Бошқариш назарияси асослари - Экономика - Рефераты

Бошқариш назарияси асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

254.5 KB

Бошқариш назарияси асослари Режа: 1. Бошқарувнинг моҳияти, мақсад ва вазифалари. 2. Бошқарув предмети ва изланиш услублари. 3. Бошқарув илмининг келиб чиқиши. 4. Бошқарув илмининг ўзига хос хусусиятлари 5. Бошқарувнинг келажакка йўналтирилганлиги 6. Курснинг мазмуни ва вазифалари.

1. Бошқарувнинг моҳияти, мақсад ва вазифалари Бошқарув тушунчаси тор маънода бирор бир ташкилот мақсадини аниқлаш ва унга эришиш учун зарур бўлган режалаштириш, ташкил этиш ва назорат жараёнларини фойда келтириши, самара бериши қанчалик фаолият йўналишини тўғри танлай билиш, қарорлар қабул қила олишга ҳамда унинг бошқарилишини назорат қилишга ва бу жараён боришига боғлиқ бўлади. Бошқарув кенг маъноли тушунча сифатида жаҳондаги бошқарув ва уни ташкил этишнинг назариётчиларидан бири Питер Ф. Друкер айтганидек, “Бошқарув алоҳида фаолият тури бўлиб, ташкил этилмаган бетартиб оммани, бир мақсадга йўналтирилган самарали ва унумли гуруҳга, жамиятга айлантирадиган, ижтимоий ўзгаришларни рағбатлантирувчи элемент ҳисобланади” . Бошқарув нафақат корхона доирасида, қолаверса, бутун бир жамият, давлатни ўз танлаган йўли мақсад ва интилишларига етакловчи, иқтисодиётни кучли барқарор ишловчи механизмга айлантиришда муҳим таъсир этувчи куч ҳисобланади. Бошқарувни жамиятнинг иқтисодий негизи билан боғлаб, шу билан бирга бошқарувнинг икки ташкилий-техникавий ва ижтимоийиқтисодий томонларини ҳисобга олган ҳолда ўрганиш лозим. Ташкилий-техникавий бошқарув аниқ истеъмол қийматини олиш учун маҳсулот тайёрлашда меҳнат тақсимоти ва кооперацияси билан ажралиб туради. Ижтимоий-иқтисодий бошқарув мавжуд ишлаб чиқариш муносабатлари билан боғлиқ бўлиб, бошқарув мақсадларини белгилайди. Ташкилий-техникавий бошқарув меҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқариш самарадорлигининг ошиши учун шароит яратишга имкон берувчи фаолият туридан иборатдир. Ижтимоий-иқтисодий бошқарувнинг мақсади ишловчилар самарали меҳнат қилиши учун шароит яратиш, уларни ижтимоий ҳимоя қилишнинг ишончли умумдавлат тизимини шакллантириш, бандликни таъминлаш ва аҳолининг кам таъминланган қатламларини қўллаб- қувватлашдан иборатдир.

Бошқарувнинг моҳияти ижтимоий–иқтисодий муносабатлар даражаси, ишлаб чиқариш кучларини ривожланишини ва иқтисодий алоқаларини мураккаблашуви билан кенгайиб боради. Бошқарув ишлаб чиқариш жараёнида ишлаб чиқариш воситаларига мулкчиликнинг турли шакллари мавжуд бўлган шароитда ишлаб чиқарувчилар ўртасида рақобатни шакллантириш, фойдани максималлаштиришга қаратилган бўлса, у бутун бир иқтисодий тизимда ишлаб чиқариш эвазига жамият эҳтиёжини қондира оладиган бозор инфратузилма элементлари ва уларни ўзаро алоқасини таъминловчи механизмни барқарор ишлашига, ҳар бир фуқаро, гуруҳ, уюшма, ташкилот ва муассасалар манфаатларини эътиборга олган ҳолда уларни жаҳон саҳнасида ўз ўрнига эга бўлишига қаратилган бўлади. Бошқарувнинг асосини объектив иқтисодий, ижтимоий ва бошқа қонунларга асосланувчи ҳуқуқий илмийлик ташкил этади. Бу қонунларни ўрганиш ва уларнинг аниқ вазиятларда намоён бўлишини ҳисобга олган ҳолда хўжалик раҳбарлари республика иқтисодиётини бошқаришнинг стратегия ва тактикасини белгилайдилар. 1991 йил 31 августда Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллиги эълон қилинди, шундай бир шароитда республика давлат ва иқтисодиётни қайта қуришнинг бош мақсади Президентимиз И. Каримов томонидан қуйидагича аниқлаб берилди: “Пировард мақсадимиз ижтимоий йўналтирилган барқарор бозор иқтисодиётига, очиқ ташқи сиёсатга эга бўлган кучли демократик ҳуқуқий давлатни ва фуқаролик жамиятини барпо этишдан иборат”. Унинг амалга оширилиши турли соҳаларда олиб бориладиган ислоҳатларга ва бошқариладиган вазифаларга нечоғлик боғлиқ бўлади. Ижтимоий сиёсий соҳада: • маъмурий буйруқбозлик, авторитар тузум механизмидан ва тузилмаларидан қутилиши;

• давлат қурилишининг демократик–ҳуқуқий тамойил ва меъёрларга ўтиш; • фуқаролик жамиятига ўтишнинг пойдеворини қуриш ва бошқалар. Ижтимоий – иқтисодий соҳада: • иқтисодий фаолиятга эркинлик бериш; • мулкчиликнинг хилма – хиллиги; • нарх эркинлигини таъминлаш; • рақобат курашига ўтиш; • кўп тармоқли иқтисодиётга ҳамда бозор муносабатларига ўтиш ва бошқалар. Маънавий соҳада: • мустақил ва янгича фикрловчи кишиларни тарбиялаш ақидабозлик ва ўта сиёсатлашган мафкура ҳукмронлигидан қутилиш. Халқаро муносабатлар соҳасида: • бутун дунё тараққиётидан ажралиб қолишдан, ўзини четга олишдан ва унга қарши туришдан воз кечиш; • жаҳон ҳамжамиятига кириб бориш ва тенг ҳуқуқли ҳамкорликка йўл очиш. Бозор муносабатларига ўтиш ишлаб чиқариш ва бозорнинг самарали ўзаро таъсирини, давлат бошқаруви ва корхоналарнинг ўзўзини бошқаришнинг мутаносиб нисбатда бўлишини таъминловчи такомиллашган иқтисодий механизмини яратишга йўналтирилгандир. 2. Бошқарув предмети ва изланиш услублари Ҳар қандай фан ўз предмети, назарияси ва услубларига эгадир. Предмет бу фан билан шуғулланиши, унинг қайси соҳага тегишли эканлигини белгилайди. Назария бу соҳада рўй берадиган жараён ва ҳодисаларнинг рўй бериш қонуниятларини аниқлайди. Изланиш усуллари назариядан келиб чиққан ҳолда кишилар илмий ва амалий фаолияти қандай амалга ошишини кўрсатиб бериши, фаннинг шу

соҳасида ҳодисаларни умумлаштириш ва ўрганишнинг турли воситалари ва усуллари тизимини ишлаб чиқиш лозим. Бошқарув предмети хўжалик юритишнинг барча даражаларида бошқаришнинг қонунлари (қонуниятлари), тамойиллари ва муносабатларини ўрганишдан иборатдир. Бошқарув муносабатлари ижтимоий-иқтисодий муносабатларининг ажралмас қисми бўлиб турли иқтисодий, ташкилий, ижтимоий, меҳнат, психологик ва бошқа кўринишларда бўлади. Бошқарув муносабатлари бошқарув қўл остидаги ходимлар ўртасидаги алоқа ва ўзаро таъсирнинг мураккаб мажмуини ифодалайди, демак, бошқарув бу энг аввало кишиларни бошқаришдир.

Бошқарув субъекти: • қонун чиқарувчи хокимият • ижро этувчи хокимият  суд хокимияти • вазирлар кенгаши • олий суд, вилоят судлари • туман халқ депутатлари  ҳокимликлар • қўмиталар ва уларнинг раислари • вазирликла р ва вазирлар • жамоа кенгаш раислари  корхона раҳбарлари, бўғин бошлиқлари • фуқа ролар йиғини, раиси (оқсоқолла р) ва б. Бошқ арув объекти:  мамлакат • респу блика • вило ят • тума н • конц ерн • тарм оқ • корх она • ходи млар • ишла б чиқариш • сама радорлик ва б.

Иқтисодиётни бошқаришда бевосита бошқарув объекти меҳнат жамоалари ва алоҳида ходимлардан иборатдир. Фақат уларнинг меҳнат фаолияти воситасида ишлаб чиқаришнинг моддий унсурлари, яъни меҳнат воситалари ва предметларига таъсир этилади. Бошқариш объекти микро воқеликдан (моддий дунё, жамият) даражасига бўлган маънони ўз ичига олади. Бошқариш ишини бажарувчи идоралар ва уларнинг раҳбарлари бошқарув субъектлари ҳисобланади. Бошқариш усуллари кишиларни, жамиятни объектив ижтимоий – иқтисодий ривожланиш қонунлари талабларини бажаришга ундайди. Улар аниқ бир усул, услуб, мақсадга эришиш йўлини ифодалайди. Демак, Бошқарув услуби – бу ишчи ва ходимларга умуман бошқариш объектига қўйилган мақсадга эришиш жараёнида уларнинг фаолиятини мувофиқлаштиришни махсус изланиш усуллари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: 1. Тизим усули бошқарув муаммоларини ечишда ишлатилади ва тизимни бутунлигига асосланади. Тараққий этган давлатларда: тизимли мажмуали, тизимли таркиб, тизимли функционал, тизимли коммуникацион ва бошқа кўринишлари мавжуд. 2. Изланишнинг мажмуили усули воқеаларни ва уларни бирбири билан бўлган алоқаларини фақат ушбу фан усули билан эмас, балки бошқа бир хил ҳодисаларни ўрганувчи фанлар билан ўрганади. 3. Изланишнинг таркибий усули – бу мураккаб ҳодисаларни бўлакларга ажратишдан иборат. 4. Вазиятли ёндашиш – бу бошқарув фаолиятини мақбул усулларини ички ва ташқи шароитга қараб белгилаш. 5. Интеграцион ёндашиш – бу изланиш усули бошқа усуллар кўрсаткичларни ҳисобга олиш асосида бошқариш ҳисобланади.

6. Моделлаштириш бошқарилувчи объектни бошқариш турли схема, график ва чизмалар, хомаки материаллар тайёрлаш ёрдамида бошқариш усули. 7. Математик ёндашув – оптимал қарор қабул қилиш мақсадида математик услублар ва компютерлар кенг миқёсда қўлланади. 8. Кузатиш усули–бу бошқарув объекти тўғрисидаги маълумотни режали, илмий, уюштирилган асосда тўплаш усули 9. Эксперимент – бошқариш асосида бошқарилувчи объектга нисбатан намунавий тажрибадан ўтган усулларни қўллаш. Ундан ташқари, бошқарувнинг энг асосий билиш услуби - диалектик услуб бўлиб, у бошқарувга ўрганилаётган ижтимоий ҳодисаларнинг моҳиятини очишга ёрдам беради. Бошқариш усулларини таъсир этишнинг ўзига хос хусусиятларига кўра: маъмурий–ташкилий, иқтисодий, ижтимоий психологик ва ҳуқуқий шаклларга ажратиш мумкин. Бошқарув маҳорати унинг барча услубларини эгаллаш, улар тўғри баҳолаб қўллаш, ҳар бир аниқ вазиятда энг самаралисини топиш қобилиятига эга бўлишидан иборатдир. 3. Бошқарув илмининг келиб чиқиши Менежмент тарихи бўйича маълумотимиздан билиб олганимиздай, илмий тамойилларни ташкилотнинг унумдорлигини кўтариш учун ишлатиш имкониятлари концепцияси бошқарув илм сифатида ҳали бошланғич ҳолатдалигида пайдо бўлган. Илмий усулнинг бошқарув муаммоларига мунтазам равишда қўлланилиши илмий бошқарувнинг асоси бўлган. Аммо бошқарув тафаккури мактабининг келиб чиқиши яқинда бўлган. Бошқарув илми иккинчи жаҳон уруши даврида Англияда олимлар гуруҳи фуқаролар мудофааси ва ўт очиш позициялари иншоотларини оптимал жойлаштириш, кемага қарши бомбаларни портлатиш чуқурлигини ва транспорт карвонларининг конвойини оптимизациялаш каби мураккаб харбий масалаларни ечиш топшириғини олганда пайдо бўлган. 50-60 йилларда услубиёт янгиланиб, бир қатор ўзига хос усулларга айланиб

саноатда муаммоларни ечишда ва ҳар хил вазиятларда қарор қабул қилишда кенгроқ ишлатила бошлади. Бугунги кунда бошқарув илмининг модел ва усуллари қуйидаги масалаларни ҳал қилишда ишлатилади: шаҳарларда транспорт оқимларини бошқариш ва аэропортларда харакат жадвалини оптимизациялашда, университетларда синф ва аудиториялар иш жадвалларини тузишда, супермаркет ва универмагларда ғамланган молларни бошқаришда, маҳсулотларнинг янги турларини ишлаб чиқаришда, турли хил маҳсулотларнинг рекламасига харажатларни тақсимлашда, моддий таъминлашни режалаштиришда, заводда турли хил маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун асбоб —ускуналар ва меҳнат ресурсларини тақсимлашда, мавсумга бейсбол бўйича олий лиганинг ўйин жадвалини тузишда ва х.к. Бошқарув илмининг марказий жойи «ташкилот раҳбарларини ташкилотни бир бутун ҳолдаги нарса сифатида унинг манфаатлари учун ташкилот таркибий қисмларининг ўзаро муносабатлари билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишда илмий асос билан таъминлашдан» иборат. Бу ҳамма ташкилотлар учун муҳимдир, лекин бу тамойилнинг йирик ташкилотларда қўллаш ихтисослаштиришнинг юқори даражаси туфайли қийин бўлиши мумкин. Черчмен, Акофф ва Арноффларнинг тасдиқлашича: «Ташкилотда ҳар бир функционал бирлик (бўлинма, бўлим еки сектор) умумий ишнинг бир қисмини бажаришга мажбур. Шу ҳар бир қисм ташкилотнинг умумий мақсадларига эришиш учун зарурдир. Бироқ, меҳнатнинг бундай тақсимланишининг натижаси ҳар бир функционал бўлинма ўзига тегишли бўлган мақсадларини ишлаб чиқишидан иборат. Масалан, ишлаб чиқариш бўлими одатда ишлаб чиқариш чиқимларини камайтириш ва ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш билан шуғулланади. Маркетинг бўлими сотиш ҳажмининг бирлиги чиқимларини минимумга келтириш, ва у ҳажмни максимумга чиқаришга харакат қилади. Молия бўлими ташкилотнинг сармоя йўналтириш сиёсатини оптимизация қилишга уринади. Кадрлар бўлими яхши ишчиларни минимал чиқимларда ёллаш ва уларни ташкилотда ушлаб қолишга бор кучини сарфлайди. Бу мақсадлар ҳар

доим ҳам мохияти бўйича бир бири билан келишмасдан кўпинча бир бирига зид бўлади». Қарор қабул қилишни моделлаш ва муносиб усуллар бўйича идора хизматлари мутахассислари мақсадлар фарқ қилиши муносабати билан мумкин бўлган муросаларни баҳолашга харакат қилиб қарама — қарши мақсадларнинг балансини таъминлаб берадиган альтернатив қарорларни аниқламоқдалар. Бошқарув илми нуқтаи назаридан ёндашувни тушуниш сизга идора мутахассислари билан унумли муомала қилишга ва ташкилотнинг муаммоларининг унумли ечимини аниқ ифода қилишда улар билан ишлашга ёрдам беради. 4. Бошқарув илмининг ўзига хос хусусиятлари Бугунги кунда «бошқарув илми», «қабул қилиш илми», «тизимли таҳлил», «тизимлар ҳақида илм», лекин кўпроқ «операциялар тадқиқоти» бир-бирини алмаштирадиган тушунчаларни учратиш мумкин. Бошқарув илмининг ёндашиш сифатида ўзига хос хусусиятлари қуйидагича:  илмий усулнинг қулланилиши;  тизимли ёндашиш;  моделлар ишлатилиши. Илмий усул бошқарув илми мактабининг амалиётда биринчи бор ишлатилган ҳар қандай илмий тадқиқотнинг фундаментал тадбиридир. У уч босқичдан иборат.

1. Кузатув. Гап муаммо ва вазият ҳақида ахборотни объектив тарзда йиғиш ва таҳлил қилиш устида кетмоқда. Масалан, маҳсулотларга эҳтиёж ва заҳиралар даражаси ўртасидаги боғлиқлиги кўриб чиқилаётганда, раҳбар заҳиралар даражаси эҳтиёжга қараб ўзгарилишини баҳолаш керак. (Бугунги кунда илмий тахлилнинг бу ва деярли ҳамма бошқа жиҳатлари одатда идора бўлинмалари мутахассислари томонидан ўтқазилади). 2. Гипотезанинг ифода қилиниши. Гипотезани ифода этаётиб, тадқиқотчи мавжуд имкониятлар (альтернативлар) — фаолият (ҳаракат) вариантлари — ва вазият учун уларнинг оқибатларини аниқлайди, ва шунингдек ушбу кузатувлар асосида бўлган прогнозни қилади. Мақсад — муаммонинг таркибий қисмлари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ўрнатиш. Масалан, кузатув ой давомида эҳтиёж 10 фойизга ўсганда заҳиралар камайишини кўрсатса, раҳбар гипотезага асосланиши мумкин, қайсики захираларнинг муайян микдорга ўсиши уларнинг бундай вазиятда қисқариши олдини олади. Релевант омиллар ҳақида маълумот 1. Кузатув – маълумотни йиғиш ва таҳлил этиш 2 . Гипотезани ифода этиш – кузатув маълумотлари бўйича таркибий қисмлар ўртасида боғлиқни белг илаш 3 . Гипотезани текшириш – гипотезанинг тўғрилигиини аниқлаш . Қ4 арорнинг ёки моделнинг бажарилиши Гипотеза нотўғри бўлса Гипотеза тўғри бўлса

3. Верификация. Верификациянинг ёки гипотезанинг тўғрилигини тасдиқланишининг учинчи босқичида тадқиқотчи гипотезани қабул қилинган қарорнинг натижаларини кузатиб текширади. Бизнинг мисолни давом эттириб, раҳбар аслини олганда заҳиралар даражасини идора мутахассиси таклиф этган миқдорга кўпайтириши мумкин. Агар бунда заҳиралар камаймаса ёки хаддан зиёд кўпаймаса, гипотезани тўғри деб тан олиш керак. Агар ҳар холда эҳтиёжнинг ўсиши билан маҳсулотларнинг етишмаслиги пайдо бўлса ёки заҳиралар шунчалар ўссаки, уларни сақлаш чиқимлари ҳаддан зиёд бўлиб қолса, унда гипотезани нотўғри деб тан олиш керак. Бу ҳолда, раҳбар биринчи босқичга қайтиб, мавжуд ахборотга гипотезани текшириш босқичида йиғилган ахборотни ва бошқа маълумотларни қўшгандан кейин, янги гипотезани ифода қилиши керак. Бошқарув муаммоларини ҳал этаётганда илмий усулни қўллаб туриб шуни эсда тутиш керакки, ташкилот - бу ўзаро боғланган қисмлардан иборат очиқ тизимдир. Шунинг учун бошқарувга илмий ёндашишнинг иккинчи хусусияти бўлиб тизимли ёндашиш туради. Бошқарув илмининг учинчи хусусияти - моделларни ишлатишдир. Моделлаштириш кўп ҳолларда бошқарув муаммоларининг мураккаблиги ва илмий тажрибаларни реал ҳаётда ўтказиш қийинчилиги туфайли зарурдир. Моделлаштириш - бизнинг муҳокамада кўп эътибор берилган концепциядир. Илмий бошқарув мактабининг энг кўринадиган ва эҳтимол энг йирик ҳиссаси оддий сабаб - оқибатли баҳолаш учун жудда мураккаб вазиятларда объектив қарор қабул қилишга имконият берадиган муқобил моделларни ишлаб чиқишдадир. Бундай моделларнинг кўпи шунчалик мураккабки, ҳар ўрта раҳбар мустақил равишда уларни ишлатишга қодир эмаслар. Бироқ, моделлар ҳақида ишонарли тасаввурнинг йўқлиги раҳбарнинг синаш ва ҳатолар усулини қўллашга ва текширилган усуллар қўллашнинг ўрнига ўйланмаган қабул қилишга олиб келади.

Моделлаштириш Модел ўзи нима? Бошқарув илми ишлатадиган айрим моделларни компютерсиз амалга ошириш мураккаб бўлса ҳам, моделлаштириш концепцияси оддий. Шенноннинг таърифига биноан: «Модел - бу объектни, тизимни ёки ғояни бутунликнинг ўзидан фарқли маълум бир шаклда тақдим этилиши». Масалан, ташкилот схемасининг узи унинг тузилишини ифода этадиган моделдир. Ушбу китобда тавсифланган ҳамма бошқарув назариялари ташкилот ёки унинг қандайдир кичик тизими ишлаш моделининг моҳиятидир. Сиз кўп ўтмай моделларнинг кўп бошқа сизга таниш бўлган мисоллари борлигига ишонч ҳосил қиласиз. Модел қўлланилаётган реал ҳаётий вазиятни соддалаштиришни унинг асосий хусусияти деб ҳисобласа бўлади. Модел шакли камроқ мураккаб бўлгани ва ишга тегишли бўлмаган реал ҳаётда муаммони хиралаштирадиган маълумотлар йўқ бўлиб кетадигани учун, модел раҳбарнинг унинг олдида пайдо бўлаётган муаммоларни тушуниш ва ҳал этиш қобилиятини оширади. Модел шунингдек раҳбарга ўз тажрибасини ва мулоҳаза қилиш қобилиятини экспертлар тажрибаси ва мулоҳаза қилиш қобилияти билан мужассамлаштиришга ёрдам беради. Моделлаштириш зарурати Реал ҳаёт билан тўғридан - тўғри ўзаро муносабатда бўлиш ўрнига модел ишлатишни шарт қиладиган бир неча сабаблар мавжуд. Уларга кўп ташкилот вазиятларнинг табиий мураккаблиги, реал ҳаётда зарур бўлганда ҳам илмий тажрибаларни ўтказишнинг имкони бўлмаслиги, ва раҳбариятнинг келажакка қараши тааллуқлидир. Мураккаблик. Ҳамма бошқарув мактабларидек бошқарув илми ҳам реал оламнинг ташкилот муаммоларини ҳал этишда фойдали бўлишга интилади. Инсоннинг модел ёрдамида реаллик билан ўзаро муносабатда бўлганида қобилиятларининг ошиши ғалати кўриниши мумкин. Аммо бу шундай, чунки ташкилотнипг реал ҳаёти ниҳоятда мураккабдир ва муайян муаммога тааллуқли ўзгарувчан миқдорларнинг фактик сони ҳар бир кишининг

қобилиятидан анча ортиқ бўлишидир, ва реал ҳаётни моделлаш — тириш ёрдамида соддалаштириб уни англаш мумкиндир. Илмий тажриба ўтказиш. Муаммоларни ҳал этиш альтернатив вариантларини синаб кўриши ва тажрибада текшириши маъқул бўлган бошқарув вазиятлар кўп учрайди. Албатта, раҳбарлар янги маҳсулотга аввалдан унинг кўзлагандай ишлаши ва истеъмолчилар томонидан қабул қилинишини тажрибада аниқламасдан туриб миллион долларларини тикиши нотўғри булар эди. Реал ҳаёт шароитида муайян тажрибалар ўтказилиши мумкин ва шартдир. «Боинг» фирмаси янги самолётни, «Ниссан» янги автомобилни, «Ай Би Эм» янги компютерни лойиҳалаштираётганда улар ҳар доим намунани ишлаб чиқиб, уни реал шароитда текширишади ва ундан кейинггина бугун кенг кўламли ишлаб чиқаришни бошлайдилар. Лекин, бундай кўринишдаги тўғридан — тўғри тажриба ўтказиш қиммат бўлиб вақт талаб қилади. Тасаввур қилингки, агарда «Дженерал Электрик» фирмаси аслини олганда фирма муҳандислари томонидан фақат потенциал такомиллаштиришлар деб ўйлаб топган мингта қисмларни ишлаб чиқариб синаб кўрганда автомобил қандай қийматга эга бўлар ва ундаги янгиликлар қанча кам бўлар эди. Вa бундай ҳолатда моделлар ёрдам беради. Қарор қабул қилиш керак бўлган, лекин реал ҳаётда тажриба ўгказиш мумкин бўлмаган беҳисоб танг вазиятлар мавжуд. Масалан, «Фольксваген» фирмаси АҚШда ишлаб чиқарувчи корхона қуришга қapop қилганда, унга етарли иш кучи, маъқул бўладиган солиқ солиш шартлари мавжуд ва зарур материаллар қилишда ва тайёр автомобилларни юклаб жунатишда иқтисодий жиҳатдан қулай жойни танлашга тўғри келди. Унга кейин, «Реббит» моделининг кўп минглаб қисмларини йиғиш навбатини аниқлаш, заводнинг ўзи қай бир қисмларни ишлаб чиқариши, қай бирини эса сотиб олиши мумкинлигини билиб олиш, ҳар бир қисмнинг зарур заҳира даражасини белгилаш тўғри келди. Маълумки, фирма бу муаммоларни тажриба сифатида ҳар бир имкони бор жойда бир неча лойиҳалар бўйича завод қуриб ҳал қила олмасди.

5. Бошқарувнинг келажакка йўналтирилганлиги Тўғридан - тўғри тажриба ўтказиш мумкин бўлмагандай, мавжуд бўлмаган ва ҳеч қачон бўлмайдиган ҳодисани кузатиш мумкин эмас. Аммо, кўп раҳбарлар фақат реал ва хис қиладиган нарсани кўришга, ва бу, натижада, уларнинг қандайдир кўриб бўладиган нарсага қайрилишида ифодаланиши шарт. Моделлаштириш - бугунги вақтга келиб келажакни вариантларини кўришнинг ва альтернатив қарорларнинг потенциал оқибатларини объектив солиштиришга имкон берадиган аниқлашнинг ягона тизимлаштирилган усул. Дэвид Б. Херц таъкидлашича: «Раҳбар мавжуд энг яхши альтернативани ўз ресурсларини тақсимлаш, ўзи ва бошқалар учун ҳаракатлар навбатини белгилашга, янги одамлар ва материал ресурсларни жалб этиш учун танлаб олиши керак. Бунинг учун у қисқа ва узоқ муддатли келажакда қарорларнинг оқибатлари пайдо бўладиган муҳит хусусиятлари ва барқарорлиги таърифига ишониши керак. У бундай бир пайтнинг ўзида муқаррар ва олдиндан айтиб бўлмайдиган муҳитнинг бутун ноаниқлигини тасаввур қилиши керак». Бопшқарув илмининг моделлари юқори даражада бу мақсадларга мослашган ва кучли таҳлилий восита сифатида мураккаб вазиятларда қapop қабул қилиш билан боғлиқ кўп муаммоларни ҳал этишга имкон беради. Моделлар тури. Замонавий ташкилотлар томонидан кенг қўлланилаётган моделлар ва улар ёрдамида ҳал этилиши керак бўлган вазифаларни кўриб чиқишдан олдин моделларнинг уч хилини қисқача таърифлаб бериш зарур. Гап физик, аналог ва математик моделлар ҳақида кетаяпти. Физик модели. Физик модел объект ёки тизимнинг катталаштирилган ёки кичиклаштирилган тавсифи ёрдамида ўрганиб чиқиладиган нарсани ифода этади. Шенноннинг таъкидлашича: «Физик (баъзан «портретли» деб аталадиган) моделнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у маълум маънода моделлаштирилаётган бутунлик каби кўринади».

Физик моделлар мисоллари — заводнинг чизмасидан нусхаси, унинг фактик кичиклаштирилган модели, лойиҳачининг маълум бир масштабда кичиклаштирилган чизмаси. Бундай физик модел визуал қабул қилишни соддалаштиради ва муайян бир ускуна унинг учун ажратилган жойда физик жиҳатдан жойлаша олишини аниқлашга ва боғлиқ муаммоларни, масалан, одамлар ва материаллар ҳаракатини тезлаштирадиган эшиклар жойлашиши, ҳал этишга ёрдам беради. Автомобил ва авиацион корхоналар ҳар доим аэродинамик қаршилик каби маълум бир хусусиятларни текшириш учун янги траспорт воситаларининг кичиклаштирилган физик нусҳаларини тайёрлашади. Модел, аниқ нусҳа бўла туриб, ўзини ишлаб чиқилаётган автомобиль ёки самолетга аналогик ҳолда тутиши керак, лекин бунда у анча кам қийматга эга бўлади. Шундай тарзда қурувчи компания ҳар доим ишлаб чиқариш еки маъмурий бинони ёки омборхонани қурилишини бошлашдан аввал миниатюра моделини қуради. 6. Курснинг мазмуни ва вазифалари Бошқарув курсининг мазмунини иқтисодиётни бошқаришнинг, бошқариш тизимлари ва уни тузишнинг ташкилий шакллари, иқтисодий механизми ва бошқарув услублари, бошқарув техника ва технологиясининг назарий ва услубий асосларини ўрганиш ташкил этади. Бошқарув, бошқарув фаолиятининг умумий қонуниятлари ва тамойиллари, бошқарув тизимига таъсир усулларини шакллантиради, бошқарув аппаратининг аниқ вазиятлардаги ҳаракатлари ва ўзини тутиш ҳолларини умумлаштиради. Иқтисодиётни бошқаришнинг назарий ва амалий томонларини ўрганади. Бошқарув назарияси бошқарув фаолиятининг қирраларини бутун бир мажмуа кўринишида, назарий таҳлил ва мантиқий услуб асосида бошқаришнинг асосий қонуниятлари ва усулларини ажратиб ўрганади. Бошқарувнинг амалий томонлари қуйидаги аниқ вазифаларни ҳал этишга: иқтисодиётни бозор муносабатларига ўтишига, фойда олишга, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, аҳоли ижтимоий ҳимоясини

кучайтиришга, кишилар маънавий даражаларини ўстириш ва бошқаларга қаратилгандир. Унинг назарий томонларининг асосий вазифалари қуйидагилар:  бошқарувнинг назарий асосларини ўрганиш; • бозор иқтисодиёти шароитида бошқарувнинг асосий усулларини ўрганиш ва амалиётга тадбиқ қилиш; • бошқарув фаолияти соҳасида касбий маҳорат билимларини эгаллаш; • бошқарув тамойилларини, функциялари ҳақида тушунча бериш; • бошқарув жараёнида коммуникациялар ва улардан фойдаланиш кўникмаларини ҳосил қилиш; • раҳбарлик фаолияти бўйича касбий маҳорат услуб ва маданияти ҳақида билим бериш; • Ўзбекистон республикаси иқтисодиётида бошқарув тизимини ўрганиш ва тахлил қилиш; • хорижий тажрибаларни ўрганиш, уларни таққослаш асосида ўқитиш, ўргатиш ва б. Бошқариш назарияси фани ўзининг мақсад, вазифа, функцияларидан келиб чиқиб, бошқа умумиқтисодий, гуманитар, табиий, математик фанлар билан узвий боғлиқликда ривожланади. Фанни услубий асосини иқтисодий назария, менежмент, бозор назарияси фанлари белгилайди. Бундан ташқари, социология, психология, персонални бошқариш, эконометрика, тармоқ иқтисодиёти каби фанлар билан алоқадордир. Чунки бошқарув асосан кишиларни, жамиятни бошқариш бўлганлиги учун, меҳнатни ташкил этиш, ишчи ўринларини, шарт-шароитларини яратиш, белгиланган вазифалар бажарилиши юзасидан назорат қилиш, фаолият натижаларини баҳолашда самарадорлик кўрсаткичларини қўллаш, қолаверса, бошқарувда раҳбар психологияси, маданияти ўзига хос услубига эга бўлишлигини тақозо этиш ва уларни ўрганиш бошқариш назарияси фанини юқоридаги кўрсатилган фанлар билан боғлиқликда, биргаликда ривожланишига асос бўлади.

Хулоса Бошқарув инсонларни онгли меҳнатга, тадбиркорликка қизиқтириш, ишга маъсулиятлилигини назорат қилиш, уларни билим ва кўникмаларини фаолиятга ижобий таъсир кўрсатишини таъминлаш рағбатлантиришни ташкил этишдир. Бу фанни предмети ҳам хўжалик юритишнинг барча бўғинларида бошқаришни ташкил этиш шакллари, услубларини ифодаловчи назарий ва амалий тамойиллари мажмуидан иборат. Бошқарувни усулларини пухта эгаллаган, қўллай биладиган раҳбар шу фаолиятни самарали бошқаришда нафақат ишлаб чиқаришда қолаверса, бутун иқтисодиётни ривожланишида катта таъсир кўрсатади. Бугунги куннинг энг муҳим вазифаси деб таъкидлайди Президентимиз Ислом Каримов “ҳаётимизнинг барча соҳаларида, айниқса, бошқарувда, республика миқёсида, вилоят, туман, қишлоқ ва маҳаллаларни бошқаришда, тармоқ бўғинларини идора этишда янгича фикрлайдиган, қийин дамларда маъсулиятни ўз зиммасига оладиган, ҳаёт билан ҳамқадам юришга қодир, иймони пок, билимдон, ишбилармон одамларни топиш, уларга ишонч билдиришдан иборат”.

Адабиётлар: 1. Просветов Г.И. Стратегия предприятии. Учеб. практическое пособ. – М.: «Альфа-Пресс», 2010. – 184 с. 2. Голубев М.П. Методология создания эффективных вертикально интегрированных холдингов. Учеб. пособ. – М.: 3. ИНФРА-М, 2010. – 521 с. 4. .Қосимова Д.С. “Бошқариш назарияси асослари”. Ўқувуслубий мажмуа.Т.: ТДИУ 2011- 428 б. 5. .Қосимова Д.С. «Бошқариш назарияси» Ўқув қўлланма.Т.- «Адолат», 2009.- 219 б. 6. . Қосимова Д.С. Нефт-газ компанияларини самарали бошқариш асослари. Монография. – Т.: “Фан”, 2006. – 146 б. 7. Тўлаганова Д.С. Теоретические подходы к рациональному использованию ресурсного потенциала в компании // “Иқтисодиёт ва таълим” журнали, 2005, 1–сон. 8. Суетенков Е.Н., Паско Н.И. Основы менеджмента: Учебное пособие. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2005. – 240 с. 9. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента: Пер. с англ. – М.: Дело, 2005. – 702 с. 10. Туляганова Д.С. и др. Оценка эффективности управления в экономике. Монография. – Т.: Фан, 2003. – С. 68-79. 11. Туляганова Д.С. Менежмент фанидан практикум. Ўқув қўлланма. – Т.: Фан, 2002. – 135 б. 12. Туляганова Д.С., Акаитдинова М.А. Менежмент социологияси ва психологияси. Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2004. – 90 б.

Похожие

Туризмда меҳмонхона хўжалигини бошқариш асослари

Бюджет тизими бюджетларини бошқариш асослари

Рақобат назарияси

Пул назарияси

Бошқариш жараёнининг сифатини частотали усуллар билан таҳлил қилиш асослари