақил иқтисодий категирия сифатида тан олинмаган. Давлат бюджетини шакллантиришда молиявий ресурсларга бўлган талабдан келиб чиққан холда, уларни молиялаштириш учун маблағлар қидириб топиларди ва шу асосда давлатнинг молиявий манфаатлари таъминланарди. Режали иқтисодиёт маълум даврларгача ҳеч қанақа ларзаларсиз, бир текисда маъмурий-буйруқбозлик асосида ривожланиб бориши даромадлар ва харажатлар орасида “касаллик” аломатларини аниқ кўрсатмади. Аммо, кейинги даврларда собиқ Иттифоқда бюджет тақчиллиги холати юзага чиқа бошлади. Дастлабки йиллардаги бюджет тақчиллиги жамғарма кассалардаги аҳоли маблағлари, ҳаётни узоқ муддатга суғурта қилиш бадалларининг ўсиши ва аҳоли ўртасида давлатнинг ички ютуқли заём облигацияларини чиқариш ҳисобига қоплаб борилди. Бу турдаги қарзлар олдиндан мавжуд бўлган ресурсларни қайта тақсимлаш бўлгани учун молиявий-моддий баланснинг бузилишига олиб келмади, аммо бу жараён давлат қарзларининг ўсишига олиб келди. 1986- йилда бюджет тақчиллигининг жуда тез суръатда ўсиб кетиши (45,5 млрд рубл) Иттифоқ молия тизимининг парокандалик ҳолатини бошлаб берди. Аксарият штатларда мувозанатлашган бюджет талаблари мавжуд бўлсада, мазкур талаблар барча штатлар учун бир хил эмас. Биринчи навбатда, “мувозанат” тушунчаси ҳаражатларнинг даромадлардан ошиб кетмаслиги кераклигини англатади, бироқ барча мавжуд даромадларни ҳам

мувофиқлаштириш ва сарфлашнинг иложи бўлмайди. Сарфланадиган даромадлар барча маблағларни қамраб олмайди, ва одатда грантлар (труст фундс) ҳамда капитал хараражатлар мазкур рўйхатга кирмайдиган харажатлар ҳисобланади. Натижада, давлат жамғармасининг камида ярим қисми мувозанатлашган бюджет талаблари томонидан қамраб олиниши мумкин. Бюджет идорасига сўровни тақдим этиш, бюджет лойиҳасини қонун чиқарувчи органга тақдим этиш ва тасдиқлатиш муддатлари каби масалалар сабабли мувозанатлаштириш талаблари ҳам турлича бўлиши мумкин. Ҳудди шундай фарқлар маҳаллий даражада ҳам учрайди. Штат бюджет тизимининг мувозанатга эришиши сиёсий жараён ҳисобланади. Даромадларни ошириш йўлларини излаб топиш ва харажатларни қисқартириш мувозанатга эришишнинг кенг тарқалган йўли бўлсада, мувозанатни таъминлаш учун бошқа воситалардан ҳам фойдаланилади. Масалан, бюджет захиралари, қора кун (фавқулотда вазиятлар) учун сақлаб қўйилган маблағлар, аввалги йиллардан қолган жамғармалар ҳаражатларни қоплашга йўналтирилиши мумкин. Айрим давлатлар бюджет ҳаражатларини қисқартириш талаб этилган пайтда ҳам қора кунга асраб қўйилган маблағлар ҳисобидан ҳаражатларни юқори даражада амалга оширишда давом этадилар. Шунингдек, айрим ҳолларда, ресурслардан аввалги йилда фойдаланилган бўлса ҳам тўловлар бир молиявий йилдан кейингисига ўтказилиши мумкин. Сиёсий раҳбарлар бюджет мувозанатда бўлмаган пайтда ҳам уни мувозанатлашган бюджет қилиб кўрсатиш учун шу ва бошқа воситалардан фойдаланадилар. 2. Бюджет тақчиллигини тартибга солиш. Тақчилликни келтириб чиқарувчи омиллар. Тақчилликни молиялаштириш манбалари. 1. Давлат бюджети тақчиллигини молиялаштириш учун мамлакат марказий банкидан кредитлар олиш, яъни муомалага қўшимча пул эмиссиясини амалга ошириш. 2. Давлат бюджети харажатларининг ҳажмини қисқартириш. 3. Давлат бюджети даромадларини кўпайтириш, яъни амалиётга янги солиқ турларини киритиш ёки амалдаги солиқ ставкаларини

ошириш. 4. Давлат мулкини маҳаллий ва хорижий сармоядорларга сотиш. 5. Мамлакат аҳолисидан, маҳаллий хўжалик юритувчи субъектлардан, хорижий мамлакатлар ҳукуматидан, халқаро молия ташкилотларидан ва йирик хорижий тижорат банкларидан қарз олиш. Тақчилликни ҳажми: миллий валютада абсолют суммада; мамлакат ялпи ички маҳсулоти ҳажмига нисбатан; миллий даромад ҳажмига нисбатан; бюджет даромадлари ва харажатларига нисбатан фоизларда аниқланади. Бошқа ҳоллар тенг бўлган шароитда, бюджет дефицити вужудга келишининг энг умумий сабаблари қуйидагила рдан иборат бўлиши мумкин: иқтисодиётни ривожлантириш учун йирик давлат капитал қуйилмаларини амалга оширишнинг зарурлиги; фавқулодда ҳодисаларнинг мавжудлиги; иқтисодиётдаги таназзулли (кризисли) ҳолатлар ва унинг эмирилиши; молия -кредит алоқаларининг етарли даражада самарали эмаслиги; ҳукумат томонидан мамлакатдаги молиявий ҳолат устидан етарли даражада назорат қила олмаслик; ижтимоий ишлаб чиқаришнинг нисбатан паст даражада са -марадорлиги; ташқи иқтисодий алоқаларнинг нисбатан кам натижалилиги; бюджет харажатларининг нооқилона таркибий тузилиши (структураси); мамлакат миқёсида мавжуд бўлмаган маблағлар ҳисобидан яшашга интилиш; йирик давлат инвестицияларини амалга ошириш амалиё -тининг мавжудлиги; ҳарбий харажатлар даражасини нг нисбатан катталиги; ички реал имкониятни етарли даражада инобатга олмаган ҳолда бошқа мамлакатларга ёрдам берилиши; давлатга иқтисодиёт ва социал соҳани ривожлантиришга стимул сифатида фойдаланиш

имконини бермайдиган ва етарли даражада самараДавлат бюджети тақчиллигини молиялаштиришнинг энг осон, лекин жуда қалтис усули ли бўлмаган бюджет механизмининг мавжудлиги; бўлиб мамлакат Марказий банкидан қарз олиш ҳисобланади. Таъкидлаш лозимки, мамлакат Марказий банкдан кредит олиш ўз моҳиятига асосан муомалага қўшимча пул эмиссиясини амалга ошириш ҳисобланади. Ушбу усул қўлланилганда, мамлакатда давлат бюджети тақчиллиги расман молиялаштиришга эришилади, лекин ушбу усулнинг айрим салбий томонлари мавжуд. Мамлакат Марказий банкидан хаддан ташқари кўп кредитлар олиш натижасида мамлакатда шиддатли ёки жиловланмаган инфляция юзага чиқиши мумкин. Бунинг натижасида, мамлакатда ижтимоий- иқтисодий аҳвол кескинлашиб кетади. Халқаро амалиётда кўплаб ривожланаётган, шу жумладан Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигига аъзо мамлакатларда давлат бюджети тақчиллигини молиялаштиришда яқингача ушбу усулдан кенг фойдаланганлар. Ўзбекистон Республикасида ҳам давлат бюджети тақчиллигини қисқартиришда 2003-йилгача Марказий банк кредитларидан фойдаланилган. Бюджет кодексининг 151-моддасига асосан, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг кредитларини Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш манбаси сифатида жалб қилишга йўл қўйилмайди. Ушбу моддага асосан, республикамизда давлат бюджети тақчиллигини молиялаштиришда Марказий банк кредитидан фойдаланиш қонунан таъқиқланган. Бюджет дефицити вужудга келганда, унга нисбатан стратегик ёндошув қуйидагиларга алоҳида эътибор берилишини тақозо этади: бюджет дефицитининг мавжудлигини математик йўл билан ҳал қилишга ҳаракат қилмаслик керак. Чунки, бу ҳолда, иқтисодиётни “даволаш” ўрнига унинг касаллиги кучаяди; бюджетнинг баланслилиги, даромадларнинг харажатлардан кўплиги соғлом ва узлуксиз ривожланаётган иқтисодиётдан далолат бермайди. Бюджет дефицити бўлиши мумкин; бюджет дефицитининг миқдори (даражаси), одатда, мамлакат ялпи миллий

маҳсулотининг 2-3%дан ошмаслиги лозим. Ана шу чегарадан ошилса, уни тезроқ қисқартириш (ёки шу даражага келтириш) чораларини кўриш керак; бюджет дефицитини қоплаш учун, энг аввало, давлат кредитининг турли шаклларидан фойдаланмоқ лозим. Шунингдек, давлат қимматбаҳо қоғозларини молиявий бозорда жойлаштириш мақсадга мувофиқдир. Аксинча, миллий пул бирлиги белгиларини зарб этувчи ускунани (станокни) ишга солмаслик керак; бюджет дефицитининг даражасини камайтириш ёки унга барҳам бериш учун, биринчи навбатда, иқтисодиётнинг ўзини “даволамоқ” лозим. Акс ҳолда, ана шу мақсадга эришиш учун кўзда тутилган ҳар қандай тадбир, албатта, муваффақиятсизликка учрайди. Бюджет дефицитининг даражасини камайтириш ёки унга барҳам бериш борасидаги амалга оширилиши лозим бўлган чора-тадбирларнинг энг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: бюджет харажатларининг инвестицион йўналишини ўзгартириш, уларни энг кўп самара берадиган йўналишларга йўналтириш; хўжалик юритишнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олувчи молиявий имтиёз ва жазолардан кенг фойдаланиш; давлатдан молиялаштиришни ва давлат иқтисодиёти соҳасини қисқартириш, хорижий давлатларга ёрдам кўрсатишни кескин камайтириш; ҳарбий харажатларни қисқартириш; энг муҳим социал дастурларнигина молиялаштиришни сақлаб қолиш, йирик бюджет харажатларини талаб этувчи дастурларни қабул қилишни тўхтатиб туриш; қарзларни давлат қимматбаҳо қоғозлари шаклида расмийлаштирмасдан туриб ҳукумат органларига кредит беришни Марказий банк учун тақиқлаб қўйиш; хорижий сармояларни жалб этиш; ва бошқалар. Тақчиллик кўп ҳолларда қуйидагилар асосида келиб чиқади: тақчиллик давлатнинг марказлашган капитал қўйилмаларини иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш мақсадида ошириш юзасидан келиб чиқиши мумкин. Бундай ҳолатда у иқтисодиётдаги кризис ҳолатини билдирмайди, балки давлатнинг

иқтисодий конюктурани тартибга солиш, жадал ривожланишни таъминлаш заруриятидан келиб чиқади; тақчиллик фавқулодда ҳолатлар натижасида келиб чиқиши мумкин (урушлар, табиий офатлар ва бошқ.). Бундай ҳолатларда одатдаги резервлар етарли бўлмайди ва ортиқча маблағларга эҳтиёж туғилади; тақчиллик кризис ҳолатидан келиб чиқади. Бунда иқтисодиёт парокандаликка юз тутади, молия-кредит механизмлари самарасиз ишлайди, ҳукумат мамлакатнинг молиявий барқарорлигини амалдаги усуллар билан бошқара ва тартибга сола олмайди. Бундай тақчиллик иқтисодиёт учун хатарли бўлиб, зудлик билан иқтисодиётни барқарорлаштириш, хўжаликнинг молиявий ҳолатини соғломлаштириш бўйича аниқ чоралар кўришнигина эмас, балки воқеликка мос келувчи сиёсий қарор қабул қилишни тақозо этади. Айнан шу турдаги, иқтисодий ривожланишни, иқтисодий тизимнинг ташкилий принципларини стихияли ҳолда қайта қуриш мамлакатда (80йиллар) турғунлик ҳолатини келтириб чиқарди. Тақчилликнинг келиб чиқиш сабаблари қуйидагилар бўлиши мумкин: иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида давлат бюджети ҳисобидан капитал қўйилмалар ҳажмининг ошиб кетиши; фавқулодда ҳолатлар – урушлар, давомий оммавий тартибсизликлар, табиий офатлар; ЯИМ усиш суръатларининг пасайиб кетиши, ишлаб чиқаришнинг издан чиқиши; бюджет даромадлари базасининг мустаҳкам эмаслиги; ЯИМ нинг ўсиш суръатларига эришмасдан туриб марказлашган узоқ муддатли инвестицияларни, ижтимоий-маданий тадбирларни молиялаштиришни муттасил ошириб бориш; иқтисодий инқирозлар ва бошқалар. Давлат бюджети тақчиллиги:

Бюджет дефицити вужудга келган пайтда уни молиялаштириш манбаларини аниқлаб олмоқ зарур. Уни молиялаштиришнинг асосий манбаларидан бири давлатнинг қарз олишидир. Давлатнинг қарзларни олиши жисмоний ва юридик шахслар, хорижий давлатлар, халқаро молиявий ташкилотлардан жалб қилинадиган заём ва кредитларни олишдан иборат бўлиб, улар бўйича қарз олувчи ёки бошқа қарз олганларнинг қарзларни қайтариш бўйича кафолатчи сифатида ҳукуматнинг қарз мажбуриятлари вужудга келади. Давлатнинг ички қарзларни олиши жисмоний ва юридик шахслар, хорижий давлатлар, халқаро молиявий ташкилотлардан жалб қилинадиган заём ва кредитларни олишдан иборат бўлиб, улар бўйича қарз олувчи ёки бошқа қарз олганларнинг қарзларни қайтариш бўйича кафолатчи сифатида ҳукуматнинг ўз миллий валютасида ифодаланган қарз мажбуриятлари пайдо бўлади. Давлатнинг ташқи қарзларни олиши жисмоний ва юридик шахслар, хорижий давлатлар, халқаро молиявий ташкилотлардан жалб қилинадиган заём ва кредитларни олишдан иборат бўлиб, улар бўйича қарз олувчи ёки бошқа қарз олганларнинг қарзларни қайтариш бўйича кафолатчи сифатида O’zbekiston Respublikasi respublika budjeti mablag’larining moliya yili boshidagi qoldiqlari; davlat tomonidan mablag’ jalb qilish; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi.

ҳукуматнинг хорижий валютада ифодаланган қарз мажбуриятлари вужудга келади. Бюджет дефицитини молиялаштиришнинг барча манбалари жалб қилинган маблағларнинг барча асосий турлари бўйича навбатдаги молиявий йилга мўлжалланган бюджет тўғрисидаги қонунда қонунчилик ҳокимияти органлари томонидан албатта тасдиқланиши керак. Бюджет дефицитини молиялаштиришнинг манбаи сифатида мамлакат Марказий банкининг кредитлари ва Марказий банк томо-нидан ҳукуматнинг сотиб олинган қарз мажбуриятлари майдонга чиқиши мақсадга мувофиқ эмас. Бюджет дефицитини молиялаштиришнинг барча манбаларини икки гуруҳга бўлиш қабул қилинган: 1)ички манбалар; 2)ташқи манбалар. Бюджет дефицитини молиялаштиришнинг ички манбалари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: мамлакат ҳукумати томонидан шу мамлакатнинг миллий валютасида кредит ташкилотларидан олинган кредитлар; мамлакат ҳукумати номидан қимматбаҳо қоғозларни чиқа-риш орқали амалга оширилаётган давлат заёмлари; давлат мулкига тегишли бўлган мол-мулкни сотишдан олинган тушумлар; давлат захиралари ва резервлар бўйича даромадларнинг ха- ражатлардан ўсган қисми суммаси; бюджет маблағларини ҳисобга олувчи ҳисоб варақларидаги маблағлар қолдиғининг ўзгариши; ва бошқалар. Бюджет дефицитини молиялаштиришнинг ташқи манбалари қаторига қуйидагилар киради: мамлакат ҳукумати номидан қимматбаҳо қоғозларни чиқа-риш орқали хорижий валютада амалга оширилган давлат заёмлари;

хорижий валютада тақдим этилган ва мамлакат ҳукумати томонидан жалб қилинган хорижий давлатлар, банклар ва фирма-лар, халқаро молиявий ташкилотларнинг кредитлари. Юридик ва жисмоний шахслар, хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар ва халқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари олдидаги (давлат кафолатлари бўйича мажбуриятларни қўшган ҳолда) мам-лакат ҳукуматининг қарз мажбуриятлари ҳукуматнинг давлат қар-зини вужудга келтиради. Бу қарз давлат хазинасини ташкил эта-диган давлат мулки билан тўлиқ ва ҳеч қандай шартсиз таъминла-ниши керак. Бунда давлат ҳокимияти органлари мамлакат ҳукума-тининг қарз мажбуриятлари ва давлат қарзига хизмат қилиш учун республика бюджетининг даромадларини шакллантириш бўйича барча ваколатлардан фойдаланадилар. Мамлакатнинг қарз мажбуриятлари қуйидаги шаклларда бўлиши мумкин: қарз олувчи сифатида мамлакат ҳукумати номидан кредит ташкилотлари, хорижий давлатлар ва халқаро молиявий ташки-лотлар билан тузилган кредит битимлари ва шартномалари; мамлакат ҳукумати номидан қимматбаҳо қоғозларни чиқариш орқали амалга оширилган давлат заёмлари; мамлакат ҳукумати томонидан давлат кафолатини бериш тўғрисидаги шартномалар; ўтган йиллардаги мамлакатнинг қарз мажбуриятларини рес труктуризация қилиш ва муддатини ўзгартириш тўғрисидаги мам-лакат ҳукумати номидан тузилган (шу жумладан, халқаро) битим-лар ва шартномалар; ва бошқалар. Мамлакатнинг қарз мажбуриятлари ўзининг муддатига қараб қисқа муддатли (бир йилгача), ўрта муддатли (бир йилдан ортиқ ва беш йилгача) ва узоқ муддатли (беш йилдан юқори) бўлиши мумкин. Улар заёмнинг конкрет шартларига мувофиқ равишда (заём шартларини, жумладан, тўлов муддатлари, фоиз тўловларининг миқдори, муомала муддатларини ўзгартирмасдан) қайтарилиши керак.

Мамлакат ҳукуматининг давлат ички қарзлари қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: 1. ҳукумат давлат қимматбаҳо қоғозлари бўйича қарзининг асосий номинал суммаси; 2. ҳукуматга тақдим этилган кредитлар бўйича асосий қарз-нинг ҳажми; 3. мамлакат ҳукумати томонидан берилган кафолатлар бўйича мажбуриятлар ҳажми ва бошқалар. Ўз навбатида, ҳукуматнинг давлат ташқи қарзлари: хорижий давлатлар ҳукуматлари, кредит ташкилотлари, фирмалар ва халқаро молиявий ташкилотларга мамлакат ҳукумати томонидан тақдим этилган давлат кафолатлари бўйича мажбурият-лар ҳажми; хорижий давлатлар ҳукуматлари, кредит ташкилотлари, фирмалар ва халқаро молиявий ташкилотлардан ҳукумат олган кредитлар бўйича асосий қарз ҳажмидан иборат бўлади. 2011 йил 1 январдан бюджет амалиётига киритилган янги бюджет таснифига мувофиқ, бюджет дефицитини молиялаштириш манбалари қуйидагича гуруҳланган: Молиялаштиришнинг ички манбалари: 1.Давлат қимматли қоғозларини жойлаштиришдан тушган маблағлар 2.Марказий банк кредитлари 3.Давлат мулкини хусусийлаштиришдан тушган маблағлар 4.Ўзбекистон Республикаси республика бюджети маблағларининг қолдиғи 5.Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенция жамғармаси маблағларининг қолдиғи 6.Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармаси маблағларининг қолдиғи 7.Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Республика йўл жамғармаси маблағларининг қолдиғи

8.Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитасининг махсус ҳисобварағи маблағлари 9.Бошқа ички манбалардан жалб қилинадиган маблағлар Молиялаштиришнинг ташқи манбалари: 1.Давлат қимматли қоғозларини жойлаштиришдан тушган маблағлар 2.Халқаро молиявий институтлар, ташкилотлар кредитлари 3.Хорижий давлатлар кредитлари 4.Бошқа ташқи манбалардан жалб қилинадиган маблағлар 3. Бюджет тақчиллиги тўғрисидаги замонавий контсепциялар, уларнинг мазмуни, хусусиятлари ва аҳамияти. Бу муаммони ҳал қилиш бўйича жаҳонда бир-бирига зид бўлган бир қанча контсепциялар мавжуд: -Ҳар йили баланслаштириладиган бюджет -Тсиклик асосда баланслаштириладиган бюджет -Функционал тақчиллик Қуйида биз бу контсепцияларни алоҳида кўриб чиқамиз. “Ҳар йили баланслаштириладиган бюджет” контсепцияси бўйича бюджет ҳар йили даромад ва харажат қисмининг тенглик шарти билан тузилиши керак. 30-йиллардаги “Буюк депрессия” гача бу турдаги бюджет тузилиши давлат молиясининг асосий мақсадларидан эди. Аммо, кўпгина иқтисодчи олимларнинг фикрига кўра, баъзи иқтисодий ҳолатларда ижобий Ёки салбий ҳолдаги қолдиққа эга бўлган бюджетнинг бўлиши мақсадга мувофиқдир (ишсизлик ва даромадларнинг пасайиши). Бундай ҳолатда солиқ тушумлари автоматик равишда қисқаради. Ҳукумат бюджетни баланслаштиришга ҳаракат қилиб: солиқларни ошириши мумкин; давлат харажатларини қисқартириши мумкин; ҳар иккала чораларни биргаликда амалга ошириши мумкин.

Юқоридаги чоралар жиловловчи, якка ҳолда иқтисодиётда ялпи талабни яна ҳам қисқартирувчи чоралар ҳисобланади. Бундай ҳар йили баланслаштирувчи бюджет инфляцияни тезлаштиради. Иқтисодий кўтарилиш жараёнида пул даромадлари ортади, ўз-ўзидан, солиқ тушумлари ҳам ортади. Ҳосил бўлган бюджетдаги ижобий қолдиқни йўқотиш учун бундай ҳолатда ҳукумат: солиқ ставкаларини пасайтиради; давлат харажатларини оширади; юқоридаги иккаласини биргаликда амалга оширади. Бу учала чора ҳам иқтисодиётда инфлацион босимнинг ортишига олиб келади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, ҳар йили баланслаштириладиган бюджет механизми иқтисодий самарали эмаслиги келиб чиқади. Юқорида кўриб ўтилган камчиликларига қарамасдан, дунёнинг кўпгина давлатларида «ҳар йили баланслаштирилувчи бюджет» ғояси қўллаб- қувватланади. 70йиллар охири, 80-йиллар бошларида Франция конституцияси бўйича бюджетни баланслаштириш айтиб ўтилган ва унда тақчилликнинг бўлиши тақиқланган. Дастлаб бу принцип яхши самара берган, аммо тақчилликсиз бюджетни таъминлаш жуда катта қийинчиликларни келтириб чиқариши бошқа йўлларни қидиришга мажбур қилган. Бюджет йили учун баланслаштирилган бюджет тузилган ва қабул ўилинган, йил охирига оз муддат қолганда қўшимча бюджет қабул қилинган. Дастлаб қўшимча бюджетдаги тақчиллик унча катта бўлмаган, аммо йилдан- йилга бу сумма йириклашиб борди. Баланслаштирилган бюджет бу давлатда вақт синовини энгиб ўта олмади. Аммо Франция тажрибаси бу ғоя тарафдорларига этарлича хулоса бермади ва бу ғоя тарафдорлари АҚШда ўз ривожини топди. 1985- йилда Грем-Ридман-Холлингс қонуни қабул қилинди, бунга кўра, федерал бюджет тақчиллиги ҳар йили қисқартириб борилиб, 1993- йилга келиб уни тўлиқ баланслаштириш кўзда тутилган эди. Бу қонун АҚШда ҳам кўзда тутилган натижиларни бермади.

Тсиклик асосда баланслаштириладиган бюджет ғоясини С. Пеланд фикри билан қуйидагича қисқача тушунтириш мумкин: «Давлатнинг молиявий сиёсати имкони борича иқтисодий ритм билан синхрон равишда амалга оширилиши керак. Кризис ва депрессия йилларида юзага келган тақчиллик иқтисодий ўсиш даврида ҳосил бўлган профитсит (ижобий қолдиқ) ҳисобидан қопланиши керак. Аммо бу ерда асосий муаммо шундаки, иқтисодиётдаги кўтарилиш ва пасайиш ўзининг чуқурлиги ва давом этиши билан бир-бирига мос тушавермайди. Масалан, узоқ давом этувчи ва чуқур пасайиш улкан бюджет тақчиллигини келтириб чиқаради, ундан кейин келадиган қисқа ва унча катта бўлмаган ривожланишдан ҳосил бўладиган ижобий салдо билан қопланмайди ва бюджетнинг циклик тақчиллигини келтириб чиқаради. Функционал тақчиллик контсепциясининг ғоячиларидан бири Р. Линдхолм “Умуммолиянинг эски ғояси бюджет баланслаштирилиши керак деб уқтирса, янги қоидалар - бюджет иқтисодиётни баланслаштириши керак дейди». Функционал молия ғоясига кўра бюджетни ҳар йили ёки циклик асосда баланслаштириш бирламчи эмас, балки давлат молиясининг асосий мақсади давлат бюджетини эмас, иқтисодиётни ноинфляцион, тўла бандлик асосида баланслаштиришдан иборат. Юқорида кўриб ўтилган контсепциялардан қайси бири Ўзбекистон Республикаси учун бугунги кунда тўғри келади? Тақчиллик шаклланишига таъсир кўрсатадиган макроиқтисодий омиллар динамикасини ўрганиш, унинг аниқлилик даражасини оширади. Тақчилликни прогнозлаштириш ва уни бошқариш бўйича АҚШ Конгрессининг Бюджет бўлими узоқ йиллик тажрибага эга. АҚШда бюджет тақчиллигининг ҳажмига таъсир этувчи қуйидаги анъанавий макроиқтисодий омиллар ўрганилган: • ЯИМ ўсиш суръатининг бир фоизга пасайиши, иқтисодий ўсиш пайтидаги солиқ базалари пасайтирилиши ҳисобига, тушумларни тахминан,

биринчи уч йилда 50 млрд. долларга қисқартиради. Йўқотишлар ҳажми кумулятив тарзда ўсиб боради; • ишсизликнинг юқори даражаси, ҳудди, иқтисодий ўсишнинг паст суръатлари каби, солиқ базасини ўзгартирмасада, ишсизлик бўйича нафақалар ҳажмини оширади. Ишсизлик даражасининг бир фоизга ортиши, бюджетнинг аҳволини, тахминан, ЯИМнинг бир фоизи микдорида ёмонлаштиради. 4. Давлат томонидан маблағ жалб қилиш ва уларнинг турлари. Давлат томонидан маблағ жалб қилиш ички ва хориждан маблағ жалб қилишдан иборат. 1. Ташқи (ички) қарз (маблағ жалб қилиш)/ давлат томонидан ички маблағни жалб қилиш Давлат томонидан ички маблағни жалб қилиш Ўзбекистон Республикаси резидентларидан маблағларни жалб этиш бўлиб, бу маблағлар бўйича Ўзбекистон Республикасининг қарз олувчи ёки қарз олувчи-резидентларнинг кредитларини (қарзларини) тўлашга кафил сифатидаги мажбуриятлари юзага келади. 1. Ташқи (ички) қарз (маблағ жалб қилиш)/ Давлатнинг хориждан маблағ жалб қилиши. Чет эл манбаларидан (чет давлатлар, халқаро ташкилотлардан, халқаро молия ва иқтисодий институтлардан, чет эл ҳукуматларининг молия ташкилотлари ва Ўзбекистон Республикасининг бошқа норезидентларидан) маблағларни жалб этиш давлат томонидан хориждан маблағ жалб қилиш бўлиб, бу маблағ бўйича Ўзбекистон Республикасининг қарз олувчи ёки қарз олувчи-резидентларнинг кредитларини (қарзларини) тўлашга кафил сифатидаги мажбуриятлари юзага келади. Давлат томонидан маблағ жалб этиш бўйича қарорлар белгиланган тартибда қабул қилинади. Давлат томонидан маблағ жалб қилиш: иқтисодиётни ривожлантиришнинг устувор йўналишларини, шу жумладан давлат

инвестиция дастурларини молиялаштириш; давлат қарзини қайта молиялаштириш; Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш учун амалга оширилади. Давлат қарзининг энг юқори миқдори ҳар йили Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталари томонидан навбатдаги йил учун Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетлари қабул қилинаётганда белгиланади. Давлат томонидан маблағ жалб қилиш турлари қуйидагича: 1) Ўзбекистон Республикаси томонидан қарз олувчи сифатида чет давлатлардан, халқаро ташкилотлардан, халқаро молия ва иқтисодий институтлардан, чет эл ҳукуматларининг молия ташкилотларидан ҳамда Ўзбекистон Республикасининг бошқа резидентлари ва норезидентларидан жалб қилинган кредитлар (қарзлар); 2) Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолатлари; 3) Ўзбекистон Республикаси номидан чиқарилган давлат қимматли қоғозлари бўйича қарз мажбуриятлари. Қарз мажбуриятлари қисқа муддатли ( бир йилгача бўлган муддатга ), ўрта муддатли ( бир йилдан беш йилгача муддатга ) ва узоқ муддатли ( беш йил ва ундан ортиқ муддатга ) бўлиши мумкин . Давлат қарзи бўйича хизмат кўрсатиш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси томонидан жалб қилинадиган кредитлар (қарзлар). Ўзбекистон Республикаси томонидан хорижий банклардан, давлатлардан, халқаро молия ва иқтисодий институтлардан, чет эл ҳукуматларининг молия ташкилотларидан жалб қилинадиган кредитлар (қарзлар) давлат томонидан хориждан маблағ жалб қилиш жумласига киради. Ўзбекистон Республикаси томонидан жалб қилинадиган кредитлар (қарзлар) белгиланган тартибда: давлат инвестиция дастурини молиялаштиришга ёки биргаликда молиялаштиришга; тармоқларни, иқтисодиёт соҳаларини ва минтақаларни

ривожлантириш дастурларини амалга ошириш бўйича тадбирларни молиялаштириш учун кредитларни (қарзларни) қайтадан кредитлашга йўналтирилади. Ўзбекистон Республикаси номидан жалб қилинган кредитларни (қарзларни) қайтадан кредитлашда кредит (қарз) бўйича хизмат кўрсатиш юзасидан эҳтимолдаги таваккалчиликларни қоплашда фойдаланиш учун жалб қилинаётган кредит (қарз) ставкасининг 50 фоизидан ошмайдиган миқдорда Ўзбекистон Республикаси маржаси белгиланиши мумкин. Кредит (қарз) бўйича қарздорлик тўлиқ тўланган тақдирда кредит (қарз) бўйича Ўзбекистон Республикаси маржасининг фойдаланилмай қолган суммаси Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг даромадига киритилади. Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолатлари. 1. Ҳукумат кафолатлари / Ўзбекистон Республикаси кафолатлари Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолати қарз олувчи-резидент ўзидан ундириладиган суммани қарз (кредит) бўйича битимларда белгиланган муддатда тўламаган тақдирда Ўзбекистон Республикасининг қарз берувчи олдидаги қарзни тўлиқ ёки қисман тўлаб бериш мажбуриятидир. Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолатлари қарз берувчиларга қарз олувчирезидентлар ўзи олган кредитлар (қарзлар) бўйича мажбуриятларни бажаришининг таъминоти сифатида берилади. Жисмоний шахсларнинг мажбуриятлари бўйича Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолатлари берилмайди. Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолатлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг ёки Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига кўра берилади. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолатларини расмийлаштириш бўйича ваколатли органдир.

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ўзбекистон Республикасининг берилган давлат кафолатлари билан шарт қилиб қўйилган тўловларни амалга оширгач, амалга оширилган тўловлар ва улар билан боғлиқ харажатлар суммасини қарз олувчирезидентдан сўзсиз ундириб олиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикасининг давлат кафолатларини расмийлаштириш, тақдим этиш, рўйхатдан ўтказиш ва улар бўйича мажбуриятларни бажариш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси номидан чиқариладиган давлат қимматли қоғозлари. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ўзбекистон Республикаси номидан давлат қимматли қоғозларини чиқаради. Давлат қимматли қоғозларини чиқариш ва уларнинг чекланган ҳажми тўғрисидаги қарор белгиланган тартибда қабул қилинади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки: Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан эмиссия қилинган давлат қимматли қоғозларини жойлаштиришда; давлат қимматли қоғозлари бўйича қийматни, фоизларни ва бошқа тўловларни тўлашда; давлат қимматли қоғозлари бўйича бошқа операцияларни амалга оширишда фискал агент сифатида иштирок этиши мумкин. Давлат қимматли қоғозларини чиқаришдан олинган тушумлар Давлат бюджети тақчиллигини қоплаш манбаидир. Жаҳон иқтисодиётининг бугунги кундаги ҳолатига таъсир этувчи иккинчи муҳим омил бўлиб АҚШнинг хусусий шахсларга, корпорацияларга ва ҳукуматларга бўлган қарздорлигининг мавжудлиги ҳисобланади. Фуқаролар мураккаб сиёсий шароитларнинг юзага келиши, шу жумладан, терроризмнинг кучайиб боришига боғлиқ равишда бензин ва бошқа маҳсулотлар импортининг қимматлашиб бораётганлигини ҳис қилмоқдалар. 1985 йилда Қўшма Штатлар биринчи марта соф қарздор бўлдилар. Расман

олиб қараганда бу шуни англатадики, АҚШдаги хорижий инвестицияларнинг қиймати Штатларнинг хориждаги инвестициялари қийматидан ортиб кетди. 2009 йилда хорижий инвестицияларнинг қиймати (жорий бозор нархларида) 21,1 трлн. доллар, АҚШнинг хориждаги инвестицияларининг қиймати эса 18,4 трлн. доллар миқдорида баҳоланди; 90-йилларнинг ўрталаридан бошлаб ушбу қийматлар икки баробардан зиёд кўпайди. 21 трлн. долларлик инвестицияларнинг деярли 25 фоизи расмий хорижий инвесторлар (ҳукуматлар ва ҳукумат ташкилотлари) томонидан киритилган.8 Ушбу расмий хорижий инвестицияларнинг катта қисми Штатларнинг хазина қимматли қоғозлари ва бошқа ҳукумат қарз мажбуриятларига қўйилган бўлиб, бу АҚШ нинг расмий қарзлари ташқи қарз эканлигини акс эттиради. Дунёнинг кўпгина мамлакатларида ҳар йилги тақчилликнинг ва тез ўсиб борувчи давлат қарзининг мавжуд бўлиши кузатилади. 70-йиллар бошларига келиб, бюджет тақчиллигининг ЯИМ га нисбатан фоиз ҳисобида ўсган давлатлар бу кўрсаткич пасайган мамлакатларга нисбатан кўпчиликни ташкил этган. АҚШ да иккинчи жаҳон уруши йилларигача бюджет тақчиллиги бўлмаган, фақат уруш йилларида давлат бюджетида тақчиллик юзага келган. Аммо бюджет тақчиллигини фавқулодда, мустасно бўлган ҳодиса деб қараб бўлмайди. Ўзининг тарихий ва иқтисодий ривожланишининг у ёки бу босқичида бюджет тақчиллигига дуч келмаган давлат бўлмаса керак. Масалан, АҚШ да федерал бюджет кейинги ярим аср мобайнида фақат 1969 йилдагина тақчилликсиз ижро этилган. Давлат бюджети тақчиллигини тартибга солишнинг қуйидаги бешта турини ажратиб кўрсатишимиз мумкин: Умуман олганда, Ўзбекистон Республикаси илмий адабиётларида илгари сурилган “функционал молия” ғоясига кўра, Ўзбекистон Республикасида бюджет

тақчиллиги муаммоларини хал қилиш учун умуман иқтисодиётни баланслаштириш, миллий иқтисодиётни ривожлантириш, макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш, инфляциясиз тўла бандликка эришиш зарур. Давлат бюджети тақчиллигига тааллуқли контсепциялар - бу тақчилликнинг амал қилиши билан боғлиқ асосий принцип ва анъаналар, шунингдек уларни тартибга солиш, молиялаштириш манбалари билан таъминлаш билан боғлик чоралардир. Умумлаштириб шуни айтиш мумкинки, ҳозирги шароитда кўпроқ «функционал молия» ғояси кўпроқ тўғри келади, чунки давлат ўз мақсадларига эришиш учун харажатларни тақчилли молиялашга эҳтиёж сезилади ва шу йўл билан ишлаб чиқаришнинг пасайишини олдини олиш ва иқтисодиётни тўла барқарорлаштиришга эришиш мумкин.

Адабиётлар: 1. Маликов Т., Хайдаров Н. Бюджет (тизими, тузилмаси, жараёни). Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод-молия, ТМИ-2008, 98б. 2. Срожиддинова З.Х. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими. Т.: «инфоCОМ.УЗ». 2010. 500 б. 3. Каримова З.Х., Джамалов Х.Н., Исламқулов А.Х. Бюджет тизими. Ўқув қўлланма. “ВОРИС-НАШРИЁТ”. 2012. 208 б. 4. О. Ғайбуллаэв, У. Ўроқов. Ўзбекистон Республикасида бюджет тизими ва жараёни: Ўқув қўлланма. Тошкент: Бактриа пресс, 2015, 168 б. 5. Публиc будгетинг сйстемс / Роберт Лее, Роналд Жоҳнсон, анд Пҳилип Жойcэ.9тҳ эд. 2013.- 656 пагес 6. Макаранд А. Паитҳанкар. Публиc Будгетинг тҳеорй анд праcтиcэ. C реатеСпа c э Индепендент Публишинг Платформ (4 Жун. 2016) УСА

Похожие

Корхонада инқирозга қарши молиявий бошқарувни ташкил этиш асослари

Менежментни ташкил этиш

Бюджет тизими бюджетларини бошқариш асослари

Кичик ва хусусий корхоналарни ташкил этиш асослари ва жараёнлари

Ўзбекистонда аудиторлик фаолиятини ташкил этиш ва унинг ҳуқуқий асослари