Пул ва пул муомаласи ҳақида шарқ таълимоти. - Экономика - Рефераты

Пул ва пул муомаласи ҳақида шарқ таълимоти.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Пул ва пул муомаласи ҳақида шарқ таълимоти. Режа: 1. Пул ҳақида тушунча. Беруний пул ҳақида. 2. Ибн Халдуннинг пул ва пул назарияси ҳақидаги таълимоти. 3. Ибн Халдун пулнинг функциялари ҳақида. 4. Шарқда пул муомаласини ташкил этиш масалалари. 5. Мирзо Улуғбекнинг пул реформалари.

1. Пул ҳақида тушунча. Беруний пул ҳақида. Бозорни меъёрдагидек ривожланишининг асосий шартларидан бири муомалада тўлақонли пулларнинг бўлишидир. Пул - қимматбаҳо металлар - истеъмол қиймати билан эквивалент қиймат чатишиб кетган алоҳида товар кўринишидаги умумий эквивалентнинг тугалланган шаклидир. Пул ҳақидаги таълимотнинг ривожланишига йирик қомусий олим Абу Райҳон Беруний (973-1048) катта ҳисса қўшган. У Марказий Осиёда биринчи бўлиб пулнинг келиб чиқиши ва аҳамиятини ўрганган. «Пулнинг келиб чиқиши озиқ-овқат маҳсулотлари кўпайиши ва уларга ҳамда ишлаб чиқарувчиларнинг бир- бирлари меҳнатига бир вақтда пайдо бўлмаслиги билан боғлиқдир. Бу ўз навбатида улар ўртасида алмашувни келтириб чиқаради. Аммо алмашув баҳолар ва эквивалетликни аниқлаш учун умумий ўлчам белгилашни тақозо этади. Олтин ана шундай ўлчам бўлди, чунки у кам учрайди, узоқ сақланади, кўриниши билан одамларни қувонтиради, уни йириклаш ва майдалаш мумкин, ашёси ва моҳиятини ўзгармай турли хил буюмлар ясашда ишлатилади» 46 - деб ҳисоблаган эди Беруний. У пулнинг қуйидаги функцияларини белгилаб берган:  сарфланган меҳнат ва тайёрланган маҳсулот ўртасидаги муносабатни ифодалаш;  хазинага айланиш ;  давлатнинг функцияларини бажаришда ишлатилиш. Шундай қилиб, у ўзининг қарашлари билан меҳнат ва қиймат ўртасидаги боғлиқликни кўрмай, пулнинг функциялари фақат қиймат ўлчови ва муомала воситаси бўлишдир, деб ҳисоблаган Арасту (Аристотель)дан ўзиб кетди. Пулнинг хазинага айналиши Беруний, «хомилани она қорнига қайтиши каби унинг ер қарида дастлабки ҳолатига қайтиши » 47 билан тенглаштирган.

Пулнинг савдо ва ҳунармандчиликни ривожланишидаги аҳамиятини Юсуф Хос Хожиб ҳам таъкидлаб ўтган. Хонга мурожаат қилиб у: «пулда кумушни кўпайтир, пулда олтин ва кумуш софлигини ошир ва уни кузатиб тур»-деб ёзган. Бу билан у хонни муомалада тўлақонли пуллар бўлишини таъминлашга, мамлакатда пул муомаласини тўғри ташкил этишга чақирган. Берунийдан фарқли ўлароқ, Юсуф Хос Хожиб пулнинг қуйидаги функцияларини белгилаб берган:  қиймат ўлчови;  муомала воситаси;  жамғариш воситаси. Унинг фикрича, давлатнинг қудрати фақат қўшин сони билан эмас, балки хазина имкониятлари билан белгиланади. 2. Ибн Халдуннинг пул ва пул назарияси ҳақидаги таълимоти. Пул ҳақидаги таълимотни ривожланишига Ибн Халдун салмоқли ҳисса қўшган. У фақат пулнинг моҳияти, функцияларини эмас, балки пул муомаласига доир масалаларни ҳам чуқур ўрганган. Юқорида биз Шарқ мутафаккирларининг одам ўзини яшаш воситалари билан таъминлаш учун меҳнат қилиши лозим деган ақидаларни келтирган эдик. Ибн Халдун ана шу меҳнат маҳсулини вазифасига кўра икки қисмга бўлади: «Меҳнат даромадлари, агар уларнинг ҳажми яшаш учун зарур ҳаражатлардан ортиқ бўлмаса, инсон учун яшаш воситасидир. Агар бу ҳажмдан ортиқ бўлса, унда бойликдир» 48 Ибн Халдун майда товар ишлаб чиқариш хўжалиги даврини ўрганган, бинобарин, тайёрланган маҳсулотни алмаштириш учун восита зарурлигини яхши тушунган. Шунинг учун у пулнинг вазифасини ифодалаб: «қиммат баҳо металлар шундай асбобдирларки, улар ёрдамида зарур нарсалар сотиб

олинади ва уларнинг камайиши ёки кўпайиши ижтимоий ҳаётнинг аҳволига боғлиқдир» 49 - деб ёзган. Ҳар бир одамга зарур бўлган яшаш воситаларига олди-сотди орқали эришилади. Уни амалга ошириш учун одам муомалага кириши лозим. Шундай қилиб, Ибн Халдун фикрича, пул энг аввало муомала асбобидир. Мусулмон қонунларига кўра «ҳаётни таъминлашга ярайдиган ҳамма нарса маълум буюм учун тўлов бўлиши мумкин». 50 Ана шуларнинг ичидан пул сифатида Ибн Халдун иккитасини ажратиб олади: «Оллоҳ ҳар қандай бойликнинг қиймат ўлчови сифатида иккита метал-олтин ва кумушни яратди. Ер аҳолисининг кўпчилик қисми учун улар хазина ва сақлаш предметидир; агар баъзан бу мақсадлар учун ана шу иккита металл эмас бошқа нимадир олинса, бу бозорларда баҳоларнинг ўзгариши таъсир қилмайдиган олтин ва кумуш сотиб олиш имкониятига эга бўлиш учун қилинади. Уларнинг моҳияти даромадлар, жамғармалар, хазиналар асоси бўлишдир». 51 3.Ибн Халдун пулнинг функциялари ҳақида. Кўриниб турибдики, Ибн Халдун олтин ва кумушнинг пул функцияларини бажариш учун зарур бўлган алоҳида ҳусусиятларини таъкидлаб, уларнинг вазифасини қуйидагича белгилайди: 1 .Даромадлар асоси. Алмашувга мўлжаллаб ишлаб чиқарилган яшаш воситаларининг пулдаги ифодаси. 2. Қиймат ўлчови. Модомики Ибн Халдун даромадларни асоси яшаш воситаларида гавдаланган меҳнатдир-деб ҳисоблаган экан, демак у пулни қиймат ўлчови деб билган. 3. Жамғарма асоси. Жамғармалар доимий ортиқча даромадга эга бўлганларидагина ҳосил бўлади. Улар одатда бирон-бир мақсадга қаратилди. Даромадлар каби жамғармалар ҳам фақат ўзини яшаш воситалари билан

таъминланганларидагина ҳосил бўлар экан, демак улар мулк ёки ишлаб чиқаришда фойдаланишга мўлжалланган бошқа бойлик вазифасини ўтайди. Шундай қилиб, Ибн Халдун капиталнинг дастлабки жамғарилиши тушунчасига яқинлашган ва пулнинг вазифаларидан бирини ана шу тушунча билан боғлаган. 4 .Хазина асоси. Хазина-бу нодир қимматбаҳо металлар, тошлардан иборат бойликдир. Улар ҳам олинади ва сотилади. Уларга эришиш учун тўлов воситаси сифатида пулга эга бўлиш зарур. Демак пул ҳар қандай товар, шу жумладан хазина қийматини тўлаш воситасидир. Ибн Халдунни пулнинг функциялари ҳақидаги мулоҳазаларини мағзини чақиш шундай хулосага олиб келадики, у ўзи билмаган ҳолда пулнинг энг асосий вазифаси-меҳнат ўлчови функциясини тушуниб етган. Шу билан бирга Ибн Халдун у ёки бу товар учун ҳамма вақт ҳам пул ишлатилмаслиги мумкилигини таъкидлайди: «обрўга эга бўлган одам кўп даромад олади, бу уни қисқа вақт ичида бой қилади ва у ҳар куни ўзининг бойлиги ва фаровонлигини оширади. Худди шунингдек мансабдорлик ҳам яшаш неъматларига эришиш воситасидир. Ҳеч қандай таъсирга эга бўлмаганларнинг фаровонлиги ҳатто улар бойликка эга бўлганларида ҳам уларнинг пуллари ва меҳнати миқдорига боғлиқ бўлади. Савдогарларнинг кўпчилик қисми шундай аҳволдадир. Шунинг учун биз таъсирга эга бўлган кишилар улар ичида бошқалардан кўра мустақилроқ эканини кўрамиз.» 52 Бу фикрларни мағзини чақиб Ибн Халдун бир неча асрлар аввал юқори мартабали айрим шахсларнинг имтиёзларини башорат қилганлигини кўрамиз. Масалан, социалистик жамиятда мансабдорлар меҳнаткашлар қўли билан яратилган, аммо ўзлари эриша олмайдиган ижтимоий неъматлардан бепул ёки арзимаган хақ тўлаб фойдаланганлар.

Ибн Халдун обрўни унга эга бўлган шахснинг бойиш манбаларидан бири деб ҳисоблаган. «Бу даромадлар ёки пуллар ёрдамида улар мансабга интиладилар ва уларни мансабнинг таъсири билан оладиган нарсаларни эвазига тўлайдилар шундай қилиб бу даромадлар улар оладиган нарсанинг қийматига қўшилади; уларнинг қиймати мулк ва бойликдан иборат бўлади, ва у қисқа вақт ичида юксак фаровонликка эришади» 53 У пулларни фақат турғун ҳолатини эмас, балки ҳаракатини, яъни пулнинг жамиятини турли қатламлари хукумдор ва аҳоли ўртасидаги айланишини ҳам ўрганган. «Ҳукмдор аҳолига мулк ва пул улашганда улар пулларни сарфлайдилар ва пуллар хукумдорга қайтади, кейин ундан яна аҳолига қайтади; аҳолидан улар солиқлар ва йиғимлар шаклида кетади. Унга эса маош шаклида қайтади» 54 Баҳоларнинг ўзгаришини кузатиб, Ибн Халдун пулларнинг тўхтовсиз айналиши масалалари билан тўқнашади. Шундай қилиб бу пуллар фуқоролардан сулола хизматчиларга ўтади, кейин улар билан боғлиқ шаҳарларнинг аҳолисига ўтади» 55 Ибн Халдун бир мамлакат доирасида эмас, балки унинг ташқарисида ҳам пул муомаласини ўрганади. «Олтин ва кумуш, савдо ва ижтимоий турмиш эҳтиёжига мос алмашув туфайли бир мамлакатдан иккинчи мамлакатга ўтади. Агар уларнинг миқдори Мағриб ва Ифракияда камайса, словянлар ва франклар мамлакатларида кўпаяди, агар у Миср ва Сурияда камайса, Ҳиндистон ва Хитойда кўпаяди» 56 Шундай қилиб Ибн Халдун, биринчидан, пулнинг халқаро функциясини, иккинчидан, пул муомаласи ва мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий алоқаларнинг бирлигини очиб берди. 4. Шарқда пул муомаласини ташкил этиш масалалари.

Шарқда, хусусан Араб дунёсида пул муомаласини ташкил этиш масалалари билан Ислом пайдо бўлишидан анча аввал шуғулланишган. Ўша замонлардаёқ йирик битимларда чек ва векселлар ишлатилган Контрагент ёки иш юритувчига иш юзасидан мактублар ёзиб шу мактубни кўрсатган шахсга маълум суммада пул бериш топширилган. Бунда муаллифнинг мактуби вексель ўрнига ўтган, ўзининг мол-мулки ва обрўси билан танилган муаллиф эса кафил ҳисобланган. Араб ҳалифалиги ташкил топиб, Ислом Шарққа ёйилгач мусулмон қонунларини тан олиш мамлакатлар ўртасида савдо алоқаларини гуркираб ривожланишига олиб келди. Йирик битимларда нақд пулсиз ҳисоблашиш зарурати эса қонунчиликни янада ривожланишини тақозо қилди. Масалан, 11 асрда Мисрда савдо банк операциялари оммавий тус олганлиги ҳақида маълумотлар бор. «Фустат* синагогидаги ҳужжат хонада 10 аср охири 12 асрга доир кўплаб молиявий ҳужжатлар топилган» 57 Бошқа шаҳарлар ёки мамлакатларда яшовчи қариндошлар ёки контрагентларга йирик пулларни ўтказиш каби операциялар одатда векселларга тенглаштирилган мактублар орқали амалга оширилган. Векселлар ва чеклар тўловга сўзсиз қабул қилинган. Ўрта аср Шарқининг машҳур шоири ва мутуфаккири Носр Хисров (1004-1084) Басра бозорларини бундай таърифлаган: «Бу ерда шундай савдо қиладилар: агар бировда бирон нарса бўлса у бу молни саррофга топширади ва ундан тилҳат олади. Кейин у керак нарсаларни сотиб олиб пул ўрнига ўша сарроф номига чек беради. Савдогар шаҳарда бўлган вақт мобайнида ҳамма ерда соррофларнинг тилҳатидан фойдаланади ва жарангдор тангаларни мутлақо ишлатмайди» 58 Нақд пулсиз ҳисоблар Европа мамлакатларига ҳам тақалган: «Испанияда саёҳат қилган бир олимни кредит хати ва нақд беш минг дирҳами бор эди ...

Мисрнинг вице қироли ўзининг Бағдоддаги вакилига вазифасидан олинган вазирга тегишли бўлган ўттиз минг динорга кредит хати юборди. Вакил бу хужжатларни хақиқий деб топди ва истеъфодаги вазирга пулларни берди » 59 Араб ишбилармон доираларида вексел дастлаб қарздорлик хати деб аталган. Бундай хатларни йирик молиявий ёки мулкий бойлик эгалари катта битимларни амалга ошириш учун ўз вакилларига берган. «Ибн Хаукал Аудагуштда, Ғарбий Суданда, Сижилмасада яшовчи бир кишининг Муҳаммад Ибн Абу Садун номига берилган 42 минг динорлик саккини кўрсатган. Хужжат натариус томонидан тасдиқланган. Бу қоғоз сахарани катта қисмидан ўтиб келган. Банкир катта ўрин тутган Вавилонда сакк хақиқий чек ҳисобланган. 9 асрнинг ўзидаёқ бир бой ўз саккларини ўзининг банкларига ўтказиб берган.» 60 Чеклар йирик мукофотлар бериш ёки хизматлар хақини тўлаш учун ишлатилган, «шунинг учун хонанда Ал-Жохизга бир хомий концерт вақтида ўз банкири номига битилган 500 динорлик чек ёзиб берган» 61 Муомалада қарздорлик ва кредит хатлари, векселлар, чеклар каби қимматбаҳо қогозлардан фойдаланиш уларни тўловга қабул қилувчи шахслар ва муассасаларга зарурат туғдирган. Шундай қилиб 11- асрдаёқ банк молиявий операциялар маркази бўлиб қолди. «Исфахонда банкирлар бозорида улар ҳам бир жойда ўтиришган, 200 банк бор эди» Йирик олди - сотди битимлари бўйича хақ тўлаш ҳисоблар ёрдамида олиб борилган, «чунки ҳар бир савдогарни банкирда ўз ҳисоби бўлган ва бозорда у фақат чеклар билан хақ тўлаган ». 62 Фоизлар олишни таъқиқлаган мусулмон қонунларига қарамай банклар ўз хизматлари учун мижозларнинг пулларидан маълум суммани ушлаб қолганлар.

Араб ҳалифалигида қарзга фақат пул эмас, балки рўзғор буюмлари олиш ҳам мумкин бўлган. «Шаҳар аҳолиси фақат пулни эмас, балки жиҳозларни ҳам ижарага олишган. Бир аёлни сув сақлаш учун Қоҳирада кенг тарқалган 5 минг та катта мис идишлари бўлган ва уларни ойига бир дрҳамга ижарага берган. Тўйга машота (сартарош аёл) зеб-зийнатлар олиб келган. Бундай ҳолларда гиламларни ҳам ижарага олишган» 63 Кўриниб турибдики Араб ҳалифалигида турли қимматбаҳо қоғозлар ишлатилган. Уларни тўлаш учун, табиийки барқарор ягона пул керак бўлган. Тўлов ҳар-хил дирхамларда хақ тўланадиган битимлар қонуний ҳисобланмаган. 5. Мирзо Улуғбекнинг пул реформалари. Ҳар қандай битимни қонуний бўлиши учун дирхамларнинг қиймати бир хил бўлиши асосий шарт ҳисобланган. Ўрта асрлардаги Араб ва Марказий Осиё давлатларида пул муомаласини ўрганиш шуни кўрсатяптки, уларнинг пул белгилари турли сабабларга кўра қадрсизланиб борган, бу эса мамлакатда савдони ривожланишига тўсқинлик қилган. Пул белгиларининг дастлабки қийматини тиклаш учун ҳукмдорлар бир неча марта пул ислоҳотларини ўтказишган. Бундай ислоҳотлардан бирини 1869 йилда Марокаш хукмдори Сиддий Муҳаммад ўтказган. Бу мамлакатнинг пул муомаласида кумуш мисқол ишлатилиб, у ҳар бирининг оғирлиги 2,9 граммлик 10 та дирхамга тенг бўлган. Мисқол ва дирхамлар оғирлигининг бундай нисбати қонун билан белгиланган. Аммо кейинги юз йил ичида дирхамларнинг оғирлиги камайиб 0,7 граммга тушиб қолган. Наижада муомалада йўқолиб қолган мисқолнинг қадри ҳам тушиб кетган. Сиддий Муҳаммад мисқолнинг аввалги қийматини тикламоқчи бўлди. Ўзининг ниятини у бундай баён қилди: «Биз катта дирхамни тикладик энди у қонуний дирхам оғирлигида зарб қилинади, токи у бобокалонимиз Сиддий Ал-Кабир

хукмронлик қилган даврдаги ўрнини топсин. У шундай зарб қилинадики, мисқол ун дирхамдан иборат бўлади. Зеро маълумки мисқол бизнинг бобокалонларимиз даврида ўн дирхамга тенг бўлган.» 64 Мавароуннаҳр тарихидан маълумки мамлакат пул муаммосида олтин ва кумуш тангалар ишлатилган . Самарқанд ҳукмдори Улуғбек отаси Мирзо Шохрух ҳаётлигида кумуш тангаларни унинг номидан зарб қилган. 1447 йилда отаси вафот этгач у кумуш тангаларни ўз номидан зарб қила бошлади. Бу тангалар соф кумушдан зарб қилинар эди. Кумуш тангаларни зарб қилиш давлат хазинасига маълум даромад келтирар эди, аммо бунинг иқтисодий аҳамиятидан кўра сиёсий аҳамияти муҳимроқ эди. Гап шундаки мис тангаларда сулола бошлиғининг исми кўрсатилмас эди. 15 асрда Марказий Осиёда ҳунармандчилик ишлаб чиқариши ривожланиб юксак даражага чиқди. Ҳунармандчилик буюмларини ва умуман истеъмол буюмларини алмашувида мис тангалар ишлатилган. Улар шаҳарларнинг ички савдосидагина эмас, балки шаҳар билан қишлоқ, мамлакат вилоятлари ўртасида алмашув воситаси сифатида ишлатилган. Савдо муносабатларининг кенгайиши муомалага кўп миқдорда мис тангалар чиқариб, уларни доимо зарб қилиб туришни тақозо этган. Уларнинг номинал ва хақиқий қийматлари ўртасидаги фарқ Улуғбек хазинасига тушган. У Самарқанд тахтини эгаллаганда муомалада 1420 йилда зарб қилинган тангалар бўлган. Турли сабабларга кўра бу тангалар қадирсизланган, уларнинг сотиб олиш қобилияти пасайган, кумуш ва мис тангаларнинг расмий ва бозор нисбатлари ўртасида фарқ келиб чиққан, муомалада инқироз юз берган. Мамлакат иқтисодини ривожлантириш эса савдони барқарор пул билан таъминлашни тақозо этган.

Бу муаммони ҳал этиш учун Улуғбек 1428-1429 йилларда пул ислоҳоти ўтказди ва 1420 йилда зарб этилган мис тангаларни алмаштирди. Янги мис тангаларнинг оғирлиги аввалгисидан 1,5 - 2 марта кўп эди. Бундай ислоҳот давлат хазинасига зиён келтириши мумкин эди. Аммо бу чоранинг давлат хазинасига зиён етказишига йўл қўйилиши эҳтимолдан узоқдир. Муомалага янги тангалар чиқариш билан бир вақтда кумуш ва мис тангалар ўртасидаги нисбат ўзгартирилган. Мис тангалар оғирлигининг ошиши аҳолига руҳий таъсир кўрсатган, чунки уларнинг оғирлиги ошгани билан номинал қиймати ўзгармаган. Натижада аҳолининг мис тангаларга ишончи тикланган. Эски тангаларни янги тангаларга алмаштиришнинг хукумат белгилаган нисбати хазина учун фойдали бўлиб аҳоли бир оз зиён кўрган. Аммо аҳолига етган зиён сезиларли бўлмаган, чунки ислоҳотдан аввалги тангалар қайта зарб қилинган. Аввал хукумат ўзининг металидан оғирроқ мис тангалар чиқарган, кейинчалик тангалар алмаштирилгач янги тангаларнинг оғирлиги камайтирилган, эски тангалар эса қайта зарб қилинган. Аҳолига зиён етмаслиги учун эски тангаларнинг бир қисмига «янги тангаларнинг ярмига тенг»-деган тамға урилган ва муомалага қайтарилган. Эски тангаларни янгиларига аҳоли учун фойдали бўлган тартибда алмаштиришни Улуғбекнинг саҳийлиги деб баҳолаш нотўғри бўлур эди. Бу кейинроқ олинадиган катта даромад эвазига яқиндаги даромаддан кечишга қаратилган чора эди. Улуғбекнинг ислоҳоти бозорни ҳар-хил ўзгаришлардан ҳоли бўлган, бутун мамлакатда ягона, барқарор мис тангалар билан таъминлашга қаратилган эди. У энг аввало шаҳар ва қишлоқ манфаатларига мос эди. Майда товар ишлаб чиқариш шароитида шаҳар ва қишлоқ аҳолисини товар пул муомаласи доирасига жалб қилишда Улуғбекнинг пул ислоҳоти катта

аҳамиятга эга бўлди. Ислоҳот муваффақиятли чиқди, у зарб қилган янги мис тангалар ягона ва қатъий валюта сифатида олтмиш йил муомалада бўлди. Пул ҳақидаги назарий таълимотлар ва Шарқда пул муомаласини ташкил этишнинг кўп асрлик тажрибасидан қуйидаги хулоса лар келиб чиқади: 1.Товар ёки хизматлар учун тўлов воситаси бўлиб фақат пул эмас, балки жамиятда раҳбарлик лавозимини эгаллаб турган кишининг таъсири ҳам ҳизмат қилиши мумкин. Мадомики биз ҳуқуқий давлат қураётган эканмиз бу офатга қарши курашишимиз лозим. 2.Товарлар бозорни шакллантириш билан бир вақтда хусусий хиссадорлик мулкига асосланган банклар тизимини ва қимматбаҳо қоғозлар бозорини шакллантириш лозим. 3.Бозор муносабатлари шароитида уй рўзғор буюмлари, автомашиналар, қишлоқ хўжалик техникаси, бошқа ишлаб чиқариш қуроллари, шунингдек ер, уй-жой ва бошқа ишлаб чиқариш иншооатларини ижарага беришни кенг йўлга қўйиш лозим. 4.Зарур бўлган ҳолларда пул ислоҳотларини шундай ўтказиш лозимки, натижада аҳоли меҳнат даромадларидан айрилиб азият чекмасин. Калит сўзлар. Пул. Пулнинг функциялари. Ибн Холдун пул ҳақида. Савдо-сотиқ. Олтин. Кумуш. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар. Чек. Вексель. Қимматбахо коғозлар. Ишонч хати. Кредит хатлар. Пул реформалари. Тангга пуллар.

Похожие

Пул тизими ва пул муомаласи

Пул муомаласи ва инфляция

Пул муомаласи конуни инфляция ва пул массаси

Пул бозори

Пул назарияси