Менежментни ташкил этиш - Экономика - Рефераты

Менежментни ташкил этиш

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

47.1640625 KB

Менежментни ташкил этиш Режа: 1. Ташкил этиш назарияси ва менежментда ташкилий муносабатлар 2. Менежмент тизимларини лойиҳалаштириш 3. Бозор иқтисодиёти корхоналарининг ташкилий шакллари 4. Менежментда ташкилий маданият ва унинг ривожланиши 5. Бошқарув қарорлари

1. Ташкил этиш назарияси ва менежментда ташкилий муносабатлар Ташкил этиш назарияси бошқарув тўғрисидаги фаннинг етакчи олимлари гуруҳи томонидан яратилган. Бошқарув функцияси сифатида ташкил этишнинг асосий хусусияти ва моҳияти – унсурларни (инсонлар, нарсалар, ғояларни) яхлит тизимга бирлаштиришдн иборат. «Ташкил этиш – деб ёзган эди П.М.Керженцев, – инсонларни муайян ишни бажариш учун бирлаштиришни англатади. Бирлаштиришнинг ўзини биз «ташкил этиш» деб аташимиз мумкин. Ишлаб чиқаришга нисбатан ташкил этиш «барча ишлаб чиқариш унсурлари – ишчи кучи, меҳнат қуроллари ва буюмларини вақтга кўра ва маконда оқилона уйғунлаштиришга йўналтирилган чора-тадбирлар тизими» сифатида тушунилади. «Ташкил этиш» тушунчасининг юқорида келтирилган таърифлари, унинг айрим муҳим қисмлари ва функционал мақсадини ажратган ҳолда, айни пайтда бирлаштирилаётган қисмларнинг тизимли яхлитлигига эришиш механизмлари ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш имконини бермайди. П.М.Керженцев ташкил этишда еттита асосий қисмни ажратади: ташкил этишнинг мақсади, хиллари, усуллари, инсонлар, моддий воситалар, вақт, ишни назорат қилиш ва ҳисобга олиш. Юқорида айтилганлар “ташкил этиш” тушунчасининг асосий қисмлари ҳақида хулоса қилиш имконини беради. Бу – муайян вазифалар ёки кичик мақсадларга ажратилган мақсад; зарур таркибий қисмларни яхлит тизимга бирлаштириш механизмлари; ишлаб чиқилган ва бу учун белгиланган тартиб, изчиллик, давомийлик, муддатлар, макон координаталари, ҳаракатлар соҳаси ёки чегаралари, усуллар, бутун бўлакларининг зарур ҳаракатларини ва биргаликдаги ҳаракатларини амалга ошириш учун ресурсга бўлган эҳтиёж. «Ташкил этиш» тушунчасига унинг юқорида санаб ўтилган қисмларининг киритилиши уни анча кенг маънода ифодалаш имконини беради . Ташкил этиш – муайян шароитда маълум муддатларда олдинга

қўйилган мақсадларга бунинг учун махсус танланган усуллар ва белгиланган воситалар ёрдамида ресурсларни энг кам сарфлаган ҳолда эришиш учун тизим сифатида бутун бўлакларининг мақсадли, ўзаро бўйсунган ҳамда вақтга кўра ва маконда мувофиқлаштирилган ўзаро ҳамкорлиги изчиллигини белгилаш жараёни. «Ташкил этиш» тушунчаси, одатда, инсонлар фаолиятининг иккита ўзаро боғлиқ томонига нисбатан, яъни ишлаб чиқариш фаолиятининг мазмунига ва уни бошқаришга нисбатан ёки, иккинчи томондан, унинг бошқариладиган ва бошқарувчи кичик тизимларига нисбатан қўлланилади. Бунда фарқ шундан иборатки, ишлаб чиқариш фаолиятининг мазмунини кўриб чиқишда воситалар деганда меҳнат буюмлари, қуроллари ва ижрочилар, бошқарувда эса воситалар деганда, мазкур соҳада юзага келган терминологияга кўра – ахборот, оргтехника, ҳисоблаш техникаси ва бошқарув персонали тушунилади. «Ташкил этиш» тушунчаси ижтимоий-иқтисодий тизимлар мавжуд бўлишининг учта даврий ҳолати – шаклланиш, фаолият кўрсатиш ва ривожланишга нисбатан ҳам қўлланилади. Бошқа сўз билан айтганда, ҳаёт фаолиятини ташкил этиш, уни белгиланган даражада сақлаб туриш ва прогрессив ўзгартириш билан боғлиқ. Муайян тизим деганда нима тушунилишига қараб, ташкил этишнинг моҳиятини белгилаб берувчи хусусиятлар сақланиб қолинган ҳолда унинг функционал роли ўзгаради. Бошқарув назариясида “ташкилий муносабат” тушунчасига алоҳида ўрин берилган , чунки айнан у тизимларнинг яхлитлигини таъминлайди. Фалсафий адабиётларда муносабат “муайян тизим қисмларининг ўзаро боғлиқлиги” сифатида тушунилади. Ундан фарқли ўлароқ, «алоқа – маконда ва (ёки) вақтга кўра бўлинган ҳодисалар мавжуд бўлишининг ўзаро боғлиқлиги». Муносабат – алоқанинг сифат жиҳатдан бошқа тури. Алоқа ўзаро таъсирдан далолат беради, муносабат эса ушбу таъсирни яширин имкониятда назарда тутади. Машҳур файласуф Б.И.Свидерский, ушбу тушунчаларга нисбатан кўп сонли қарашларни умумлаштирган ҳолда,

муносабатларнинг тушунча сифатидаги ўта муҳим хусусиятини таъкидлайди: «Муносабат объектларнинг хусусан ушбу жараёнлар асосида эмас, балки янада умумий жараёнлар, хусусиятлар, алоқалар ва муносабатлар асосида юзага келадиган билвосита боғлиқлиги ёки ўзаро боғлиқлигидан дарак беради». Инсонлар ўртасидаги биргаликдаги фаолият жараёнида юзага келадиган муносабатлар учун ушбу ўзаро боғлиқликнинг асоси сифатида меҳнат тақсимоти ва кооперацияси иштирок этади. Ташкилий муносабатнинг таркибий қисмларини аниқлаш ушбу тушунчанинг мазмунини очиб беришнинг энг муҳим методологик қоидаси ҳисобланади. Ҳар қандай ижтимоий муносабат, биринчи навбатда, – бу тарафларнинг нисбати, бунда тарафлар сифатида турли субъектлар – алоҳида ижрочилар ёки бошқарув органлари иштирок этади. Субъектлар ролида ким иштирок этишига қараб ташкилий муносабатлар турларини сонига кўра энг йирик ажратиш рўй беради. Жамиятнинг иқтисодий тизимида бошқарув субъектлари турли тоифадаги бошқарув ходимлари ва бошқарув органлари билан намоён этилган. Умумий кўринишда ташкилий алоқалар ва муносабатларнинг иқтисодиётни бошқаришдаги ўрни шу билан белгиланадики, ушбу муносабатлар ва алоқалар бошқарувнинг асосий қисмлари ҳисобланади. Бошқарув тизимининг ягоналигига вертикал ва горизонтал бошқарув ташкилий алоқалари ва муносабатларининг ўзаро ҳамкорлиги орқали эришилади: вертикал ташкилий алоқалар юқори турувчи ва қуйи турувчи бошқарув органлари, раҳбарлар ва қўл остидагилар ўртасида ўрнатилиб, субъектлардан бирининг ҳукумронлик ваколатларига асосланган; горизонтал ташкилий алоқалар эса тенг ҳуқуқли субъектлар ўртасида шартнома асосида ўзаро ҳамкорликнинг уйғунлигини таъминлаш механизми сифатида иқтисодий ва ижтимоий-руҳий усуллардан фойдаланган ҳолда шаклланади. Узоқ муддатли ўзаро ҳамкорликка нисбатан ташкил этиш тамойилларини ифодаловчи шартнома мажбуриятлари иқтисодий ва ижтимоий-руҳий механизмларнинг таъсирини кучайтириб, маълум муддатга ва фаолиятнинг

муайян соҳаларида ижтимоий тизим кооперациялашувчи бўғинларининг белгиланаётган иқтисодий ва ижтимоий мақсадларга эришиш учун уйғунллаштирилган ўзаро ҳамкорлиги кафолати бўлиб хизмат қилади. Иқтисодиётни бошқаришнинг маъмурий-буйруқбозлик тизими фаолият кўрсатиши шароитида ҳукумронлик хусусиятига эга бўлган, яъни вертикал муносабатлар устунлик қилди. Бошқарувнинг иқтисодий усулларига ўтиш горизонтал – ихтиёрий, тенг ҳуқуқли, шериклик муносабатлари амал қилиши соҳасининг сезиларли даражада кенгайиши билан боғлиқ. Бунда уларнинг устунлиги иқтисодий усуллар ролининг ошганлиги билан эмас, балки иқтисодий ривожланиш жараёнининг объектив тарзда ўзаро боғланган иштирокчиларини горизонтал бўйича бирлаштириш, такрор ишлаб чиқариш барча босқичларининг монанд ишлашини ташкилий жиҳатдан таъминлаш зарурлиги билан шартланган. Ташкилий муносабатларнинг нафақат “ташкил этишни” бошқариш функцияси билан, балки барча қолган функциялар билан ҳам ўзаро боғлиқлиги диалектикаси жуда мураккаб. Ушбу боғлиқликнинг ўзига хос хусусияти, биринчи галда, ташкилий муносабатлар субъектлари бошқарувнинг барча функцияларини амалга оширишида намоён бўлади. Бошқарув ишларининг махсус турлари уларни бажаришнинг шундай ташкил этилишини назарда тутадики, бунда мазкур функцияларни амалга оширишнинг ташкилий шакллари ва усуллари ишлаб чиқилади. Лекин ушбу шакллар ва усулларни бошқарув тизимларининг субъектлари ўртасидаги узоқ муддатли, барқарор боғлиқликлар каби ташкилий муносабатлар билан бир хил деб ҳисоблаб бўлмайди. Бунда бошқарув функцияларини амалга оширишнинг ташкилий шакллари ва усуллари ташкилотда ўрнатилган алоқалар ва муносабатларга зид бўлиши мумкин. Юзага келган зиддиятларни бартараф этишда улар ўзгартирилади. Ташкилий ва иқтисодий муносабатларнинг ўзаро боғлиқлиги кўп қиррали. Биринчидан, юқорида таъкидланганидек, ташкилий ва иқтисодий муносабатлар ташкилий муносабатлар субъектларининг ўзаро боғлиқлигини

таъминлаш механизмининг асосий қисмларидан бири ролида иштирок этиши мумкин. Иккинчидан, улар индивидлар, гуруҳлар, жамоалар, жамиятнинг иқтисодий манфаатларини, демак, ушбу манфаатларни қондиришга йўналтирилган иқтисодий натижаларни амалга ошириш воситаси ҳисобланади. Ташкилий муносабатлар айнан мазкур белгилар бўйича ташкилий-иқтисодий муносабатлар турига киради. Ташкилий муносабатлар ва алоқалар иқтисодий объектларни ва ижтимоий тизимларни бошқариш ташкилий тузилмаларининг асосий қисмлари ҳисобланади, чунки уларнинг иштирокчиларини бирлаштиради. 2. Менежмент тизимларини лойиҳалаштириш Ҳар қандай ташкилотнинг фаолияти ўзгарувчан ташқи муҳитда кечади ва корхонанинг унга мослашиши кўп жиҳатдан унинг яшовчанлигини ва самарадорлигини белгилаб беради. Ташқи муҳит билан алоқани, биринчи галда, корхонани бошқариш тизими амалга ошириши туфайли, айнан унинг мослашувчанлиги кўп жиҳатдан бутун корхона фаолиятининг натижасини белгилаб беради. Бошқарув тизимларини мослаштиришнинг иккита хили мавжуд: биринчидан, реактив мослаштириш, бунда тизимдаги ўзгаришлар юз берган ташқи ўзгаришларга жавобан кечади, корхонанинг ўзи эса қувлаб етувчи ролида иштирок этади; иккинчидан, проектив мослаштириш, бунда бошқарув тизими ташқи муҳит динамикасининг йўналишларини прогноз қилади, ўзи ўзгаради ва бошқариладиган кичик тизимларни ўзгартиради. Лойиҳалаштириш (лот. projectus – олдинга улоқтирилган) лойиҳавий мослаштириш механизми ҳисобланади. Менежмент тизими нуқтаи назаридан лойиҳалаштиришнинг асосий мақсадини ўзининг кучли томонларини фаоллаштириб, ўз камчиликларининг фаолиятнинг якуний натижаларига таъсирини мумкин қадар камайтирган ҳолда, ташқи муҳитнинг ўзига хос хусусиятларидан ташкилот манфаатлари йўлида самарали фойдаланиш имконини берувчи бошқарув тизимини яратишдан иборат деб белгилаш мумкин. Бунда ташкилот ва ўз навбатида унинг бошқарув тизими фаолиятининг иккита асосий мезонини таъкидлаш мумкин: мақсадга

мувофиқлик ва самарадорлик. Мақсадга мувофиқлик деганда керакли ишни қила билиш, самарадорлик деганда эса мавжуд ресурслардан тежамли фойдалана олиш тушунилади. Мақсадга мувофиқлик самарадорликка қараганда муҳимроқ, чунки ташкилот азалдан истеъмолчиларга керакли нарсани қилиши лозим ва фақат ана шу ҳолатда унинг фаолиятининг самарадорлиги ҳақида сўз юритиш мумкин бўлади. Менежмент тизимларини лойиҳалаштириш жараёни – бу корхона ташқи муҳитининг ҳолати ва уни ривожлантириш истиқболлари, корхонанинг миссияси, фаолиятининг мақсадлари ва уларга эришишнинг танланган стратегиялари, корхона мулкдорлари ва (ёки) раҳбарларининг ҳаётий мақсадлари ва қадрлаш йўналишлари, ташкилотлар ва уларни бошқариш тизимларининг объектив ривожланиш қонунлари, бошқарув фани ва бошқа гуманитар фанлар ютуқлари ҳақидаги ахборотни ўзгартириш. Корхонани бошқариш тизимининг асосий таркибий қисмлари жумласига қуйидагилар киради: корхонани бошқариш тамойиллари; бўлинмалар функциялари ва бошқарув аппарати ходимларининг ташкилий роллари; таъминловчи бошқарув кичик тизимлари (ёки воситалари); бошқарувнинг ташкилий тузилиши; бошқарув жараёни ва бошқарув қарорларини қабул қилиш ва амалга ошириш механизми; корхонанинг ташкилий маданияти. Менежмент тизимларини лойиҳалаштириш учун қуйидаги тамойиллар асос қилиб олиниши мумкин. 1. Мақсадларнинг ягоналиги тамойили, унга кўра менежмент тизими, агар у ташкилот мақсадларига эришишда индивидларнинг ҳамкорлик қилишига ёрдам берса, самарали ҳисобланади. 2. Самарадорлик тамойили, унга кўра менежмент тизими, агар у инсонларнинг энг кам нохўш оқибатлар ёки харажатлар асносида мақсадларга эришишига кўмаклашса, самарали ҳисобланади. Бунда

харажатлар деганда нафақат моддий ва молиявий ресурслар тушунилади. Шунингдек, бунга ходимларнинг мавжуд бошқарув тизимидан якка тартибда ва гуруҳ бўлиб қониқиш ҳосил қилганлиги ҳам киради. 3. Зарур хилма-хиллик тамойили, унга кўра бошқарувчи тизимнинг мураккаблиги бошқарилаётган объектнинг мураккаблигидан кам бўлмаслиги керак. Ташкилотлар (корхоналар) томонидан менежмент тизимларининг яратилишида бунга қуйидагилар ҳисобидан эришилади: 1) менежментнинг ҳар бири нисбатан мустақил участкада ўз вазифасини ҳал этадиган турли кичик тизимларини ажратиш, яъни бошқарув меҳнатини функционал тақсимлаш амалга оширилади; 2) бошқарув аппаратини, менежмент даражаларини ажратган ҳолда, иерархик тамойил бўйича қуриш; 3) бошқарув ахборотининг катта ҳажмига ишлов бериш учун юксак ахборот технологияларидан фойдаланиш. Менежмент тизимини лойиҳалаштириш жараёнини иккита нуқтаи назардан кўриб чиқиш мумкин: мазмуний ва ташкилий. Лойиҳалаштириш жараёнини мазмуний нуқтаи назардан кўриб чиқишда унинг асосий босқичларини ажратиш мумкин. 1. Корхонани бошқариш тамойиллари ташкилотлар ривожланишининг объектив қонунлари, корхона раҳбарларининг (мулкдорларининг) ҳаётий қадриятлари, гуманитар фанлар ютуқлари, корхона мақсадларидан келиб чиқиб ифодаланади. 2. Корхонанинг мақсадлари, уларга эришишнинг танланган стратегиялари, корхонанинг имкониятлари, ташқи муҳитининг ҳолати ва унинг ривожланиш динамикаси асосида бошқарув тизими олдинга қўйилган мақсадларга эришиш учун бажариши лозим бўлган ишлар аниқланади. 3. Корхонани бошқариш функцияларининг мазмуни асосида қуйидагилар белгиланади: 4. Ишчи жамоалар (бўлинмалар) улар ўртасида алоқалар ўрнатиш орқали ягона тузилмага бирлаштирилади ва мазкур алоқаларни амалга

ошириш воситалари белгиланади. Шу билан бир вақтнинг ўзида бўлинмалар раҳбарларига улар зиммасига юклатилган вазифаларни бажариш учун етарли бўлган ваколатлар берилади. Шундай қилиб, корхонани бошқариш ташкилий тузилмаси шаклланади. Ташкилий маданият корхона раҳбарларининг бошқарув қандай амалга оширилиши лозимлиги тўғрисидаги тасаввурларидан келиб чиқиб, ташқи муҳитдаги ўзгаришлар тезлиги ва танланган бошқарув тамойилларига қараб шаклланади. Менежмент тизимининг статиклиги ва динамиклиги ўзаро боғлиқлик. Бир томондан, бажариладиган функциялар ташкилий тузилмада мустаҳкамланиши керак, лекин, иккинчи томондан, айнан ташкилий тузилма бошқарув операцияларини бажариш тартибини белгилаб беради, яъни бошқарув жараёнини ривожлантиради, у эса, ўз навбатида, функцияларнинг мазмунини белгилаб беради (1-расмга қаранг). 1-расм. Менежмент жараёни, функциялари ва ташкилий тузилмасининг ўзаро боғлиқлиги Лойиҳалаштириш олдидан тайёргарлик кўришдан мақсад бошқарув тизимининг корхона ташқи муҳитини ўзгартириш талабларига ва йўналишларига ҳозирги вақтда мос келмайётган ёки келгусида мос келмайдиган таркибий қисмлари ва параметрларини аниқлашдан иборат. Мазкур босқичда қуйидагилар амалга оширилади: 1) корхонанинг ташқи муҳитини таҳлил қилиш, у ташқи муҳитнинг истеъмолчилар ва уларнинг эҳтиёжлари, корхона маҳсулоти нархининг ҳозирги ва прогноз қилинаётган даражаси, инвестицияларни олиш имконияти, талаб этиладиган малакага эга Бошқарув ф ункцияси Бошқарувнинг ташкилий тузилмаси Бошқарув жараёни

бўлган ишчи кучининг мавжудлиги ва корхона жойлашган минтақадаги унумдорлик каби жиҳатларига тааллуқли; 2) корхонанинг ишлаб чиқариш (бошқариладиган) кичик тизимини таҳлил қилиш ишлаб чиқариш персонали, ишлаб чиқариладиган маҳсулот, меҳнат воситалари ва буюмлари, ишлаб чиқариш технологияси, ишлаб чиқаришни ташкил этиш усулларини ўз ичига олади; 3) корхонани бошқариш тизимини таҳлил қилиш – бу корхона фаолиятининг мақсадлари, бошқарув тамойиллари, бошқарув тизим персонали, бошқарувнинг функционал ва таъминловчи кичик тизимлари, бошқарув жараёни ва ташкилий тузилмалари, бошқарув қарорларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш технологияси; 4) ҳозирги ва келгуси талаблар нуқтаи назаридан бошқарув тизимининг камчиликларини аниқлаш; 5) лойиҳалаштирилаётган бошқарув тизимига нисбатан қўйиладиган талабларни ифодалаш. Лойиҳалаштиришдан мақсад жорий этиш учун тайёр бўлган бошқарув тизими моделини тузишдан иборат. 3. Бозор иқтисодиёти корхоналарининг ташкилий шакллари Мулк шакли ва ташкил этиш шакли хўжалик юритувчи субъектларни таснифлаш учун асосий белгилар ҳисобланади. Мулк шаклига кўра улар хусусий, давлат ва жамоавий бўлишлари мумкин. Шуни назарда тутиш лозимки, мол-мулк мулкчилик шаклидан қатъи назар умумий (улушли ёки биргаликда) мулкчилик ҳуқуқлари асосида бир неча шахсга тегишли бўлиши мумкин, бу турли хилдаги хўжалик жамиятларининг пайдо бўлишига олиб келади. Улар мол-мулкка биргаликда эгалик қилиш асосида ёки жамоавий эгалик қилиш асосида ташкил этилади. Хўжалик фаолиятини ташкил этиш шаклларига қараб корхоналар ва бирлашмалар ажратилади. Корхона – юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган, маҳсулот ёки хизматларни сотувчи мустақил хўжалик юритувчи субъект. Корхона ўз

таркибида юридик шахсларга эга бўлмайди. Корхонанинг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки, у ўз фаолиятини хўжалик ҳисоби тамойиллари асосида амалга оширади. Мулк шаклларига кўра корхоналар давлат ёки хусусий бўлиши мумкин. Бироқ, амалиётда корхоналарни давлат, хусусий ва жамоавий корхоналар сифатида таснифлаш тез-тез учраб туради, бу конституциявий нормага зид келмайди, чунки жамоавий мулк – бу жамоа ҳар бир аъзоси мулкининг йиғиндиси, шунинг учун у хусусий мулкка киради. Бундан ташқари, мулкнинг қўшма ва аралаш шаклларига асосланган корхоналар ҳам бўлиши мумкин. Корхона фаолият кўрсатиб турган корхоналар, бирлашмалар таркибидан жамоанинг ташаббусига кўра (агар бунга мол-мулк эгаси рози бўлса) бир ёки бир неча таркибий бўлинмаларнинг ажралиб чиқиши натижасида ташкил этилиши мумкин. Корхоналар мол-мулкини шакллантириш манбалари қуйидагилардан иборат: муассисларнинг пул ва моддий бадаллари; товарлар ва хизматларни сотишдан ва фаолиятнинг бошқа турларидан олинадиган даромадлар; қимматли қоғозлардан олинадиган даромадлар; банклар кредитлари; капитал қўйилмалар ва бюджетдан дотациялар; беғараз ёки хайрия бадаллари; қонун билан тақиқланмаган бошқа манбалар. Бирлашма – ўзаро боғланган хўжалик юритувчи субъектларнинг ишлаб чиқариш жараёнларининг технологик умумийлигига, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг бир хиллигига, бирлашаётган хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳудудий яқинлигига, ишлаб чиқариш ихтисослаштириш, кооперациялаш, комбинациялашнинг ривожланганлигига асосланган ягона ишлаб чиқаришхўжалик мажмуи. Бирлашмаларнинг иккита йўли ва иккита тури мавжуд. 1. Биринчи турнинг асосида фирмалараро келишув ётади, унга кўра тарафлар биргаликда эгалик қиладиган янги компанияни ташкил этмайди ва

мавжуд корхоналар акцияларини қайта тақсимламайди. Уларнинг муносабатлари шартнома билан тартибга солинади. 2. Иккинчи турнинг асосида икки ёки бир неча корхонани бирлаштириш ётади, бунинг натижасида мустақил хўжалик юритувчи субъект ҳосил бўлади. Бирлашма икки ёки бир неча юридик шахс, жисмоний шахс ёки ташкилот томонидан ташкил этилиши мумкин. Мулк ҳуқуқи бирлаштирилган капиталга қўшилган ҳиссага мутаносиб равишда тақсимланади. Бирлашмаларнинг энг кенг тарқалган шакллари жумласига қуйидагилар киради: концернлар, корпорациялар, холдинглар, франчайз бирлашмалар, офшор компаниялар, молия-саноат гуруҳлари. Яккабошчилик асосида эгалик қилиш хўжалик юритиш шакли сифатида юридик шахсни ташкил этмаган ҳолда хусусий корхона кўринишида амалга оширилиши мумкин (якка тартибдаги меҳнат фаолияти). Бундай бизнес мулкдорлари унинг раҳбарлари ҳисобланиб, барча даромадни ўзларига олади ҳамда ва бизнес билан шуғулланиш харажатлари ва таваккалчилигини ўз зиммаларига олишади. Хусусий тадбиркорлар фаолиятининг энг кенг тарқалган соҳаларига қуйидагилар киради: савдо, умумий овқатланиш, тиббиёт, маиший хизматлар, маиший техникани таъмирлаш, маслаҳат хизматлар ва ҳ.к. Бизнеснинг ушбу шакли бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда ҳам, бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда ҳам кенг тарқалган. Кичик бизнеснинг асосий устунлиги – унинг ихчамлиги ва тезкорлиги, кам капитал талаб қилиши ва аҳоли учун (ташкил этиш нуқтаи назаридан) қулайлиги. Хўжалик ширкати – юридик ёки жисмоний шахсларнинг фаолиятнинг турли соҳаларидаги ихтиёрий асосларда расмийлаштирилган ҳамкорлиги. Ширкат икки ёки бир неча тижорат мақсадларини ҳал этиш учун саъй- ҳаракатларни кооперациялаш зарурлиги натижасида юзага келади, у ширкатга кирувчи шахслардан ҳар бирининг шахсан иштирокига асосланган. Ширкатнинг устави унга кирувчи аъзоларнинг мулкий жавобгарлиги даражасини белгилаб беради.

Франчайз корхона. Бу ўз фаолиятини товарлар ишлаб чиқарувчиси ёки қандайдир турдаги хизматлар ташаббускори ҳисобланган «франчайзер» деб номланувчи корхона билан тузилган шартнома (контракт) шартлари асосида амалга оширадиган «франчаизи» деб номланувчи алоҳида савдо корхонаси. биргаликдаги фаолият бўйича шерикларга франчайзер фаолият зонасини, истеъмолчиларни танлашда ёрдам беради ва савдо тармоғини жойлаштириш, реклама ишини юритиш, юқори малакали кадрларни тайёрлаш юзасидан тавсиялар беради. Бу тизимга кирувчи савдо корхоналарининг маркетинг ва товарларни сотиш билан боғлиқ хизматларни кўрсатиш борасидаги барча ҳаракатларини бир хиллаштириш ва стандартлаштиришга ёрдам беради. Франчайзер режалаштириш ва бошқариш, шунингдек савдо операцияларини юритиш юзасидан маслаҳат беради. У франчайзинг бўйича шерикларга молиявий ёрдам кўрсатади. Савдо корхонасининг фақат франчайзер билан ёки унинг технологияси бўйича иш юритиш мажбурияти франчайзингнинг муҳим шарти ҳисобланади. Ушбу шаклнинг афзалликлари жумласига қуйидагилар киради: йирик ихтисослашган фирмалар томонидан ишлаб чиқарилаётган товарларнинг юқори сифатини таъминлаш имконияти; товарлар ва хизматларнинг стандартлаштирилиши; паст нархлар; бозор талабларининг имкон қадар ҳисобга олиниши. Камчилиги қуйидагилардан иборат: франчайзининг ўз фаолиятида, хусусан, фойдаланиладиган технологияни олишда чекланганлиги, кичик контрактларнинг рад этилиши, майда фирмалар ва тадбиркорлар мустақиллигининг чекланиши. Франчайз шаклига «Макдональдс», «Кока-кола» каби фирмаларнинг жаҳон бозорларидаги фаолияти мисол бўлади. 4. Менежментда ташкилий маданият ва унинг ривожланиши Замонавий менежментда ташкилий маданият деганда ходимларнинг ўзаро боғланган базавий мўлжаллари, уларнинг қадрлаш йўналишлари, персоналнинг ташкилот ичидаги ўзаро ҳамкорлигини ҳамда уларнинг

ташкилотдан ташқаридаги хизмат фаолиятини белгилаб берувчи ишонч ва кутишлар мураккаб тизими тушунилади. Ташкилот ходимлари ўз хатти-ҳаракати ва фаолиятида амал қиладиган базавий мўлжаллар – бу улар томонидан ўз жамоасини, ундаги муносабатларни, иш маконини, ўзининг ташкилотдаги мақомини кўриш ва тушунишнинг ўзига хослиги, шунингдек улар томонидан ҳаётий йўналишлар зарур тизимининг ишлаб чиқилиши имконини берувчи баҳолаш мулоҳазалари. Қадрлаш йўналишлари ходимларни турли иш вазиятларида муайян тарзда йўналтирган ҳолда уларнинг ташкилотдаги хатти-ҳаракати йўналиши ва хусусиятини белгилаб беради. Ишонч ва кутишлар, ходимлар хатти-ҳаракати нормалари ўзаро узвий боғланган, чунки, агар хатти-ҳаракат нормаларига амал қилинса, улар ходимлар ишончи ва кутишларининг қондирилишини кафолатлайди. Ташкилий маданиятнинг барча учта даражасини таҳлил қилишга нисбатан бундай ёндашув чоғида унинг суст ривожланиши сабабларини аниқлаш ва уни янги тамойиллар асосида такомиллаштириш механизмларини шакллантириш мумкин. Шунингдек, ташкилот субъектив ва объектив маданиятини фарқлаш лозим. Ташкилот субъектив маданияти ходимлар томонидан ажратиладиган хаттиҳаракат намуналари, уларнинг ташкилот фаолияти билан боғлиқ ишонч ва кутишларини, шунингдек ташкилот ташқи муҳитининг қадриятлари ва нормаларини гуруҳ бўлиб қабул қилишни ўз ичига олади. Ташкилот объектив маданияти ташкилот томонидан яратиладиган, бинолар, уларнинг жойлашган ўрни ва дизайни, жиҳозлар ва мебель, кенглик ҳажми ва рангининг нисбати, ходимлар дам олиши учун қулайлик ва уларни озиқ-овқат, товарлар, маҳсулотлар ва хизматлар билан таъминлашни ўз ичига олувчи жисмоний муҳит билан боғланади. Ушбу таркибий қисмлар тўплами мазкур ташкилот амал қиладиган қадриятларни акс эттиради. Ташкилот субъектив маданияти, шу тариқа, фирманинг қадриятлари билан бирга унинг

фалсафасини шакллантиради, объектив маданият эса уларни маконда ва вақтга кўра моддийлаштиради. Умуман олганда, улар бошқарув маданиятининг органик қисмлари сифатида иштирок этган ҳолда бир- бирининг ривожланишини белгилаб беради. Ташкилий маданиятнинг мазмунини унинг қуйидаги ўнта асосий параметрини ажратиш орқали кўриб чиқиш мумкин. 1. Ўзини ва ташкилотдаги ўз ўрнини англаш. Бир ташкилот маданиятлари ходимларни ўзининг ички кайфиятларини яширишга чоғлайди, бошқалари эса, аксинча, уларнинг ташқи намоён бўлишини қўллаб- қувватлайди. Бир ташкилотлар ходимларни мустақилликка ва ишга нисбатан ижодий ёндашувни ривожлантиришга йўналтиради, бошқалари эса, ишчиларнинг якка ҳолдаги самарадорлигини қўллаб-қувватлайди. 2. Коммуникацион тизим ва мулоқот тили. Ташкилотларда коммуникацияларнинг оғзаки, ёзма ва нооғзаки шаклларидан, шунингдек «телефон ҳуқуқидан» фойдаланиш сезиларли даражада фарқ қилади. Бундан ташқари, касбий жаргон, имо-ишоралар ва турли ҳарфий қисқартмалар (аббревиатурлар) ҳар бир ташкилотда ўзига хос жиҳатга эга. 3. Ташқи кўриниш, кийим (уст-бош) ва ишда ўзини кўрсатиш ташкилотнинг ўзига хос ташриф қоғози ҳисобланади. Махсус кийим-бош, ходимлар хатти-ҳаракатининг иш услуби, улар томонидан қўлланиладиган упаэлик (косметика) ва соч турмаклари турли ташкилот маданиятлари мавжудлигини тасдиқлайди. 4. Овқатланишни ташкил этиш соҳасидаги одат ва анъаналар. Фирма ичида ёки унинг ташқарисида ходимларнинг овқатланишини ташкил этиш, овқатланиш учун дотациялар мавжудлиги ёки йўқлиги, овқатланишнинг қанча вақтга чўзилиши, раҳбарлар ва қўл остидагиларнинг биргаликда ёки алоҳида овқатланиши ва ҳоказолар ташкилот ўз ходимлари тўғрисида қанчалик қайғуриши ва унда қанақа муҳит ва раҳбарлик услуби устунлик қилиши белгилари ҳисобланади.

5. Ходимларнинг вақтни англаши, вақга бўлган муносабати ва вақтдан фойдаланиши уларнинг аниқлик, мажбурийлик, пухталик даражасида, шунингдек ўз иш вақтини қадрлай билиши ва уни ўта оқилона фойдалана олишида намоён бўлади, бу юқори ёки паст ташкилий маданиятдан далолат беради. 6. Айниқса турли ёш гуруҳлари ва турли лавозим, тажриба, миллат, диний эътиқод ходимлари ўртасида яққол намоён бўладиган инсонлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар улар ўртасида умумийлик ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш руҳи мавжудлигидан ёки рақиблик, чақимчилик, ўзаро ёқтирмаслик ва ҳоказолардан далолат беради. 7. Ходимларни ўзлари ишлаётган ташкилот нуқтаи назаридан нима яхши-ю, нима ёмонлигини тўғри тушунишга йўналтирувчи қадриятлар , шунингдек муайян турдаги хатти-ҳаракатга нисбатан тахминлар ва кутишлар тўпламини ўзида намоён этувчи нормалар ходимларда ташкилий маданиятни ривожлантириш дастурининг мавжудлигидан ёки ушбу ишдаги муваффақиятсизликдан далолат беради, бу албатта уни аҳлоқий ва касбий инқирозга олиб келади. 8. Ходимларнинг нимагадир бўлган ишончи ва муносабати (раҳбариятга, муваффақият, ўз кучига, ўзаро ёрдамга, одобли хатти-ҳаракатга ишониш, ҳамкасбларга, мижозларга ва рақобатчиларга бўлган муносабат), шунингдек буларнинг барчасига дин ва аҳлоқнинг таъсири ташкилий маданиятнинг ўта муҳим тавсифи ҳисобланади ва унинг ривожланганлик даражасини кўрсатади. 9. Ушбу жараёнларга нисбатан ёндашувларда ва улар аҳамиятининг менежерлар ва ижрочилар томонидан баҳоланишида, ўқитиш таомиллари ва шаклларида ҳамда ўқитишнинг меҳнат натижалари ва меҳнат мотивацияси билан боғлиқлигида намоён бўладиган ходимларни ривожлантириш ва ўқитиш, фирмаларнинг ижодкорликни ва ташкилий маданиятнинг салоҳиятини ривожлантириш орқали инновацион фаолиятга

йўналтирилганлигидан ёки уларнинг издан чиқиши ҳолатидан далолат беради. 10. Ходимларнинг ишга, унинг сифати ва бажарилиши баҳосига бўлган муносабатида, хизмат бўйича кўтарилишда намоён бўладиган меҳнат одоб-аҳлоқи ва мотивацияси ташкилий маданиятни шакллантириш тамойиллари ва унинг ривожланиш йўналишларини яққол кўрсатади. Маданиятнинг ташкилот самарадорлигига таъсири иккита йўналиш бўйича боради. Биринчидан, – бу маданият ва ходимлар хатти-ҳаракатининг ўзаро таъсири. Иккинчидан, – бу маданиятнинг ходимлар ўз ишини қандай қилишига таъсири. Бундан ташқари, маданият ташкилотдаги коммуникациялар тизимига таъсир кўрсатади. Умумий маданий мақсадларда ходимлар бир-бирини “сўзсиз” тушунишлари мумкин. Агар уларда муаммоларни ҳал этишга нисбатан турли ёндашувлар мавжуд бўлса, у ҳолда улар муайян ҳолатда коммуникацияларнинг қанақа тизими энг самарали эканлигини билишади. Маданият ташкилот ходими томонидан ўзини ташкилотда тўғри кўрилишини ҳам белгилаб беради, шунингдек муваффақиятсизликка учралган ҳолатда ўз хатти-ҳаракатини оқлаш имконини беради, чунки у маданият қадриятлари ва стандартлари билан писанда қилинган. Америка менежментида ташкилий маданиятнинг энг рақобатбардош фирмалар муваффақиятини изоҳловчи бир қатор асосий ишончи ва қадриятларини ажратувчи Питерса-Уотермен модели мавжуд. Улар жумласига қуйидагилар киради: Ташкилий маданиятни бошқариш хатти-ҳаракатнинг оптимал намуналарини, ходимлар мулоқоти ва фаолиятини шакллантиришга йўналтирилган узоқ муддатли жараён ҳисобланади. Шунинг учун менежерларнинг ходимларни ҳар кунлик ишлаб чиқариш фаолиятига бириктириш орқали улар қадриятларини бир хиллаштиришга йўналтирилган доимий саъй-ҳаракатлари зарур. Реал вазиятга муайян мисоллар билан ташкилий маданиятнинг эски ва умумий стандартларига йўналтирилган

меҳнатнинг маъноси ва белгиланган мақсадини, ўзига хослиги ва меҳнат натижаларининг фарқини кўрсатиш лозим. Ходимларни ташкилий маданият эски ва умумий стандартларининг мақсадга мувофиқлиги, фойдалилиги ва самарадорлигига ишонтирган ҳолда, менежерлар, табиийки, ходимларда уларни ташкилий маданиятнинг тарқатувчиларига айлантирадиган қарашларни ва хаттиҳаракатни шакллантиради. 5. Бошқарув қарорлари Инсонлар ўз ҳаёти давомида ҳар доим ҳал этишнинг бир неча усулларига ёки муқобил вариантларга эга бўлиши мумкин бўлган турли муаммоларга дуч келишади. Улар ичидан ягона муқобил вариантни танлаш – қарор қабул қилиш ҳисобланади. Инсонлар томонидан қабул қилинадиган қарорлар оқибатлари уларнинг келажагига таъсир кўрсатади. Агар қарор ташкилот раҳбари томонидан қабул қилинса, у ҳолда мазкур қарорнинг оқибатлари бошқа инсонларга таъсир кўрсатиши аниқ. Шунинг учун раҳбар ҳамма вақт қабул қилинадиган қарорлар натижалари учун маънавий, кўпинча эса моддий жавобгарликка эга бўлади. Шундан келиб чиққан ҳолда, бошқарув қарорининг тўлиқроқ таърифини бериш мумкин. Интуитив қарорлар – бу фақат у тўғрилигини ҳис этиш асосида қилинган танлов. Мазкур ҳолатда қарор қабул қилувчи шахс барча “ҳам” ва “қарши”ларни онгли равишда чамаламайди, балки кўпинча ҳатто вазиятни онгли равишда таҳлил қилишга уринмайди ҳам. Юқори бўғин менежерлари 80 фоизининг тасдиқлашларича, жиддий муаммоларни ҳал этишда, асосан, норасмий ахборот ва ички ҳис-туйғуга таянилади. Лекин бунда шуни ҳисобга олиш лозимки, тўғри интуитив қарорлар кўпинча бой амалий иш тажрибасига эга бўлган менежерлар томонидан қабул қилинади, яъни онгсиз равишда тўпланган ва ишлов берилган катта ҳажмдаги ахборот ички ҳис-туйғуга асос бўлади. Фикр-мулоҳазаларга асосланган қарорлар билимлар ва тажриба билан мустаҳкамланган, онгли равишда қилинган танловни ўзида намоён этади.

Ушбу ҳолатда инсон, ҳозирги вазиятни ўтмишдаги шунга ўхшаш вазиятлар билан онгли равишда таққослаган ҳолда кўпинча илгари муваффақият келтирган муқобил вариантни танлайди. Бошқарув фаолиятида бундай қарорлар катта аҳамиятга эга, чунки раҳбар кўпинча бир-бирига ўхшаш вазиятларга дуч келишига тўғри келади. Мазкур қарорлар иккита яққол афзалликка эга: 1) уларни қабул қилиш учун фақат раҳбарнинг интеллекти зарур, яъни улар катта вақт сарфларини талаб қилмайди; 2) раҳбар, у нима учун айнан ушбу қарорни қабул қилаётганлигини тушунтириш ҳолатига тушиб қолади, яъни бу ерда персоналга ўргатиш ҳолати иштирок этади. Шу билан бирга, якка тартибда қабул қилинадиган, фикр- мулоҳазаларга асосланган қарорлар учта яққол камчиликка эга: 1) улар раҳбарнинг тўғри фикрига асосланган, у ҳақиқат билан фарқ қилиши мумкин; 2) аввалги тажрибадан фойдаланиш зарурлиги қарорларни асослаш усулини принципиал жиҳатдан янги вазиятларда қўллаш мумкин бўлмаслигига олиб келади; 3) аввалги тажрибадан фойдаланиш “Биз ҳамма вақт шундай қилганмиз!” деган ёндашувда ўз ифодасини топиши мумкин, бу ҳол қарорни раҳбарга таниш бўлган йўналишларга буради, шу сабабдан у ўзига маълум вариантларга қараганда янада самарали бўлиши мумкин бўлган янги муқобил вариантни бой бериши мумкин. Оқилона қарорлар холисона таҳлилий жараён ва объектив усуллар ёрдамида асосланади. Бунда шуни таъкидлаш лозимки, қабул қилинаётган қарор қанчалик мураккаб ва кўламли бўлса, унинг оқибатлари қанчалик кўп сонли инсонлар учун муҳим бўлса, унинг илмий жиҳатдан асосланганлиги шунчалик муҳим бўлади ва уни қабул қилишда ўта ихтиёрий жиҳатларга шунчалик кам йўл қўйиб бўлинади. Қарорнинг ҳаётий цикли қуйидаги босқичларга эга: 1) қарорни ишлаб чиқиш; 2) қарорни қабул қилиш;

3) қарорни амалга ошириш . Қарорни тайёрлаш босқичи қуйидаги таомилларни ўз ичига олади: 1) муаммонинг моҳиятини аниқлаш; 2) қарор қабул қилиш мезонларини ифодалаш; 3) муқобил вариантлар рўйхатини аниқлаш. Тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, бошқарув объекти ўзгарганлиги тўғрисидаги хабарларнинг 66 фоизидагина муаммоли ахборот мавжуд. Кўплаб муаммолар ичидан раҳбар уларнинг 85 фоизигагина эътибор қаратади, муаммоларнинг 9 фоизини раҳбар шунчаки билмайди, яъни вазиятни муаммоли вазият сифатида баҳоламайди, уларнинг яна 6 фоизи ҳақида эса раҳбар унутиб қўяди, чунки ушбу муаммолар ечимини у кейинга суриб қўяди. Қарорни ва эҳтимолий чекловларни баҳолаш мезонларини асослаш таомили шунинг учун зарурки, биринчидан, раҳбар дуч келадиган ҳақиқат ҳамма вақт унинг фаолиятига айрим (ресурс, қонунчилик, аҳлоқий) чекловларни қўяди, ишлаб чиқиладиган муқобил вариантлар эса ушбу чекловларга мос келиши керак; иккинчидан, муқобил вариантлар ишлаб чиқилгунга қадар қарор қабул қилувчи у кейинчалик муқобил вариантларни баҳолашда қўллайдиган стандартларни аниқлаб олиши керак. Ушбу стандартлар қарор қабул қилиш мезонлари деб номланади. Қарор вариантларини ишлаб чиқиш. Идеал ҳолатда, раҳбарга қанчалик кўп муқобил вариантлар маълум бўлса, унда янада самарали қарор қабул қилиш имкониятлари шунчалик кенг бўлади. Қарор қабул қилиш босқичи қуйидаги таомилларни ўз ичига олади: 1) муқобил вариантларни баҳолаш, 2) муқобил вариантларни экспериментал текшириш, 3) ягона муқобил вариантни танлаш. Муқобил вариантларни баҳолаш таомилида қуйидаги операцияларни ажратиш мумкин:

1) қарорнинг муқобил вариантларини амалга ошириш эҳтимолини баҳолаш, бу кўпинча муқобил вариантларни танлаб олишда ҳал қилувчи омил ҳисобланади; 2) олдинга қўйилган мақсадга эришиш, унинг ифодаланган чекловларга мос келиши даражасини, амалга ошириш эҳтимолини, кутилаётган бевосита ва билвосита оқибатларни ҳисобга олган ҳолда муқобил вариантларнинг устунликлари ва камчиликларини таърифлаш; 3) қарорнинг нисбий аҳамияти асосида амалга ошириладиган вариантларини қиёсий баҳолаш, у қуйидагиларда ўз ифодасини топиши мумкин: - биринчидан, тартиб шаклида, бунда иккита муқобил вариантни таққослаш “яхшироқ – ёмонроқ”, “кўпроқ муҳим – камроқ муҳим” ва ҳ.к. шкаласи бўйича ўтказилади, - иккинчидан, миқдорий шаклда, бунда иккита муқобил вариантни таққослаш миқдорий кўрсаткичларни солиштириш орқали амалга оширилади. Муқобил вариантларни экспериментал текшириш таомилини ҳамма вақт ўтказган маъқул, лекин у фақат бунинг имкони мавжуд бўлган ҳолларда ўтказилади. Албатта, қабул қилинаётган янги автомобилни ишлаб чиқаришни бошлаш тўғрисидаги қарор тажриба модели билан экспериментлар ўтказиш орқали тасдиқланади. Лекин бундай экспериментлар қиммат туради ва кўп вақт сарфлашни талаб қилади, шунинг учун автомобиль конструкциясига киритилган ҳар бир кичик янгиликни экспериментал текширишдан маъно йўқ. Ягона муқобил вариантни танлаш қарор қабул қилиш жараёнида амалга оширилади. Агар муаммо тўғри аниқланиб, қарорнинг муқобил вариантлари пухта баҳоланган бўлса, у ҳолда қарор қабул қилиш қандайдир қийинчилик туғдирмайди. Бироқ, агар муаммо мураккаб бўлиб, ахборот кўпроқ субъектив бўлса, у ҳолда тадбиркор тажрибаси, журъати ва тўғри фикрининг роли ортади. Тадбиркорга ягона муқобил вариантни танлашга

ёрдам берувчи усуллардан бири ранжирлаш бўлиб, у муқобил вариантларни уларни афзал кўриш йўсинида тартибга келтиришни ўзида намоён этади. Қарорлар ижросини назорат қилиш технологияси оддий бўлиши керак, бу унинг тежамлилигини ва тезкорлигини таъминлайди. Назорат қилишнинг ҳам оддий, ҳам автоматлаштирилган тизимлари аксарият кўпчилигининг асосида назорат қилиш карточкаларидан фойдаланиш ётади, унинг тахминий кўриниши 1-жадвалда келтирилган. 1-жадвал Қарорлар ижросини назорат қилиш карточкасига мисол Қарорнинг моҳияти. Ким томонидан ва қачон қабул қилинган. Ижро муддати. Масъул ижрочи. Ҳисоботлар шакли. Босқичлар бажарилишининг назорат муддатлари. Раҳбарнинг қарор ижро этилганлиги тўғрисидаги резолюцияси. Изоҳлар. Ижодий жиҳатларга алоҳида эътибор қаратиш, ишда муваффақиятга эришган ижрочиларни тақдирлаш лозим. Бунда салбий жиҳатларни ҳам четлаб ўтиб бўлмайди. Қарорнинг ижросини таҳлил қилиш бошқарув циклини якунлаш билан бирга янги циклни ҳам бошлаб беради, чунки бир муаммонинг ҳал этилиши, албатта, бошқа муаммонинг пайдо бўлишига олиб келади.

Адабиётлар : 1. Д . Шим и Д . Сигел . Финансовый менеджмент . М .,2006. 2. Д . Шим и Д . Сигел . Методы управления стоимостью и анализа затрат . М ., 1995. 3. А . Д . Шеремет , Р . С . Сайфулин . Методика финансового анализа . М .: Инфра , 1995. 4. И . Н . Герчекова . Менеджмент . М .: Банки и биржи , 2005. 5. И . А . Бланк . Основы финансового менеджмента . Киев , 2010. 6. И . А . Ковалев . Управление финансами . М .,1998. 7. Теория финансов - Под ред . Л . А . Дробозинова , М ., 1995. 8. Б . Л . Дайзберг . Основў экономики , М ., 1995. 9. Валютнўй рынок и валютное регулирование . Учебное пособие - Под ред . Платановой И . Х ., М ., 2007

Похожие

Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми

Маркетингни ташкил этиш тизими

Бухгалтерия ҳисобининг ташкил этиш

Тадбиркорликни бошқаришни ташкил этиш

Корхоналарда бахони ташкил этиш