Пул назарияси - Экономика - Рефераты

Пул назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

158 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Пул назарияси. Пулнинг асосий хусусиятлари 2. Пулнинг метал назарияси, пулнинг номинал назарияси. 3. Пулнинг функциялари 4. Пул миқдорий назарияси. Пул муомаласи муаммоси 5. Замо н авий пул массасининг ташкилий тузилиши

Пул назарияси. Пулнинг асосий хусусиятлари Ҳар бир иқтисодий категория амал қилувчи мамлакат ривожланишининг Асосий дастакларидан бири пул бўлиб, бозор иқтисодига ўтиш ва унда иштирок этишда унинг роли ва аҳамияти яна ошиб боради. Ҳар бир иқтисодий ахборот, товарлар ва хизматлар баҳоси, тўловлар, даромаду ҳаражатлар, молиявий талаблар ва мажбуриятлар, иқтисодий алоқалар макро ва микро даражаларда фақат пулда ифода қилинади. Бозор иқтисодига ўтиш шароитида пулни аҳамиятининг ошиши шундаки, жамиятимизда мавжуд ҳуқуқий ва жисмоний шахслар фаолияти ва уларнинг натижаси-даромади пул билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам пул барча иқтисодий ривожланиш поғоналарида одамларни ўзига жалб қилиб келган. Австралиялик иқтисодчи олим К. Менгернинг фикрича Аристотел ва Платондан бошлаб XX асрнинг бошигача пул тўғрисида жаҳонда беш-олти мингдан ортиқ махсус ишлар чоп қилинган. Агар биз ҳозирги кунда пул тўғрисида ёзилган ва чоп қилинган адабиётлар сони бир неча марта ошиб кетган десак муболаға бўлмаса керак. Тадқиқотлар шунчалик кўп бўлишига қарамасдан пул ва унинг хусусиятлари, ҳар бир тизимда ишлатилиши, ўрни, иқтисодга таъсири, нега алоҳида олинган индивидумлар қўлида пулнинг кўпайиши уларнинг бойлигининг кўпайишига олиб келади-ю, жамият миқёсида муомаладаги пул массасининг кўпайиши жамият бойлиги ортиб боришига салбий таъсир кўрсатади деган саволларга ҳали тўлиқ жавоб берилган эмас. Пул ва унинг вазифалари тўғрисида мавжуд хорижий мамлакатлар иқтисодчиларнинг қулланмаларини олиб қарайдиган бўлсак, пулнинг келиб чиқиши тўғрисида икки хил ғоя мавжудлигини кўришимиз мумкин. Булар рационалистик ва эволюцион ғоялардир. Рационалистик қарашнинг асосчиларидан бири Аристотель бўлиб, у пул келиб чиқишининг асосини ўзаро бир-бирига тенг қийматни ҳаракатга келтирувчи бирор бир махсус “курол”, кишилар орасида ўзаро келишув натижасида қабул қилинган шартли бирликнинг топилиши айирбошлаш жараёнининг бўлишига олиб келган дейди. Ўзаро товарларни алмаштиришга

пул қатнашганида товарни сотиш жараёни товарни сотиб олиш жараёни сифатида юзага келган. Товарлар ўртасидаги пропорция тасодифан, масалан, сотилиши керак бўлган махсулотга талаб кай даражада ва унинг миқдорининг кам ёки кўплигига боғлиқ ҳолда ўрнатилган. Кейинчалик шу товарлар ичидан умумий эквивалент ролини ўйновчи баъзи товарлар ажралиб чиқди. Жамиятнинг ривожланиши муомалага металларнинг кириб келишига олиб келади. Ривожланишнинг биринчи босқичларда булар мис, бронза, темир бўлиб алмашинув Т-П-Т шаклида олиб борилган. XVIII асрларнинг охиригача пул томонлар ўртасидаги шартнома воситаси деб караб келинган. Хозирги вақтда ҳам баъзи чет эл олимлари, масалан, Поль Самуэльсон пулни сунъий социал шартлашиш белгиси деб изоҳлаган. Бошқа америкалик олим Жон Ге-тореит қимматбаҳо металларнинг пул вазифасини бажариши бу кишилар ўртасидаги келишувнинг маҳсулидир деб уқтирмоқда. Ўзок йиллар давомида собик СССРда пул ва пул муомаласи соҳасидаги тадқиқотлар К.Маркснинг таълимоти асосида олиб борилди. Пулнинг келиб чиқишини тадқиқот қилишда, албатта К.Маркснинг хизмати катта. У.А. Смит, Д. Рикардоларнинг тадқиқотларига асосланган ҳолда пулнинг моҳиятини аниқроқ ифодалаб берди. Пулнинг ўзи ҳам товар эканлигини, пулнинг келиб чиқиши босқичларини изоҳлаб бера олди. У олтин ва кумуш қазиб олиш ва ишлатиш учун маълум меҳнат сарфланади, шу меҳнат олтин ва кумушда гавдаланган ҳолда, бошқа товарларнинг қийматини ўлчашнинг асоси бўлиб хизмат қилади деб кўрсатган. Ҳозирги вақтда юқоридагига ўхшаган реал пуллар ўрнига ўз қийматига эга бўлмаган қоғоз ва кредит пуллар муомалада ишлатилмоқда. Шунинг учун, қоғоз ва кредит пуллар, пул келиб чиқиши тўғрисидаги рационалистик концепциянинг тўғридан тўғри исботи бўла олмайди. Қоғоз пуллар юзага келгунча жамият бир неча ривожланиш босқичларини босиб ўтган. Пулнинг келиб чиқиш тарихи пулнинг эволюцион назарияси билан

кўпроқ боғлиқ. Товар муомаласининг эволюцион ривожланиш жараёнида умумий эквивалент шаклини ҳар хил товарлар уйнаган. Ҳар бир жамоа ўз товарини эквивлент сифатида ўртага қўйган. Лекин жамият тарақиёти шу товарлар ичидан икки гуруҳ товарларнинг ажралиб чиқишига олиб келди. Булар эҳтиёж учун зарур бўлган товарлар ва зебу-зийнат товарларидир. Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши натижасида деҳкончилик ва чорвачиликдаги мехнат тақсиймоти, товар турларининг кўпайиши алмашинув жараёнининг яна ривожланишини тақозо қилади. Алмашув жараёнида товар эгалари ўзаро мулоқатда бўлиб, товарнинг эгаси ўз махсулотини (мулкини) баҳолаган. Шу баҳолаш жараёни бирор ўлчов бирлиги бўлишини тақазо қилган. К.Маркс пулни «пул - бу товарларнинг товари» деб ифодалаган ва унинг қуйидаги хусусиятларини изоҳлаб берган. Биринчидан, пулнинг истеъмол қийматида бошқа товарларнинг қиймати ўз ифодасини топади. Иккинчидан, пулда ифодаланадиган аниқ меҳнатнинг асосини абстракт меҳнат ташкил қилади. Учинчидан, пулда ифодаланувчи хусусий меҳнат ижтимоий меҳнат сифатида намоён бўлади. Шунга асосланган ҳолда пул ҳам товар, лекин бошқа товарлардан фарқ қилувчи хусусиятларга эга бўлган, махсус товардир деган хулосага келиш мумкин. Унинг махсус товар сифатида хусусияти шундаки, у барча товарларнинг қийматини ўзида ифода қилувчи, умумий эквивалент ҳисобланади, Умумий эквивалент ролини ўзоқ йиллар давомида олтин бажариб келган бўлсада, товар хужалигининг ва пул муомаласининг ривожланиши қоғоз пуллар, бошқа кредит воситалари, юзага келишига, кредит ва пул маблағларининг банкда бир счётдан иккинчи счётга ўтказилиши каби жараёнлар бўлишига олиб келган. Пул қандай шаклда бўлишидан катъий назар у пул бўлиб қолади. Юқоридагиларга асосланган ҳолда пулнинг моҳиятини қуйидагича таърифлашимиз мумкин. Пул - бу махсус товар, умумий эквивалент бўлиб, абстракт меҳнат ҳаражатларини ўзида акс

эттиради ва товар хўжалигидаги ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларини ифодалайди. Бу таъриф пулнинг барча хусусиятларини ўзида тўлиқ ифодалайди деб айтишимиз мумкин. Булар, биринчидан; пулнинг бошқа товарлардан ажралиб турувчи махсус товарлиги; иккинчидан - пул бу умумий эквивалент - ягона товар бўлиб, қолган товарларнинг қийматини ўзида ифода қилиши, (бошқа хохлаган бир товар бу хусусиятга эга бўла олмайди); учинчидан, пулнинг эквивалент сифатида товарни яратишга кетган меҳнат ва бошқа ҳаражатларини ўзида ифода килиши; туртинчидан, пулнинг ҳар бир иқтисодий тизимда, товар ишлаб чиқаришда кишилар ўртасида юзага келадиган иқтисодий муносабатларини ифода қилиши ва бошқалардир. Пул тўғрисидаги эволюцион назария унинг ўлчов бирлиги ва муомала воситаси эканлигини очиб беради. Чет эл иқтисодчилари пулнинг иқтисодий категория сифатидаги моҳияти ва аҳамиятига кам эътибор беришган. Шунинг учун чет эл иқтисодчилари уни четлаб ўтишган. 50- йиллардаги дарсликларнинг авторлари пулнинг бу сифатидан кўра унинг иқтисодга, ишлаб чиқариш ва бандалик, моддий бойликлар ва улардан фойдаланишга таъсирини ўрганиш муҳимроқдир деб ҳисоблашган ва кўп чет эл олимлари шу йуналишда иш олиб боришган. Хозирги вақтда пул тўғрисида бизда мавжуд чет эл адабиётларида курилган манбалар бу фикримизнинг исботи бўлиши мумкин. Ҳақиқатда ҳам бозор муносабатларига ўтиш шароитида пулнинг зарурлиги, моҳиятини тадқиқот килишдан кўра пулнинг иқтисодга, ишлаб чиқаришга, бандаликка таъсирини тадқиқот қилиш жамиятимиз учун аҳамиятлироқ деб уйлаймиз. Пулнинг метал назарияси, пулнинг номинал назарияси. Пулнинг металлик назарияси капиталнинг дастлабки даврида таракий этди. Монета таркибини бўзиш (монетанинг огирлик миқдорини камайтириш) га карши кўрашда прогрессив роль уйнади. Бу назариялар ў ша давр руҳи ва тўзилаётган буржуазия эҳтиёжларини акс эттириб,

меркантилистлар ба қ увват металл пуллари тарфдори бўлиб чи қ дилар. Бу назария ўша давр капитализмининг энг ривожланган давлати Англияда майдонга келди. Металлик назариянинг асосчиларидан бири У.Стеффорд (1554-1612Й.) эди. У ўз қарашларини ўзининг Лондонда 1581 йилда чоп этилган “Ватандошларимизнинг баъзи одатий аризаларининг қисқартмаси” асарида баён этди. Бу оқим тарафдорлари Англияда Т.Мен (1571-1641Й.), Д.Норс (1641-1691Й.), Францияда бу таълимотни А.Монкретьен (1575- 1621Й.), Италияда Ф.Тамани (1728-1787Й.) ва бошқалар ривожлантирди. Уларнинг фикрича баркарор металл валюта жамият иқтисодий тараккиётининг муҳим шартларидан биридир. Жамият аъзоларининг жамғаришга бўлган .интилиши иқтисодчиларнинг бойликнинг манбаини урганишларига сабаб булади. Улар бу манбани савдодан изладилар. Уларнинг эътироф этишларича актив савдо баланси мамлакатга олтин ва кумушнинг келишини таъмилайди. Шундай қилиб, илк металлик назарияси тарафдорлари жамият бойлигини 'з^имматбаҳо металлар билан алмаштириб, улар пулнинг ҳамма функцияларини бажаради деб ҳисоблар эдилар. Илк металл назария тарафдорларин и нг асосий камчидиклари қуйидагилардан иборат эди: илк металлчилар ҳақикий пулларни қиймат белгилари билан алмаштириш зарурлиги мақсадга мувофик келишини тушуниб етмадилар; илк металлчилар пулнинг жамият тараккиётида товар муомаласи асосида юзага келган тарихий категория эканлигини тушунмадилар; улар жамият бойлиги деб кимматбаҳо метадларни жамғаришни тушундилар ва “бундай бойлик манбаи савдодир” деган но ў рин фикрга келдилар. Улар жамият бойлиги меҳнат натижасида вужудга келадиган моддий ва руҳий кадриятлар йигиндиси эканлигини тушу на олмадилар. Илк металлик назарияси таргиботчилари савдо буржуазияси манфаатларини ҳимоя қилиб чиқкан эдилар. XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи яримига келиб саноат буржуазияси манфаатларини кондира олмаган металлик назарияси ўз

мавкесини йўқотди. Аммо XIX асрнинг иккинчи яримига келиб немис иқтисодчиси, тарихий мактаб вакили К-Книс (1821-1898 и.) бу назарияни ҳимоя қилиб чиқди. Бу ғоянинг кайта тикланишига 1871-1873 и. да Германияга киритилган олтин танга стандарти сабаб бўлди. К.Книс таргиботи металлчилар назарияларини янги шароитга мослаштирди. Книс пул сифатида фақатгина металлни эмас, балки марказий банк банкноталари ҳам эътироф этди. Бу пайтга келиб хўжаликда асосий ролни кредит уйнай бошлади ва бу олтин монеталар билан бирга муомалада бўлган ва уларга алмаштириладиган банкнота эмиссиясининг асосини ташкил этди. К.Книс банкноталарни тан олган ҳолда ҳеч нима билан таъминланмаган қоғоз пулларга карши чиқди. Унинг фикрича пул муомаласи металл билан таъминланган банкнолталар ва металл монеталарга асосланиши шарт . Қоғоз пуллар унинг фикрига худда “қоғоз булка” каби маъносиз нарсадир. К.Книс таъкидлашича олтин ўз табиатига кўра пулдир. Биринчи жаҳон урушидан сунг металлизм тарафдорлари олтин монета стандартни кайта тиклаш мумкин эмаслигини тан олиб ўз назарияларини ҳимоя килиш мақсадида олтин куйма стандарт ва олтин девиз стандартга асосланган банкнота ишлаб чиқаришини ёклаб чиқдилар. Олтин стандарти биринчи марта 18 асрда Англияда ва 19 асрнинг охирларида бошқа мамлакатларда жорий этилди. Бу стандарт олтин монометализми деб ҳам аталди. Олтин танга стандарти олтин стандартининг илккўринишидир. Бу стандарт биринчижаҳон уруши бошланишига қадар ҳукм сурди. Олтин танга стандартга хос бўлган белгилар қуйидагилардан иборат бўлган: товарларнинг баҳолари фақатгина олтинда улчанарди; олтин танганинг муомалада бўлиши; давлат хазинаси томонидан чекланмаган миқдорда монетағ зарб қилиниши; кредит пулларини уларни номинали бўйича олтинга эркин алмаштирилиши; олтинни олиб кириш ёки олиб чиқишнинг такикланманлиги;ички бозорда одтин монета ва банкноталар билан бирга ҳақикий қийматга (яъни, тўла ҳак;икий қийматга) эга бўлмаган пайтда чакалар ва маълум курсга эга бўлган давлат қоғоз

пулларининг муомалада бўлиши. Бу пул тизими мустаҳкам пул тизими бўлиб, инфляцияни инкор этар эди. Муомала учун зарур бўлмаган олтин миқдори яна хазина кўринишига кайтар эди. Аммо капитализмнинг кризиси даврида бу мувозанат издан чиқди. Иккинчи жахон уруши даврида АҲИ дан бошқа урўшаётган давлатлар банкноталарни олтинга алмаштиришини ва олтинни четга олиб чиқишни бекор киллнди. Олтин муомаладан суриб чиқарилиб хазинага айлантирилди. АҚШда эса олтин монеталар 1934 йилга қадар муомалада бўлди. Биринчи жаҳон урушидан кейин 20 йилларда баъзи мамлакатларда олтин қуйма стандарт жорий килинди. Бу стандартнинг олтин танга стандартдан асосий фарқи шунда эдики, муомаладаги банкноталар 12-12,5 кг. атрофидаги олтин куймаларга алмаштириларди. 12,5 кг. лик қуймага банкнотани алмаштириш учун Англияда 1700 фт, ст., Францияда 215 минг фр. талаб қилинар эди. Бу билан олтин муомаладан халкаро оборотга чиқарилди. Ички оборотда эса бундай имкониятга фақатгина йирик фирмалар ва пулдорлар эга бўлиб қолдилар холос. Олтин куйма стандартга кирмаган мамлакатларда банкноталарни бевосита олтинга алмаштириш тикланмади. Бу мамлакатлар ўз кредит лулларини олтин куйма стандартга кирувчи мамлакатларнинг девизларига(яъни валюталарига) алмаштиришини мўлжалланган эдилар. Бу бир мамлакат валютасининг иккинчи давлат валютасига бокдикиарини келтйриб чиқарар эди. Пул ситемасининг бу кўриниши олтин девиз стандарт номини олди. 1929-33 йиллардаги экаҳон кризисидан кейин барча мамлакатларда олтин девиз стандартнинг баъзи элементларини олтин доллар стандарт ўзида олиб қолди. Бу стандартнинг ўзига хос хусусияти шунда эдики; биринчидан, бу стандартдан фойдаланиш ҳукуки фақатгина чет эл эмиссион банклари учунгина саклаб колинган эди, иккинчидан, бу стандартда фақатгина АҚШ долларигина олтин билан алоқасини саклаб қолган эди холос. 1971 йил декабрь ойидан бошлаб долларнинг олтин паритети бекор қилиниши билан

олтин стандартнинг барча кўринишлари ўз кучини йўқотди. Олтин стандарти барбод бўлиши ва иқтисодиёт н и давлат иштирокида бошқарилишига билан металл пул назариясининг ўрни бошқа назария билан алмаштирилади. Неометализмоимининг асосий камчилиги шундаки, улар иқтисодни давлат томонидан бошқарилиши билан олтинга алмаштирилмайдиган кредит пуллар орасида ички боғлигини эътиборга олмадилар. Номинализм қ у лдорлик тизими давридаги файласуфлар таълимотида юзага келган бўлиб, бу илк номинализмдир. Биринчи номиналистлар танга таркибини бўзиш (танганинг огирлик миқдорини камайтириш)ни кур-курона мадҳ этувчилар бўлганлар. Емирилиб кетган тангаларни тенг қийматли тангалар билан муомалада бир хилда юрганлигига асосланиб, улар пулнинг металл миқдори эмас балки , унинг номинал муҳимдир деб даъво қилиб чиқдилар. Номинализм. XVII - XVIII асрларда пул муомаласи тўла кимматга эта бўлмаган тангалар билан тЎлган даврда шаклланди. Худди шу тўла қ имматга эга бўлмаган тангалар (қоғоз пуллар эмас) илк номинализмнинг асосида ётар эди. Худди металлизм назарияси сингари илк буржуа номинализм вакиллари ҳам Англиядан чиқди. Булар епископ, файласуф-идеалист Дж.Беркли (1683- 1753Й.) ва иқтисодчи Дж-Стюарт (1712-1780 и.) лардир. Номиналистлар қуйидагича хулосага келдилар: пулни давлат бунёдга келтиради; пулнинг қиймати унда кўрсатилган номинали билан аниқланади. Худди шу билан бу назария номинализм деб атала бошланди. Номинализмнинг асооий хатоси шундаки, бу назария бўйича пул: қиймати даалат томонидан аниқланар эмиш. Дж. Беркли пул аслини олган марка, униаг қандай матерйалдан ясалганлигининг ва нимани аке эттиришини: канака аҳамияти бор деган рояни олдинга сурди. Худди шу билан у моддий қиймат назариясини ва пулнинг товарлик табиатини рад этди. Пулнинг умуми-қиймат эквиваленти сифатида объектив равишда пайдо бўлиш

моҳиятин; тушунмай, номиналистлар унинг қиймати давлатнинг субъектив ҳохиши иродасига боғлиқдедилар. Номиналистлар пулнинг қиймат ўлчовини ва баҳолар масштабини аралаштириб юбордилар. Дж-Стюарт пулни тент бўлган булаклардан иборат масштаб деб аниқлади. Шу билан биргаликда географик масштабни тушуниш ва ишлатиш мумкин агар, бунинг асосида масофа мавжуд булса; маҳсулот огирлигини Ў^чаш мумкин, агар у қандайдир оуирликка эга булса; шу каби пул ҳам қиймат ўлчови функци-ясини бажаради, агар у товар билан қандайдир ҳамжинсликка эга булса, деб уктирди. Номинализмнинг кейинги ривожланиши (асосан Германияда) XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошига тўтри келади. Бу давр номиналист- тарнинг асосий намоёндаларидан бири Г.Кнап (1842-1926 и.) эди. Г.Кнап ўзининг “Давлат пул назарияси” (1905) асарида айтишича пулнинг давлат томонидан белгиланадиган сотиб олиш коблияти мавжуд. Шу сабабли ҳам пул давлат томоаидан яратилади. Бу назарияни эса у давлат пул назарияси деб атайди. Кнапп ва унинг издошлари олдинги номинистлардан фарқли уларо қ ўз назарияларни тЎла кимматга эга бўлмаган тангаларга эмас балки қоғоз пулларга асослаган эдилар. Кнапп пул массасини таҳлилкилишда давлат хазина билетлари ва алмашинадиган тангаларнигина эътиборга олди. Кредит пуллари (вексел, чек, банкнота) ни у алоҳида категория деб караб ўз изланишларидан уларни чиқариб ташлайди. Бу уларнинг катта хатоси эди. Номиналистларнинг асосий камчилиги шундаки улар пулнинг моҳиятини унинг ҳукукий асосидан изладилар. Пулнинг функциялари Биз пулни иқтисодий категория деб караб, иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларда кенг тарқалган функцияларини таҳлил қилиб, пул тўрт функцияни бажаради деган фикрни таъкидламокчимиз. Булар:  Қий мат ўлчови,

 муомала воситаси,  тўлов воситаси  жамғарма воситаси функциялари Пул қиймат ўлчови сифатида. Пулнинг биринчи функцияси унинг қиймат ўлчовилигидир, яъни пул барча товарларнинг қийматини улчайди, уларнинг баҳосини аниқлашда воситачи бўлиб ҳизмат қилади. қиймат ўлчови функциясида пул, товар ишлаб чиқаришга сарфланган ижтимоий меҳнатни ифодалайди ва шу мехнат асосида товарнинг қийматини белгилайди. Пулнинг бу фуикциясида нақд пуллар эмас ўлчовдаги пуллар иштирок қилади. Масалан, биз савдо дўконига кириб, бирон товарни баҳосини кўриб, баҳо шу товарга арзийдиган баҳоми, ёки товарга баҳо юқори ёки паст қўйилганми - шу тўғрисида ўзимизнинг хулосамизга эга бўлишимиз мумкин. Мана шу бизнинг хулосамиз асосида пулнинг қиймат ўлчови функцияси ётади.Пулнинг қиймат ўлчови функциясида бир товарнинг қиймати иккинчи бир товар қиймати орқали ифода килинади. Агар тарихан олиб қарайдиган булсак, бу вазифани ўз қийматига эга бўлган товар-олтин ёки олтинни ўзида ифодалайдиган пул бирликлари бажариб калган.Пулнинг қиймат ўлчови функцияси қиймат конунига асосланиб аниқ^ланади.Пулнинг қиймат ўлчови функцияси баҳолар масштабини урнатишни талаб қилади.Баҳолар масштаби ҳукукий ҳарактерга эга бўлиб, у давлат томониданурнатилади ва товар қийматига асосланган ҳолда унинг баҳосини ифодалайди. Баҳолар масштаби орқали, фикран намойиш қилинган товар баҳоси давлат баҳоси ёки бозор баҳосига айланади ва миллий пул бирлигида ифодаланади. 80 - йиллар охиригача баҳолар масштаби деб, давлат томонидан тасдикланга'"н, товар қийматини ўлчаш ва баҳолар белгилаш учун киритилган, маълум олтин миқдорини ўзига ифодалаган пул бирлигига айтилган. Қарийб 30 йил давомида 1961 йилдан бошлаб Собик СССРда баҳолар масштаби қилиб рубль кабул қилинган ва у 0,987412 грамм олтинга тенглаштирилган эди. 80 йилларнинг охирига келиб иттифокда пул бирлигини олтинга тенглаш ғояси ўз кучини йўқотди. Ваҳоланки, бошқа

кўпгина мамлакатлар амалиёти бу тенглаштириш 70 - йиллардан бошлаб эътиборга олинмади. Ривожланган иқтисодга эга бўлган мамлакатларда валютани олтинга тенглаштириш ҳал қилувчи дастаг эмаслигини уларнинг иқтисодий ва социал тараққиёт исботлаб берди. 60 - йилларда янги пул тизими вужудга келганда, пул ислоҳати ўтказилганда, девольвация ёки револьвацияда давлат конуний равишда баҳолар масштабини, пул бирлигининг олтин миқдорини баҳоларни белгилаш учун урнатиб берган. Пул бирлиги маълум миқдор олтинга тенглаштирилган булсада, муомалага чиқарилган пул бирликлари ҳеч качон олтинга алмаштирилган эмас. Шуни таъкидлаш керакки, ҳозирги вақтда жаҳондаги бирор мамлакат ўз пулини олтинга алмаштирмайди. Баъзи мамлакатлар пул бирлигини олтинга тенглаштирсада, пул бирлигига тўғри келиши мумкин деб белгиланган олтин миқдорини муомаладаги пул бирлигига алмаштириб бермайди. Шунинг учун бу тенглаштириш ўзининг иқтисодий моҳияти ва кучини йўқотганлиги аниқ. Чунки олтин оддий товарга айланди ва унинг қиймата ҳам пулда ифоланадиган бўлди. Пулнинг функциялари олтиндан ажралди, ўзгарувчан валюта курслари жорий қилинди. Ҳозирги вақтда баҳолар масштаби талаб ва таклиф таъсирида ташкил топади ва баҳо орқали товарлар қийматини ўлчашга ҳизмат қилади. Шуни таъкидлаш керак-ки, пул ёрдамида товарлар тенглаштирилади. Иккала томон учун ҳам тенглаштиришнинг асоси бўлиб абстракт меҳнат ҳисобланади. Товар қийматининг пулда ифодаланиши баҳо дейилади. Баҳо - бу идеал шаклда онгимиздаги қиймат ўлчови. Қиймат ўлчови вазифасини фикран ифода қиладиган пулимиз бажаради, баҳо эса тўла тукис реал моддий бойликларнинг қийматини ифода қилади. Қиймат шаклига эга бўлган товар, баҳода ҳам эга булади. Пул ўз баҳосига эга эмас, унинг қиймати ўзи билан аниқланиши мумкин эмас. Баҳо ўрнига пул, сотиб олиш кобилиятига эга. Пулнинг сотиб олиш кобплияти деганда пул бирлигига тўғри келувчи товарлар ва хизматлар миқдори тушунилади. Агар пул бирлигига тўғри келувчи товарлар миқдори (сони)

канча кўп булса, пулнинг сотиб олиш кобилияти ҳам шунча юқори булади ва аксинча. Муомала воситаси функцияси. Муомала воситаси функциясида пул ёрдамида товар ўзининг пул қийматига айирбош килинади. Бу функцияни бажариш учун нақд пул бўлиши лозим. Бу функция ёрдамида товарларни бир-бирига айирбошлаш-бартер усулига чек куйилади. Тарихий тараккиёт кўрсатадики, жамият ривожланишининг илк босқичларида бартер килишлар меҳнат маҳсулини айирбош қилишининг ягона йули бўлган. Бартернинг ноқулайлиги шундан иборат бўлганки, А товар эгаси, Б товарни сотиб олиш учун, нафақат Б товар ишлаб чиқарувчини, балки Б товар эгасига зарур бўлган товарни ҳам топа олиши керак эди. Бу жуда қийин жараён бўлиб, юзлаб товарларни муомалага жалб килган ҳолда кўзлаган мақсадга эришиш мумкин бўлган. Олтиннинг пул сифатида ишлатила бошлаши натажасида бартер усули товар айирбошлашнинг усули сифати ўз аҳамиятини йўқотди. Лекин, уни таъкидлаш керакки, бартер усули ҳозирги кунда ҳам баъзи ҳолларда жаҳон амалиётида қўллланилиб келмокда. Товар дефицита, инфляция суръатларининг ошиб кетиши, мамлакатда сиёсий ва иқтисодий баркарорликнинг йўқлиги шароитида бартер бўйича товарлар ҳаракатини амалга ошириш томонлар учун қулай ҳисобланади. Пулнинг муомала воситаси функциясида товар қўлдан қўлга ўтади ва муомаладан четлашади, яъни истеъмолчи эгалигига ўтади. Пул ва товарнинг ҳаракати (Т-П-Т) қисқа вақт ичида тугалланади. Қийматнинг доимо бир шаклдан иккинчи шаклга (товар-пул ва пул- товар) ўтиб туриши пулнинг муомала воситаси функциясининг асосини ташкил қилади.Шунинг учун ҳам бу функцияни бажаришда нақд пул бўлиши, у баркарор, сифати юқори бўлиши керак. Ўзбекистонда муомала воситаси функциясини Марказий банк томонидан чиқарилган қоғоз пуллар ва металл тангалар бажаради. Муомалага чиқариладиган нақд пуллар миқдори савдо-сотиқ ҳажмига, иш

ҳақи тўлашнинг вақтига, аҳолининг банкдан қарзгага маблағлар олиш имкониятига ва бошқалар омилларга боғлиқ. Савдо-сотиқ ҳажмининг кўплиги ва иш ҳақининг тез-тез тўлаб турилиши муомалага кўп пул чиқариш зарурлигидан, аҳолининг банкдан кўпрок кредит олиш имкониятига эга эканлиги камроқ муомала воситаси керак эканлигидан далолат беради. Шуни айтиш керакки, ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш, натурал хўжалик, кичик корхона, фермер хўжаликларининг кўпайиши муомала воситасига бўлган талабни камайтиради. Пулнинг муомала воситаси сифатида ишлатилиши муомала ҳаражатларининг бартер ҳаражатларига нисбатан анча паст бўлишини таъминлайди. Пулнинг муомала воситаси функцияси унинг бошқа функцияларидан ўзининг маълум хусусиятлари билан ажралиб туради. Муомала воситаси функциясининг хусусиятдари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин:  бу функцияни реал, нақд пуллар бажаради;  товар ва пул бир-бирига карма карши, бир траекторияга ҳаракат қилади;  товар ва пул ҳаракати бир вақт да юзага келади;  товар сотувчи ва товар сотиб олувчи ўртасидаги муносабат тугалланади ва томонлар товарга ёки пулга эга буладилар;  пул муомала воситаси бўлиши учун аввалом бор қиймат ўлчови бўлиши керак. Пулнинг тўлов воситаси фувкцияси. Мавжуд чет эл иқтисодий адабиётларида ва кейинчалик, Россия олимлари томонидан чоп қилинган адабиётларда пулнинг муомала воситаси функцияси унинг тўлов воситаси эканлигидан далолат беради деган чалкаш хулосаларни учратиш мумкин. Лекин, биз юқорида келтирилган муомала воситаси функциясининг хусусиятлари тўлов воситаси функциясига ҳам мос келади деб айта олмаймиз. Бу хусусиятлар пулнинг тўлов воситаси функцияси муомала воситаси функциясидан тубдан фарқ қилишини кўрсатади.

Товарлар ҳар доим ҳам нақд пулга сотилавермайди. Товар сотувчи товарни сотиш учун муомалага олиб чиқкан вақтда товарни сотиб олиш учун истъемолчининг етарли нақд пули бўлмаслиги мумкин. Натижада товарни кредитга сотишга зарурат тугилади, яъни товарнинг пулини тўлаш муддати кечиқтирилади. Товар кредитга сотилганда, пул товарнинг баҳосини аниқлашда қиймат ўлчови функциясини бажаради., лекин у муомалада воситаси була олмайди. Истеъмолчи сотиб олган товари учун унинг пулини тўлов муддати келгандан кейингина тўлайди. Бу ҳолда товар ва пулнинг ҳаракати бир троекторияда, бир вақтнинг ўзида, бир-бирига карма-карши тура олмайди. Товар ҳарак&ти амалга ошгандан маълум вақт ўтгандан кейин пул ҳаракати содир булади. Тўлов воситаси функциясининг асосий хусусияти товар ва пул ҳаракатининг бир вақтда амалга ошмаслиги, ҳаракатнинг бир томонламалиги ва ҳаракатда булинишлар мавжудлигидадир. Пулнинг тўлов воситаси сифатида ишлатилиши нафақат товар кредитга сотилганда содир булади, балки барча жараёнларда товарлар ёки кўрсатилган хизматлар учун тўловлар ўша захотиёк нақд пулда амалга оширилмаса, бундай иқтисодий муносабатлар пулнинг тўлов воситаси функцияси юзага келишидан далолат беради. Тўлов воситасида сотувчи товарнинг пулини олгунча товар истъемолчи ихтиёрига келиб тўшади ва у ўз эҳтиёжини кондириш учун товардан тўла фойдаланиши мумкин. Агар товар учун тўлов олдиндан (аванс) амалга ошириладиган булса, товар маълум вақтдан кейин истеъмолчи ихтиёрига тушуши мумкин. Демак, иккала ҳолда ҳам товар ва пул ҳаракати бир вақтнинг ўзида амалга ошмайди. Чунки, товар айланиши (Т-П-Т) ўзилади ва пул ҳаракати товар ҳаракатига нисбий равишда мустакил булади. Пулнинг бу ҳаракати тўлов деб айтилади ва бозорда пул тўлов воситаси сифатида иштирок қилади. Пулнинг тўлов воситаси кцияси товар ишлаб чиқариш ва муомала ривожланишининг юқори ;ичлари маъсули бўлиб, у пулнинг қиймат ўлчови ва муомала

воситаси кцияларидан кейинрок юзага келган деб хулоса килиш мумкин. Тўлов воситаси функциясининг яна бир хусусияти шундаки, сотувчи ан истъемолчи ўртасидаги муносабат муомала воситасидагига ухшаб қисқа .датли бўлиб, тезда тугалланмайди. Тўлов воситаси функциясида истеъмолчи товарга эга бўлганидан кейин ҳам у билан мол сотувчи ўртасидаги муносабат ўзок вақт давом қилади. Бу муносабат - кредит муносабати обланади ва истеъмолчи - қарздор, сотувчи - кредитор сифатида иштирок этади. Баъзи иқтисодчиларимиз вексель асосида ўтказиладиган жараёнларини муомала воситаси функциясига киритишади. Бу бизнинг фикримизча тўғридир. Чунки вексель - маълум мабларни тўлаш тўғрисидаги кредит мажбурият, қийматга эга эмас, демак айирбошлашнинг эквивалента сифатида иштирок ла олмайди. А сотувчи бир миллион сўмлик товарни Б истеъмолчининг сселига алмаштирди дейлик. Б бир млн. сўмлик товарга эга бўлди. А булса ўз йматига эга бўлмаган, сотиб олиш кобилияти эмитент томонидан лгиланадиган векселга эга булади. Сотувчи А. качонки бир млн. сўмлик кселни сотсагина пул маблағига эга бўлиши мумкин. Шунга асосан биз ксель жараёнларини муомала воситасига киради деб тўлиқ ишонч билан гапира олмаймиз. Бу жараёнлар кўпрок тўлов воситаси функциясига таалуклидир. Пулнинг тўлов воситаси функцияси яна турли қарзга ва мажбуриятлари тўлаганда: -корхона, ташкидотлар ўртасида товар ва хизматлар учун тўлаганда; -давлат бюджетига ва кредит тизимига тўловларни амалга оширганда. ройдадан тўланадиган тўловлар, кредит бўйича қарзга ва фоизларни тўлаш ва зшкалар); ишчи хизматчиларига иш хақи тўлаш ва аҳолига бошқа тўловларни тўлаш нафака, стипендия ва бошқалар)да; бошқа ҳар хил қарзга ва мажбуриятларни тўлаш (масалан, кредитга олинган учун тўлов, уй-жой, электроэнергия ва бошқа хизматлар учун тўловлар) да .малга оширилади. Пулнинг тўлов воситаси функциясининг яна бир хусусияти шундаки, бу

функцияда тўловлар нақд пуллик ёки нақд пулсиз шаклда амалга оширилишимумкин. Бу хусусияти билав ҳам пулнинг тўлов воситаси функцияси муомала воситаси функциясидаи фарқ қилади. Пулнинг бу функцияси ёрдамида амалга ошириладиган нақд - пулик ва на нақд-пулсиз тўловлар биргаликда тўлов оборотининг вужудга келтиради. Пулнинг тўлов воситаси функциясини биз иккинчи даражадм деб қарашимиз мумкин эмас, чунки бу функциянинг бажарилмасдиги тўловлариинг ўз вақтида амалга ошмаслигига, бу эеа ҳозирги кунда мавжуд муаммолар дебитор - кредитор қарзгаларнинг кўпайишига, кредит бўйича ва бошқа молиявий мажбуриятларнинг бажарилмаслигига, хўжалик жараёнларининг нормал боришга катта таъсир кўрсатиши мумкин. Пул жамғарма воситаси. Пулнинг бу функцияси сотиш ва сотиб олиш жараёнига зарурат бўлмаган ҳолда юзага келади. Агар товар ишлаб чиқарувчи товарни сотгандан кейин ўзок вақт давомида бошқа товар сотиб олмаса пул муомала ва тўлов оборотидан четлашади. Йиғилган пуллар жамғарма воситаси функциясини бажаради. Товар ишлаб чиқариш ва муомала жараёни пулни жамуаришга имконият яратади. Жамғарма икки йуналишда юзага келиши мумкин. Мақсадли жамғариш ёки умуман жамрариш. Шунақа жамғармалар борки, аниқ бир мўлжал бўлмаган ҳолда йи?иб борилади, мақсадли ясамгармада одамлар машина, асбоб-ускуна, уй жой сотиб олиш ёки бошқа маълум мақсадни амалга ошириш учун маблағ жамғарадилар. Пулнинг жамғарма воситаси функцияси пулнинг пул оборотидан чиқиб кетишига олиб келади. Жамғармада пул пул оборотининг кайсидир каналларида гуриб колади ва натижада у мавжуд оборотдан ажралиб маълум вақтгача оборотга қайтиб тушмаслиги мумкин. Пулнинг жамғарма ва бойлик тў п лаш воситаси функцияси пул уомаласини стихияли равишда бошқариб боради. Товар ишлаб чиқариш .жмининг ўзлуксиз ўзгариб туриши, пул массасининг доимий ўзгариб туришга иб келади. Қиммат баҳо металлар, буюмларнинг муомалага

келиб-кетиб ^иши, пул массасининг ҳажмини ушлаб туриши, пул муомаласи каналларида '. оқими кўпайиб кетишининг олдини олиши мумкин- Пулнинг муомала воситасидан чиқиб жамғарма айланиши ва гарманинг муомала воситасига айланиши пул тизими мувозанатда ушлаб вчи зарурий шарт ҳисобланади. Пулни жамғаришга ундайдиган омил - унинг махсус товар, умумий алентлиги яъни, бошқа барча товарларга хохлаган вақт да алмаштириш галигидадир. Пулга сифат ва сон ясиҳатдан ёидашиш мумкин. Чунки пулнинг сифати, сони бор. Пулнинг сифати чексиз бўлиши, яъни пулни зарур бўлганда хохлаган товарга айлантириш имконияти мумкинлигида улчанса, сон жиҳатдай, албатта, пул сўммаси чекланган бўлиши мумкин, чунки унга чекланган миқдорда товар сотиб олиш мумкин. Демак, пулнинг сифат жиҳатдан чекланганлиги билан сон жиҳатдан чекланмаганлиги ўртасида карама каршилик бор. Мана шу карама-каршилик пулни жамғаришга, пул канча кўп булса, у ни янада кўпайтиришга интилишга олиб келади. Жамгрма функцияси пул муомаласида асосий бўлмасада, уни олиб боришда катта аҳамиятга эга. Жамғариш, хазина туплаш қийматнинг котиб колишига олиб келади. Хазина туплаш воситаси ролини тарихан олтин, кейинчалик бошқа киммат- баҳо металла? , тошлар уйнаб келган ва ҳозирги кунда ҳам шу товарлар бойлик (пул) сифатида жамғарилиб келинмокда. Хазина сифатида олтин ёки бошқа кимматбаҳо металл, тошларнинг роли ривожланган мамлакатларда деярли юқори эмас, чунки мамлакат иқтисодий жиҳатдан баркарор булса, пулни бирор киммат баҳо металлга куйиб котириб куйгандан кўра, унга давлат ёки корпорацияларнинг киммат баҳо қоғозларини сотиб олиб, улардан ҳар йили даромад курган анча қўлай ҳисобланади. Тадкикотлар шуни кўрсатганки, 100 бизнесмендан фақат 4 таси ўз пулини тўтри жамғариб бойиб келар экан. Қолганлари булса пулни топади, лекин қандай жамғариш йулини билмасдан уни йўқотаркан. Бозор иқтисоди юксак ривожланган мамлакатларда пул маблағини қуйидаги активларга

куйиш афзал ҳисобланади. Биринчидан, давлатнинг кимматбаҳо қоғозлари, яъни ўзок муддатли облигациялар, қисқа муддатли векселларга куйиш. Давлатнинг кимматбаҳо қоғозлари кафолатланган булади ва уларнинг баҳоси камдан-кам ҳолларда ўзгаради. Ўзгарганда ҳам сезиларсиз миқдорда ўзгаради. Шунинг учун ҳам давлат кимматбаҳо қоғозлари юқори ликвидликка эга булади; иккинчидан, саноат корхоналаи ва корпорацияларнинг кимматбаҳо қоғозлари, яъни акция ва облигацияларига куйиш; Корпорация, корхоналанинг акция, облигацияларининг ишончлилиги давлатникига нисбатан кам бўлиши мумкин. Чунки уларнинг баҳоси у ёки бу сабаб билан тушиб кетса, куйилган маблағ кўзланган натижани бермаслиги мумкин. Агар маблағ иқтисодий баракарор корхоналанинг кимматбаҳо қоғозига куйилса у давлатнинг клмматбаҳо қоғозига нисбатан юқори даромад келтириши мумкин. Ўзбекистон шароитида корпорация, ассоциация, корхоналанинг кимматбаҳо қоғозларини чиқариш, уларнинг иккинчи сотилиш бозорини вужудга келтириш ва ривожлантириш бўйича анча ишлар амалга оширилмокда. Ҳозирги вақтда кимматбаҳо қоғозлар бозори ривожлантириш ва такомиллаштириш долзарб вазифа ҳисобланади ва бу жараён Ўзбекистон иқтисодини ривожлантиришнинг асосий дастагларидан бири бўлиб колади. Учинчидан, пулни кимматбаҳо, ноён буюмларга, санъат асарларларига куйиш йули билан жамғариш.Бу усулда иқтисоднинг ижобий ва салбий томонларга ўзгаришига карамасдан буюмда ифодаланган қиймат ўзини йўқотмайди. Агар давлат баркарор иқтисодга эга бўлиб, бозор мунособатлари яхши ривожланган булса, бу активларнинг ликвидлигиги унча юқори бўлмаслиги мумкин. Пул юқори даражадаги ликвидлиликка эга бўлгани учун, уни хохлаган вақтда, хохлаган тўловни тўлашга йуналтирилиш мумкинлиги учун, у

номиналини ўзгартирмаслиги учун пул жамғарма ва хазина туплаш функциясини бажаради. Пул жамғармаси бойликнинг бир шакли ҳисобланади. Кишилар бойликни фақат пул шаклида эмас, бошқа шакллардан - масалан, уй-жой, ер, машина, асбоб-ускуна, акция, облигация ва бошқа шаклда ҳам мужассамлаштириши мумкин. Бойликнинг бу шаклларида ликвидлилик даражаси пулга нисбатан (агар инфляция бўлмаса) паст булади ва уларнинг нархи ҳам ўзгариши мумкин. Ер, уй-жой, асбоб- ускуна, кимматбаҳо қоғозларни пулга айлантирмасдан туриб бирор тўловни коплаш учун йуналтириб бўлмайди.Пулни булса хохлаган пайтда турли тўловларни коплаш учун йуналтириш мумкин. Инфляция шароитида пулни жамғариш хохлаган режани амалга оширишга имкон бермаслиги мумкин. Чунки жамғариладиган пуллар ўз кадрини бир неча марта йўқотиб боради ва унга ишонч йуколади. Бу шароитда миллий пул бирликлари муомала ва тўлов воситаси, ҳамда баҳолар масштаби булади, лекин жамрариш воситаси бўлиб баркарор бирор чет эл валютаси муомалага киради ва пул активлари шу валюталарга алмаштирилади. Шу ҳолни 50-йилларда жанубий Кореяда, 70-йилларда Исроилда, ҳозирги кунларда МДҲ давлатлари амалиётида куриш мумкин. Одатда пул барча функцияларини бир вақтда кетма-кет бажариши мумкин. Баъзида мамлакатдаги иқтисодий, сиёсий баркарорликка караб, пулнинг функциялари бир-биридан ажралиб колиши ҳам мумкин. Масалан, 40- йилларда Хитойда товарлар баҳоси АҚШ долларида аниқланган, ҳисоб китобларда, товар сотиш ва сотиб олишда Хитой валютаси қўлланилган. Худди шундай ҳол гиперинфляция даврида Исроилда, Аргентина, Мексика, каби мамлакатларда жорий қилинган. Бу мамдакатларнинг миллий валютаси муомала ва тўлов воситаси сифатида ишлатилган. Адабиётларда пулнинг жахон пули функцияси тўғрисидаги ғояни ҳам учратиш мумкин. Бу функцияни бирор валютага боғлаб куйиш тўғри деб бўлмайди. Агар биз тарихга эътибор берадиган бўлсак, ташки савдо, халкаро

алоқалар, халкаро кредит муносабатларининг ривожланиши жаҳон пули сифатида олтиннинг қўлланилишига олиб келган. 1867 йилда Парижда кабул қилинган келишувга асосан олтин давлатлар ўртасида ягона пул (жаҳон пули) сифатида кабул қилинган. 1922 йилда Генуяда ўтказилган конференциясидаги валюта битимига асосан АҲП доллари ва Англия фунт стерлинги олтиннинг уринбосари сифатида эълон килинди ва халкаро тўловларда қўлланила бошлади. 1944 йилдаги Бреттонвуд конференциясидан кейин жаҳон пули функцияси олтинда қолдирилган ҳолда, халкаро тўловларда АҚШ долларидан кўпрок фойдаланишга имконият берилди. Долларни олтинга алмаштириш бўйича доллар курс и белгиланди ва 35 доллар 31,1 гр. олтинга тенг доб кабул килинди. Кейинчалик ҳар хил валюта блоклари, валюта клиринги ташкил килинди. 70-йиллардан бошлаб халкаро тўловларда ХВФ томонидан киритилган махсус ҳисоб ва тўлов бирлиги СДР ( Special Dzawind Ridts ) қўлланила бошлаган. 1971 йилда СДРнинг олтин миқдори АҚШ доллариники дек 0,888 671 гр. олтинга тенг деб белгиланган. Доллар девольвация бўлганидан кейин, 1 июль 1974 йилдан бошлаб СДР қиймати 16 давлат валютасининг ўртача курси, кейинчалик етакчи беш мамлакат валютаси курси бўйича аниқланадиган бўлди. 1979 йил мартдан бошлаб Европа валюта тизимига кирувчи мамлакатларда халкаро ҳисоб-китобларни олиб бориш учун халкаро ҳисоб бирлиги -ЭКЮ ( Europen Currencu Unit ) қўллайдиган бўлишди. ЭКЮ - бу аъзо мамлакатлар банкларидаги счетларига ёзиб куйиладиган ҳисоб бирлиги. Иқтисодчиларимиз ўртасида пулнинг жаҳон пули функцияси мавжуд дейувчилар, биз юқорида қисқача таърифлаган валюта клиринги, СДР, ЭКЮ каби тўлов воситаларига жаҳон пули сифатида қарайдилар. Лекин СДР, ЭКЮ лар асосан тўловларни амалга оширишда қўлланилади. Бу жараён эса пулнинг тўлов воситаси функциясида ўз аксини топади. Бу ҳолда тўлов жараёни мамлакат ичидаги эмас, давлатлараро муносабатларни ўз ичига олади.

Бизнинг фикримизча, пул биз юқорида келтирган функцияларни алоҳида олинган давлатда ёки давлатлар ўртасида бажариши мумкин. Бу ҳолда бирор мамлакатнинг валютаси жаҳон пули функциясини бажаради деб хулоса килишга урин колмайди. Пулнинг функциялари бир-бири билан ўзвий боғлиқ ва улар бир- бирини тулдирган ҳолда пулнинг моҳиятини тўлиқ ифода қилади. Пулнинг асосий бош функцияларидан бири қиймат ўлчови функцияси ҳисобланади. Баъзи чет-эл ва рус иқтисодчилари адабиётларида пулнинг биринчи функцияси деб муомала воситаси функцияси, кейин қиймат ўлчови функциясини келтирадилар. Бизнинг фикримизча, пулнинг функциялари тўтрисида гапирганда, функцияларнинг кетма кетлигига эътибор бериш зарур. Пул қиймат ўлчови функцияси бажармасдан туриб муомала, жамғарма воситаси була олмайди. Пулнинг қиймат ўлчови сифатида мустахкамлиги унинг муомала, тўлов, жамғарма функцияларида роли ва аҳамиятини оширади. Пул назариялари - пул табиати ва пулнинг ишлаб чиқаришни шакллантиришга таъсири ҳақидаги назариялардир. Бу чазариялар капиталистик ишлаб чиқариш усулигача бўлган даврда вужудга келди. Капиталистик ишлаб чиқариш усули даврида, пул-товар муносабатлари хўжалик соҳасининг ҳамма тармокларини камраб олган даврдагина пул назарияси кенг таркалди. Пул ва унинг сотиб олиш куввати орасидаги мунособат пул назарияларининг марказий масалаларидан бири бўлиб келган. Хуллас, иқтисодчиларнинг пулнинг моҳияти, унинг функциялари ва пул муомаласига бўлган қарашлари пул назарияларини келтириб чиқарди. Илк тариҳий пул назариялари сифатида номиналлик ва металлик назарияларини келтириши мумкин. Капитализм тараккиёти билан бирга бу назариялар ҳам ўзгариб янги, миқдорий назариянинг пайдо бўлишига асос бўлди. Ҳозирги кунда монетаризм ва иқтисодни пул-кредит мунособатлари

орқали тартиблаштириш назариялари ҳам мавжуд. Аммо энг асосий пул назариялари сифатида метал, номинал ва миқдорий пул назариялари тадкикот кидиб келинмокдп. Пул назарияларининг келиб чиқишига асосий сабаб ишлаб чиқаришнинг тараккий этиши ва пул муомаласининг тараккиётдан маълум даражада оксашини олдини олиш ва уни ривожлантириш масаласи ҳисобланади. Қўл меҳнатидан манифактурага, манифактурадан саноат ишлаб чиқаришига ўтилиши билан ҳалқ-хўжалигида меҳнатнинг интеграциялашуви ҳам кучая борди. Бунинг натижасида хўжалик юритувчи субъектлар орасидаги пуллик муносабатлар ҳам мураккаблаша боради. Феодализмгача бўлган наад пуллик мунособатлар бу давр талабларига жавоб бера олмай қолди. . Буни биз Европадаги XV асрдаги “пул очарчилигидан” дан куришимиз мумкин. Худди шу даврдан бошлаб пул назариялари тўтрисидаги илк фикрлар юзага келди. Бу назарияларнинг ўша даврдаги муаммоларини ечишдаги роли бекиёс б ў лди. Илк бор вужудга келган пул назариялари бу металлик ва номиналлик пул назариялари ҳисобланади. Қуйида биз пул назарияларнинг баъзи бирларига қисқача таъриф бериб ўтамиз Пул миқдорий назарияси. Пул муомаласи муаммоси Миқдорий назария XVI - XVIII асрларда меркантилистларнинг концепциясига реакция сифатида пайдо бўлди. Бу назариянинг бошловчиси франц у з иқтисодчи Ж о рден (1530-1596) эди, У биринчи бўлиб Европада ў ша даврда юз берган “баҳолар революцйяси”ни очиб беришга ҳаракат қилди. Баҳоларнинг сакрашига еабаб Европага Америка китьасидан окиб келган кимматбаҳо металла? бўлганлигини тушунтирди. XVI - XVIII асрларда Европада олтин миқдори 1500 йилда бўлган олтин миқдоридан 16 марта кўпайиб кетган эди. Ж.Боден баҳоларнинг ўзгариши мурмаладаги пул миқдори Билан аниқланди деб тушунтирди. Шу сабабли ҳам бу назария миқдорий назария деб ном олди. Аммо илк миқдорий назария тарафдорлари пул миқдорининг баҳога буладиган таъсирини ва буни қандай йуллар билан

ва кайси ҳолларда б ў ли ш лигини аниқ очиб бера олмадилар. XVIII асрга келиб бу назарияни инглизлар Д.Юм (1711-1726) ва Дж- Мидль (1773-1836) ҳамда францўз Шарль Монаскь (1689-1755) ривожлантирдилар. Инглиз иқтисодчиси, файласуф, психолог ва тарихчи Д.Юм ўзининг субъектив " идеалистик қарашлари билан қиймат субстанцияси тушунчасини рад этди. Америкадан кимматбаҳо металларнинг окиб келиши ва баҳоларнинг ошиши орасидаги тўғри пропорционал боғланишни кўрсатмо қ чи бўлиб, у: “пул қийматини унинг миқдори белгилайди” деган фикрини илгари сурди. Юм фикрича товарларнинг баҳоси ва пулнинг қиймати муомалада бўлган товар ва пул хажми билан аниқланади. Муомала пулнинг кўпайиши олдин бир товар баҳосининг ошишига , кейин иккинчи товарнинг ва охир окибатида барча товарларнинг баҳосининг муомаладаги пул миқдорига пропорционал равишда ошишига олиб келади. Мана шу пулнинг миқдорий назариядаги пул массаси ўртасидаги боғлиқликни кўрсатади . Замонавий пул массасининг ташкилий тузилиши Пул массаси Баҳолар даражасининг ўсиш суъратлари қ ўсиш суръатлари. Демак, товарлар баҳоси ҳамиша пул миқдорига тур л и пропорционал б ў лади. Ҳақи қ атда эса янги олтин ва кумуш конларининг очилиши билан бу металла л камроқ ижтимоий меҳнатни Ўзларида акс эттира бошладилар.Шундай қилиб, миқдорий назария ва к а6 илларининг фикрлари шунда эдики: пулнинг сотиб олиш кобилияти худди баҳо каби (янги товар баҳоси каби) бозорда аниқланади; муомалада барча чиқарилган пуллар булади; пулнинг сотиб олиш кобилияти пул миқдорига тескари пропорционал ва баҳолар Ўзгариши пул миқдорига турри пропорционал. Миқдорий назария хгулнинг фа қ ат муома л а воситаси эканлиги га к ў ра қолди холос. Улар таъкидлашича пул товар массаларининг т ўқ нашиши натижасида баҳолар белгиланади ва пулнинг қиймати ани қл анади.

Уларнинг иккинчи хатоси шунда эдики, улар ҳамма пул массаси фақат муомалада булади деб қарашган. Аслида қиймат конунига мувофик муомала учун зарур бўлган пул миқдорини аниқловчи иқтисодий конун мавжуд. Муомалада бўлган ҳақикий нақд пулга, ҳар қандай пул миқдори эмас балки, шу давр учун зарур бўлган, тўлов муддати ўзайтирилган, ҳисоб-китоблар ва пул бирикларининг айланишида банд бўлган пуллар киради. Миқдорий назария хазинанинг металл пул муомаласида стихияли регулятор эканлигини рад этади. Замонавий миқдорий назария қоғоз пуллар муомаласига асосланади. Бу назария А. Маршалл, америкалик И. Фишер, шведлар Г. Нассель ва Б. Хансен, иқтисодчи А. Пигу, монетарист М. Фридмен тадкикотларида ўз аксини топди. Америкалик иқтисодчи, статистик ва математик И.Фишер (1867- 1942ЙЙ) пулнинг миқдори назариясига янги сифат киритди. У пулнинг меҳнат қийматини рад этди ва пулнинг “сотиб олиш куввати”га асосланди. Миқдорий назарияни математик йул билан исботламокчи, бўлган И. Фишер пулнинг “сотиб олиш кувватига” таъсир этувчи олти фактораи кўрсатди: М-муомаладаги нақд пул массаси; V-пулнинг айланиш тезлиги; Р-ўрта (тортилган)баҳо; Q-товарлар миқдори; М^банк депозитлари йигиндиси; V 1 - депозит-чек муомаласи теалиги. Товарлар учун тўланган пул йигиндиси, товарлар йигиндисининг товарлар баҳосига кўпайтмасига тенг: MV қ PQ Бу тенгламани Фишер “алмашинув тенгламаси” деб атади. Юқоридаги формула асосида муомаладаги пул массасини топиш мумкин. Энди Фишер назариясининг баъзи камчиликларини кўриб чиқсак. Биринчидан, у товарлар баҳолари йигиндиси ўрнига, барча товарлар

миқдорининг ўртача тортилган баҳоларини олади. ( PQ ). Унинг фикрича, товарлар бозорга баҳога эга бўлмаган ҳолда кириб келади. Қ иймат назариясига к ў ра эса, товар бозорга баҳо билан киради. Демак, баҳони товардан ажратиш мумкин эмас. Иккинчидан, Фишер ўзок вақт оралигидаги V ва Q ўзгарув-чиларни ўзгармас (бир маромли) деб олди. Бунинг натижасида эса иккита эрксиз ўзгарувчи - пул миқдори ва баҳо колади. Учинчидан, бу икки ўзгарувчиларнинг ўзаро боғлиқлигидан келиб чиқиб, Фишер бир томонлама хулоса қилиб баҳолар қўлами натижа бўлиб, у бошқа омиллар ўзгаришига сабаб була олмайди дебди. Пулнинг миқдори назарияларидан бири Кембриж ёки касса қолдиклари назариясидир. Бу назарияни А. Маршалл. А. Пигу кейинчалик Ж. Кейнс таргибот килган. Бу ғоя бўйича пул ҳаракатининг боши бўлиб жисмоний ва ҳукукий шахсларнинг х ўж алик оборотида бўлган пуллар (касса қолдик пуллари) ҳисобланади. Касса қ олди қ ларидан А. Пигу фикри бўйича истъемол фондлар таш қ ари су ғу рта фонди, инвестиция бўйича жамғарма фонди ташкил қилиниши керак. Пигу тенгламаси “алмашув тенгламас и ”дан фарқ қилади. Яъни унда янги кўрсаткич “жамғарма коэффициенти” қўлланилган бўлиб қуйидаги кўринишида ифодаланади. МқК х R х Р бир кисми (пул шаклида) бу ерда, К - коэффициент ёки RP нинг бир кисми (пул шаклида), касса қолдиғи. R - маълум давр ичида ишлаб чиқарилган реал маҳсулот ҳажми. Масалан, RP - 800 млрд. доллар булса, К унинг 1/8 қ исмини ташкил қилади. У вақтда М қ 800 млрд. : 8 ққ 100 млрд. доллар. Демак, яратилган ялпи махсулотни кўрсатилган баҳода м о слаштириш учун RP дан 8 марта кам бўлган пул массаси зарур. Ҳозирги замон монетаризми. Монетаризм пул назарияси 50 йиллар ўртасида пайдо бўлган. Бу оқимнинг кўзга куринган намоёндаси М Фридман ҳисобланади, у Чикаго университетининг профессори, иқтисод соҳасидаги Нобель мукофоти лауреати. Бу оқимга М. Фридмандан ташкари К. Бруннер, А. Мольцер, Д. Лейдлер, Ф. Кейген ва бошқа иқтисодчилар киради. Пул назарияда катта мувофо қ ият қ озанган роя - Фридманнинг пулнинг

миқдорий назарияси бўлиб, у муомаладаги пул миқдори ўзгариши билан товар баҳолари ўзгариши ўртасидаги боғлиқликни, монетар сиёсат назарияси, яъни жамият ҳолда бўлган иқтисодий тебранишлар пул массасининг ўзгариш туфайли бўлиши, пулнинг иқтисодий самарадорликка таъсири кабиларни ёклаб чиқади. Ҳозирги замон монетаризмига бир гуруҳ иқтисодчилар каламига мансуб “Пулнинг миқдорий назариясига оид тадкикотлар” (1956йил) деб номланган асар билан асос солинди. Унинг бош ғояси-иқтисодий ўсишни бозор механизми таъминлайди, бу механизминг асосий воситаси пул ҳисобланади деган хулосадан иборат. Монетаризм пулни ол қ ишловчи назариядир. Монетаристлар иқтисодий ўсишнинг энг муҳим шарти инфляцияни даф этиш ва пулни согломлаштириш, пулни хўжалик муомаласи воситасига айлантириш деб қарайдилар. Уларнинг фикрига, давлатнинг иқтисодиётга аралашиши пул муомаласини тартибга солиш билан чекланиши керак Монетаристлар илгаридан маълум бўлган пулнинг миқдорий назариясига бориб тўташадиган “баркарор пул” назариясини олга сурадилар. Улар пул ва иқтисодий фаоллик ўртасида ўзвий боғланиш борлигини кайд қилиб, иқтисодий кризисларнинг сабабини пул муомаласидаги бўзилишлардан ахтардилар: Пулнинг етишмай колиши иқтисодий ўсишини сусайтира бориб, туррунлик ҳолатини келтириб чиқаради, бу эса аввал юзарок тангликка, сунгра эса чукур иқтисодий тангллика олиб келади. Бинобарин, иқтисодий цикл пул миқдорига боғлиқ, бу ўз навбатида пул эмитенти бўлган Марказий банк фаолиятига боғлиқ. Пул-кредит сиёсатини ўзгартириб тангликдан чиқиш ва иқтисодни ривожлантириш мумкин. Монетаристлар иқтисодиётда бош масала ишлаб чиқариш ва пул массасининг тенглигиги бўлиб, шу орқали макроиқтисодий мувозанат ҳосил этиш мумкин деб ҳисобланадилар. М. Фридмен касса қолдиғи талаби миллий даромад, депозит баҳо қоғозлар, товарлар баҳосининг ўсиши ва бошқа омилларга кўрсатади ва бошқа омилларга боғлиқ эканлигини кўрсатади ва уни қуйидаги формула

бўйича ифодалайди. Мс қ f ( Y х X) бу ерда: Мс - режалаштирилаётган касса қолдиғи, f - Y , Х ларнинг ўзгарувчан функцияси, Y - миллий даромад, Х - юқорида келтирилган жами омиллар M ,р,у,и-бошқа таъсир этувчи о м иллар. Фақат монетаризм эмас, балки бошқа назариялар ҳам пул массаси билан ишлаб чиқариш ўртасида боғланиш мавжудлигини тан олади. Фарқ шундаки, монетаризм бу боғланишни бош масала деб қарайди. Унинг намаёндалари пул массасига таъсир этувчи чора-тадбирлар давлат инвестициясидан фарқлирок дарҳол иқтисодий вазиятига таъсир этади деб қарайдилар.

Асосий адабиётлар руйхати: 1. Каримов И.А“Ўзбекистан по пўти углубления экономических реформ”- Т.:Ўзбекистан,1995. 2. Каримов И.А. Стабильност и реформў: Стати и вўступления”- М.:Палея,1996 3. Закон Республики Ўзбекистан “О Центральном банке” . 4. Закон Республики Ўзбекистан “ О банках и банковской деятельности”. 5. Инструкции Центрального банка и коммерческих банков республики. 6. Банковское дело. 7. Крис Дж. Барлтроп и Диана Мак Нотон. Банковские учреждения в развиваюшихся странах. Том2. ИЭР ВБ вашингтон Д.С. 8. Операции коммерческих банков и зарубежний опит. Ширинская Е.Б., соколинская И.Э., М., Финанси и статистика. 1993. 9. Основи денежнего обрашения и кредита. Поляков В.П., Московкина Л.А., М, Инфра-М, 1995. 10. Дж К. Ван Хорн. “Основи управления финансами” –М.: “Финанси и статистика”, 1997.

Похожие

Пул тизими ва пул муомаласи

Пул бозори

Пул бозори.

Пул муомаласи конуни инфляция ва пул массаси

Пул ва пул муомаласи ҳақида шарқ таълимоти.