Маҳаллий бюджет харажатларининг таркибий тузилиши ва уларни бошқариш - Экономика - Рефераты

Маҳаллий бюджет харажатларининг таркибий тузилиши ва уларни бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

409.5 KB

Маҳаллий бюджет харажатларининг таркибий тузилиши ва уларни бошқариш Режа: 1. Маҳаллий бюджет харажатлари ва уларнинг тузилиши 2. Маҳаллий бюджет харажатларининг таркиби ва уларни режалаштириш 3. Маҳаллий аҳамиятга эга бўлган ижтимоий-маданий тадбир харажатларини молиялаштириш 4. Маҳаллий бюджет таркибидаги аҳолининг ижтимоий ҳимоялаш харажатларининг ўзига хос хусусиятлари 5. Маҳаллий бюджет маблағларининг самарадорлигини ошириш

Т аянч сўз ва иборалар Бюджетнинг хақиқий харажатлари, Маҳаллий эҳтиёжлар, тайинлаш сертификати, минимал харажат, максимал натижа, шартнома, бюджет мажбуриятларининг лимити, шахсий ҳисобрақам , ғазначилик тизими. 1. Маҳаллий бюджет харажатлари ва уларнинг тузилиши Давлат ўз вазифаларини бажариш жараёнида бир қатор харажатлар қилиши зарур. Бу харажатлар, энг аввало, мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш учун турли тармоқларга инвестиция қилиш учун мўлжалланган, аҳолининг турмуш даражасини кўтариш учун режалаштирилган, ижтимоий вазифаларни бажаришга ажратилган, давлатни бошқариш, мудофаани таъминлаш каби аниқ мақсадларга қаратилган харажатлардан иборат бўлади. Ушбу умумдавлат харажатлари бюджет орқали молиялаштирилиши барчамизга аён. Бюджет тизимининг барча харажатлари турли бюджетлар ўртасида тақсимланади, бу эса у ёки бу харажатни муайян бюжетга киритилишини англатади. Бу биринчидан молиялаштирилаётган муассасанинг республика ва маҳаллий органларга қарашли бўлиши, иккинчидан молиялаштириладиган тадбирнинг аҳамиятидан келиб чиқади. Маҳаллий бюджет маблағлариниг эгаси сифатида амалдаги меъёрий хужжатларга асосланиб, умумий ҳажми бюджет қонунчилигида белгиланган миқдорда пул маблағларини ажратади. Бюджет харажатларида давлат хокимияти, давлат бошқарув органлари, молия-кредит идоралари тизими орқали таъсири тегишли маблағларга эҳтиёж сезилган пайтдан бошлаб уларни сарф харажат қилгунга қадар бўлган бутун давр мобайнида юз бериб туради. Маҳаллий бюджет объектив иқтисодий категория бўлиб, икки томонлама хусусиятга эга. Биринчидан, у иқтисодиёт тармоқларини молиявий таъминлашга қаратилган харажатлардан иборат. Иккинчидан, эса бу харажатлар корхоналарнинг ва жисмоний шахсларнинг даромадидан

ташкил топади. Харажатларни бюджет маблағлари ҳисобига қоплаш соҳасидаги ҳуқуқий муносабатнинг биринчи қатнашчиси бу-давлат манфаатларини ифода этувчи ва давлат номидан маблағларини берувчи молия ташкилотидир. Бюджет харажатларини айрим турларини белгилаш, чораклар бўйича тақсимлаш, кредит очиш, кредитни чақириб олиш, бюджет маблағларидан тўғри ва самарали фойдаланиш устидан назорат олиб бориш молия идоралари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон учун табиий ресурслар, сармояни жамгариш билан бирга инсон капиталига сарфланган маблағ - аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш, мутахассисларнинг малакасини ошириш, соғлиқни сақлаш, маориф, касбни ўзгартириш, илмий тадқиқотларга сармоялар йўналтириш иқтисодий юксалишнинг энг муҳим манбаи бўлиб ҳисобланади. Бунда мамлакатимиздаги мураккаб демографик вазиятни ҳисобга олинади, аҳоли сони ўсишиниг юқори суръатлари ва аҳоли таркибида ёшларнинг катта улушини ташкил этиши бюджетдан ижтимоий соҳадаги муассасаларга маблағлар сарфлаш кўрсаткичига таъсир қилади. Шу муносабат билан давлатимиз хар йили ижтимоий соҳа эҳтиёжлари учун таълимнинг устуворлигини таъминлайдиган миқдорда маблағ ажратилишини кафолатлайди. Инсонга муносиб турмуш ва фаолият шароитларини вужудга келтиришдан вазифанинг ижобий ҳал этилиши айнан ижтимоий-маданий соҳалар тараққиётига боғлиқдир. Шуни назарда тутган ҳолда, ҳозирги кунда мамлакатимизда ижтимоий соҳа харажатлари асосан маҳаллий бюджетлардан молиявий таъминланмоқда. Ижтимоий-маданий тадбирларни ўтказиш ва бюджет ташкилотларининг алоҳида харажатларнинг белгиланган меъёрларга асосан молиялаштириш ижтимоий- маданий тадбир харажатлари, аввало, лойиҳа параметрларига киритилади. Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тадбирларининг лойиҳа параметрларида кам таъминланган болали оилаларга тўланадиган нафақалар ва аҳоли учун ижтимоий аҳамиятга эга бўлган хизматлар учун фарқни бюджетдан қоплаш

билан ифодаланади. Давлатнинг ижтимоий соҳани ривожлантиришга йўналтирилган харажатлари факат ижтимоий эмас, балки иқтисодий аҳамиятга эга бўлади, жамиятнинг иқтисодий салоҳиятини оширишга ёрдам беради, чунки давлат амалга ошираётган, аҳолининг ҳамма қатламлари манфаатларига дахлдор бўлган иқтисодий фаолият натижалари ижтимоий соҳа орқали рўёбга чиқади. Давлатнинг ижтимоий соҳани ривожлантиришга йўналтирилган харажатлари жамиятнинг иқтисодий салоҳиятини оширишга ёрдам беради, чунки давлат амалга ошираётган, аҳолининг ҳамма қатламлари манфаатларига дахлдор бўлган иқтисодий фаолият натижалари ижтимоий соҳа орқали рўёбга чиқади. Шунинг учун «молиявий аҳвол қанчалик мураккаб бўлмасин, таълим, соғлиқни сақлаш, фан ва маданият соҳасини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш учун зарур маблағ қидириб топилиши шарт». 1 Ижтимоий-маданий соҳалар иқтисодиётнинг катта бир бўлаги ҳисобланади, жамият ва унинг аъзоларига номоддий хусусиятдаги хизмат кўрсатиш вазифасини амалга ошириш билан шуғулланади. Улар бир қанча шахсий ва ижтимоий эҳтиёжларни қондиришга хизмат қилади. Фуқароларнинг ижтимоий таъминотга бўлган ҳуқуқлари асосий қонунимиз бўлган Ўзбекистон Республикаси Конституцияси кафолатланади. Ижтимоий ёрдам тизимини хуқуқий асосда барпо этиш ва бу борадаги қонунларни ижро этилишини молиявий таъминлаш бозор иқтисодиёти шароитида муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. 7-чизма Ижтимоий соҳа харажатларининг таркиби 1 Каримов И.А. «Биздан озод ва обод ватан қолсин» Тошкент, «Ўзбекистон», 1996. - 1436.

Маҳаллий бюджет орқали молиявий таъминлаш борасидаги муносабатлар иштирокчиларидан бири кредит муассасаси ҳисобланади. Кредит муаасасасида бюджетдан молиялаштирилувчи ташкилотлар учун ҳисобрақам очилади. Кредит муассасаси бюджетни касса ижросида ва молиявий интизомга риоя этиш юзасидан назоратни амалга оширишда иштирок этади. Бюджет орқали молиялаштиришнинг учинчи иштирокчиси бўлиб бюджет маблағларини тақсимловчи бюджет ташкилоти ҳисобланади. У ўз корхонаси учун ажратилган бюджет маблағларини тасарруф қилади, уларнинг ўзидан қуйида турадиган тақсимловчиларга ўтказади. Республикамизда бюджетдан молиялаштиришни амалга оширишда маҳаллий бюджетлар харажатларининг давлат бюджети харажатлари таркибидаги улушнинг ошиб бориши кузатилмоқда. Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар маблағлари тасдиқланган бюджет доирасида харажат қилинади. Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар харажатлари тасдиқланган бюджетдан маблағлар ажратиш доирасида қуйидагича амалга оширилади: 1. Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий Ижтимоий хизмат соҳасиТаълим Маданият Фан Соғлиқни сақлаш Ижтимоий таъминот Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш

бюджетлардан молиялаштириладиган бюджет ташкилотларининг жорий харажатлари шаклида; 2. Жорий бюджет трасфертлари шаклида; 3. Капитал харажатлар шаклида; - асосий фондлар ва воситаларни (улар билан боғлиқ ишлар ва хизматлар ҳам ш у л а р ж ум л а с и г а к и р а д и ) д а в л а т э ҳ т и ё ж л а р и у ч у н о л и ш в а т а к р о р и ш л а б чиқаришга; - давлат эҳтиёжлари учун ерга бўлган ҳуқуқни ва бошқа номоддий активларни олишга; 4. Қонун хужжатларида тақиқланмаган бошқа харажатлар шаклида. Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек, ҳаётимизни эркинлаштириш йўналишларининг яна бир муҳим йўли-марказий ва юқори давлат бошқарув идоралари вазифаларини давлат ҳокимиятининг қуйи тузилмаларига, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига босқичма- босқич ўтказа боришни таъминлашдир. Мамлакат бюджети даромад қисмининг 56 фоизи ва харажат қисмининг 52 фоизи ҳудудий бюджетлар ташкил этмоқда. Агар барча бошқарув масалалари молиявий йўл билан ҳал этилишини назарда тутадиган бўлсак, мана шу рақамлар ҳудудий хокимият тузилмалари ваколатларини кенгайтириш борасида қилинган ишлар салмоғини яққол кўрсатиб турибди. 2 Республикамизда қабул қилинган ижтимоий дастурларни, биринчи навбатда аҳолининг кам таъминланган табақаларини аниқ тарзда қўллаб- қувватлаш, соғлом авлодни тарбиялаш, «Обод маҳалла йили» ва бошқа дастурларни рўёбга чиқариш асосида аҳоли фаровонлигини оширишга қаратилган ижтимоий сиёсатнинг таъсирчанлиги ва аниқ тарзда қўллаб- 2 И.Каримов. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантргришнинг асосий йўналишлари. Президент И. Кримовнинг иккинчи чақргриқ. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг тўққзинчи сессиясидаги маърузаси. Халқ сўзи. 2002 йил 30 август.

қуватлашни кучайтиришда» 3 маҳаллий бюджетларнинг аҳамияти катталигини айтиб ўтишимиз керак. Маҳаллий бюджетлар харажатларининг кейинги йилларда ўсиб бориши уларнинг давлат бюджетидаги салмоғини хам ошиб боришига олиб келган, буларнинг сабабини асосан 1995 йилдан бошлаб маҳаллий бюджетлар томонидан олдинги йилларда республика бюджети ҳисобидан молиялаштириб келинган таълим харажатлари-яъни ўрта маҳсус ўқув юртлари харажатларини молиялаштирилишини ортиши, давлат капитал қуйилмаларининг маҳаллий бюджетлардаги ҳажмини ортиб бориши ҳисобига хамда аҳолини ижтимоий химоялашга қаратилган тадбирлар харажатларини сезиларли даражада ўсганлиги билан изохдаш ўринлидир. Республикамизда бюджет тизимида олиб борилаётган ўзгаришларнинг марказида маҳаллий бюджет даромадларини ошириш, маҳаллий бюджет имкониятларини кенгайтириш ҳамда маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган иқтисодий-ижтимоий соҳа харажатларини ўз вақтида молиялаштириш масалалари туради. 6.2. Маҳаллий бюджет харажатларининг таркиби ва уларни режалаштириш Маълумки, республикамиздаги иқтисодий ва ижтимоий жараёнларнинг ривожини маҳаллий бюджетлар харажатлари қисмида ўзининг ёрқин ифодасини топади. Маҳаллий хокимият органларининг асосий вазифаси шу минтақадаги иқтисодий-ижтимоий ривожлантириш режаларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишдан иборат. Асосан, янги туманларда аҳоли сонининг ўсиши, турар жой- коммунал хўжаликни ривожлантириш тадбирларини амалга ошириш маҳаллий бю дж етлар 3 Ўзбекистон Республикаси Презеденти И. Каримов маърузаси. 2002 йилда республикани ижтимоий-иқгисодий ривожлантргриш якунлари ҳамда 2003 йилда ислоҳатларни чуқурлаштргришнинг асосий йўналишлари. //Ишонч газетаси. 2003 йил 19 феврал.

хараж атларини ўсишини талаб этади. Маҳаллий бю дж ет харажатларнинг ўсиши янги қурилишлар қурилиши билан, турар-жой ва маданий-маиший объектларни сақлаш харажатларини ўсиши билан боғлиқ бўлади. Айтиб ўтиш керакки, алоҳида маҳаллий бюджетларнинг харажатлар таркиби бир хил бўлмайди ва шу минтақадаги турли даражада бўлган хўжалик ва идораларнинг ҳажмига боғлиқ бўлади. Шунинг учун вилоят, шаҳар, туман бошқарув органларига бўйсинадиган маҳаллий саноат, турар жой-маиший хўжалик, савдо муассасаларининг маҳаллий бюджет харажатларидаги салмоғи анчагина. Вилоят, шаҳар, туман бошқарув органларига асосан ижтимоий-маданий муассасалар бўйсинади, шундан келиб чиққан ҳолда, махаллий бюджет харажатларининг 50 фоизи ижтимоий- маданий тадбирларни молиялаштиришга йўналтирилади. Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлардан қонун хужжатларида белгиланган тартибда қуйидагиларга мўлжалланган харажатлар мо л ия л аштири л а ди: к> фан, таълим, маданият, соғлиқни саклаш, жисмоний тарбия ва спорт; к> ижтимоий таъминот; к> аҳолини ижтимоий ҳимоялаш; к> Қорақалпогистон Республикаси давлат хокимияти ва бошқаруви органлари ҳамда маҳаллий давлат хокимияти органлари фаолиятини таъминлаш; к> иқтисодиёт тури тармоқларининг Қорақалпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри бюджет ташкилотларини сақлаш; к> қонун хужжатларига мувофиқ иқтисодиёт тармоқларини ривожлантиришнинг мақсадли дастурлари ва тадбирларни амалга ошириш; к> қонун хужжатларида назарда тутилган бошқа мақсадлар. Маҳаллий бюджетларнинг харажатлар таркибида ижтимоий- маданий тадбирлар харажатлари жуда тез суръатларда фан, таълим, соғлиқни сақлашга харажатларнинг ошиши туфайли кўпаймоқда, бу эса

шу бюджетдан молиялаштириладиган ижтимоий соҳа муассасалари кўпайиши ва илмий- текшириш ишларини кенгайиши, маъмурий- территориал комлекснинг ривожланиши, маҳаллий хўжаликни бошқаришни автоматлаштирилиши билан боғлиқ бўлади. Бугунги кундаги харажат ваколатлари бўлиб қўйилганлик услубиёти тизимлашмаган шаклга эгадир. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги ва ҳудудий бошқармалар ўртасидаги келишмовчиликлар маҳаллий бюджетлар харажатларини режалаштириш жараёнидаёқ кўзга ташланиб қолади. Маҳаллий бюджетлар харажатларини режалаштиришда Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги режадаги даромадларидан келиб чиқади, худудлар эса ўз харажатларини режалаштиришда ўз эҳтиёжларидан келиб чиқадилар, бу эҳтиёжлар табиийки Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги режасидан ортиқча бўлади. Келишув жараёнида маҳаллий бюджетларнинг энг мақбул харажатлари режаси аниқланади, бу режа эса ҳар ҳолда даромад базасидан келиб чиқади. Ушбу салбий ҳолатларни бартараф этиш мақсадида маҳаллий бюджетлар харажатларини меъёр асосида амалга оширилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳозирги босқичда маҳаллий бюджетлар харажатларини жон бошига тўғри к ел ад иг ан м е ъё рл ар а со си да с оҳ ал ар б ўй ич а ан иқ ла ш, бу нд а ту м а н коэфицентларини ҳисобга олиш энг оддий ва алтернатив усул ҳисобланади. Давлат бюджети маблағлари тасдиқланган бюджет ажратмалари доирасида, харажатлар сметасига мувофиқ бюджет маблағларини олувчилар томонидан молия йили давомида босқичма-босқич, муайян даврга ва тегишли суммага тайинлаш сертификатини расмийлаштириш йўли билан, республика бюджетидан молиялаштириладиган ташкилотлар бўйича Ўзбекистон Рспубликаси Молия Вазирлиги томонидан, маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган ташкилотлар бўйича тегишли молия органи томонидан сарфланади. Ўзбекистон Рспубликаси Молия Вазирлиги ва бошқа молия органилари давлат бюджети ва унинг тузилмасига кирувчи бюджетларнинг

қонун хужжатларида белгиланган кўрсаткичлар доирасида бажарилиши учун жавобгардир. Маҳаллий бюджет харажатлари объектив иқтисодий категория бўлиб, икки томонлама хусусиятга эга. Биринчидан у ҳудуд халқ хўжалиги тармоқларини молиявий таъминлашга қаратилган харажатлардан иборат. Иккичидан, бу харажатлар корхоналарнинг даромадларидан ташкил топади. Маҳаллий ҳокимият бюджет маблағларининг эгаси сифатида амалдаги меъёрий ҳужжатларга асосланиб, умумий ҳажми бюджет тўғрисидаги Қонунда белгиланадиган миқдорда пул маблағларини ажратади. Бюджет харажатларига ҳудуд ҳокимияти, маҳаллий бошқарув органлари, молия-кредит органлари тизими орқали таъсир этиш тегишли маблағларга эҳтиёж сезилган пайтдан сарф-харажат қилгунга қадар бўлган бутун давр давомида юз бериб туради. Харажатларни режалаштиришда амал қилиниши лозим бўлган қоидалардан бири-бюджет маблағларини тақсимлашда комплекс мақсадли молиялаштириш ва барча даражадаги бюджет маблағлардан самарали фойдаланишга эришиш учун пул маблағларини тақсимлашда мутаносибликка амал қилишдан иборатдир. Бизнинг фикримизча, Давлат бюджети харажатларини молиялаштириш режасини ва бюджет мажбуриятлари лимитини бюджет маблағларини (ассигнованиялари) тақсимловчиларига ва бюджет маблағи олувчиларига Давлат бюджети харажатларининг иқтисодий таснифи, вазифа жиҳатидан таснифи, ташкилий таснифи кўрсаткичлари кўрсатилган ҳолда, Давлат бюджети харажатларини молиялаштириш режасини ва бюджет мажбуриятлари лимитини тўғрисидаги билдиришнома шаклда етказишни амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлади. Республикамизда бозор иқтисодиётига ўтишнинг дастлабки даврида ҳам, ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида ҳам аҳолининг даромадларини ҳисобга олиш ва тиббий хизматга бўлган талабни қондиришни ижтимоий ҳимоянинг бир тури сифатида қарашимизга тўғри келади. Соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш ва бу соҳада фаолият кўрсатаётган ходимларни ўз вақтида ва тўлиқ молиявий таъминлаш зарурдир.

Юртимизда соғлиқни сақлаш соҳаси олдида икки асосий вазифа турибди, бир томондан, тармоқ молиявий асосини кенгайтириш зарурати, иккинчи томондан, соғлиқни сақлашни интенсив ривожланиш усулига ўтказишдир. Тармоқнинг тиббий суғурта тамойили соғлиқни сақлашнинг иқтисодий таянчлари тўла рўёбга чиқарилиши учун шароит яратиш, тарм оқни молиялаш м анбаларини кенгайтиришга қаратилган соғлиқни сақлашни молиявий захираларини шакллантириш механизмини яратиш имконини беради, шунингдек, бир қатор муаммолар-ижтимоий, сиёсий, хуқуқий, иқтисодий муаммолар ҳал этилишига ёрдам беради. Бугунги кунда мамлакатимизда соғлиқни сақлаш соҳасидаги ислоҳотлар кенг қулоч ёйган. Жумладан, соғлиқни сақлашни ислоҳ қилиш давлат дастури 2005 йилга келиб фелдшер-акушерлик пунктлари ва қишлоқ врачлик амбулаторияларининг янгидан қурилиши ва жиҳозланишига эътибор қаратилмоқда. Шу тариқа республиканинг қишлоқ ва туманларида икки даражали соғлиқни сақлаш муассаларидан иборат тармоқ ташкил этилади: 1. Аҳолини барча бирламчи хизматлар билан таъминлаш учун масъул қишлоқ врачлик пунктлари. 2. Ҳудудлар аҳолисини асосий стационар хизматлар билан таъминлаш учун масъул туман марказий касалхоналари. Лойиҳанинг асосий мақсади ҳукуматнинг аҳолига хизмат кўрсатиш соҳасига ажратиладиган маблағларни оширмай туриб, соғлиқни сақлашнинг бирламчи даражасини кучайтириш, қишлоқда тиббий муассасаларнинг бошқариш ва молиялаштириш тизимини ислоҳ қилиш, соғлиқни сақлаш ходимларини умумий амалиёт соҳасида ўқитиш кабилар ҳисобига қишлоқ аҳолисини саломатлигини яхшилашдир. Эндиликда қишлоқ муассаларида мустақил юридик шахс мақоми берилмоқда. Муассаларни молиялашда аҳоли жон бошига ҳисоблаш тамойилига асосланган янги механизмлар, шунингдек, ходимлар меҳнатини рағбатлантиришнинг янги усуллари ишлаб чиқилади ва жорий этилади, тиббиёт ва иқтисодий масалалар бўйича янги ахборот тизимлари жорий

қилинади. Мазкур тармоқланган тизимни тиббий техника билан жиҳозлаш, малакали ходимларни тайёрлаш давлат бюджетидан ажратиш мушкул бўлган харажатларни талаб қилади. Шунинг учун ҳам ҳукуматимиз томонидан Халқаро тикланиш ва тараққиёт банкидан «Саломатлик» лойиҳасини амалга ошириш мақсадида кредит олинди. «2005 йил Давлат бюджети харажатларида соғлиқни сақлаш тизимини молиялаштиришда «Саломатлик-2» лойиҳаси асосида контрагенларнинг (маҳсулотлар ва хизматлар етказиб берувчилар) хизмати учун тўлов, даволаш ва ташҳис қўйиш воситаларига қўшимча қиймат солиғини белгилаш, божхона процедуралари учун 1104,1 млн. сўм ажратилди» 4 . Лойиҳа республикамизнинг уч вилоятида Навоий, Сирдарё ва Фарғонада амалга оширилмоқда. Ҳукумат томонидан айнан шу вилоятларнинг танлашига сабаб-бу вилоятлар бир-биридан ҳудуд катталиги ва аҳоли зичлиги каби иқтисодий кўрсаткичлар билан фарқланади, кейинчалик бу тажрибани бошқа вилоятларга жорий қилишда турли шарт- шароитларни инобатга олишга имкон беради. Соғлиқни сақлашни молиявий таъминлашнинг амалдаги тизимини такомиллаштиришнинг муҳим йўналиши бўлиб, тармоқни молиявий захираларни шакллантириш устидан назорат самарадорлигини ошириш кўринади. Бундай шароитда фаолият кўрсатиш хўжалик ҳисобида тиббий ёрдам кўрсатишнинг яна бир асосий тамойиллартдан бири бўлган ўз-ўзини молиялаштириш тартибини ҳаётга тадбиқ қилишдан иборат. Мазкур тартиб асосида мустакил меҳнат фаолияти кўрсата оладиган соғлиқни сақлаш муассасалари эндиликда тўлиқ равишда ўз фаолиятининг тиббий ва иқтисодий натижалари учун ўзлари жавобгар бўлиб қоладилар. Чунки, эндиликда тиббий муассаларнинг иқтисодий соҳадаги пировард натижалари уларнинг сифатли тиббий ёрдам кўрсатишлари билан 4 Ўзбекистон Республикаси Вазргрлар Маҳкамасининг 2004 йил 28 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2005 йил Давлат бюджети тўғрисида»ги 610-сон қарори.

чамбарчас боғлиқ бўлиб қолади. Лекин айтиш керакки, юртбошимиз И. А. Каримовнинг ташаббуслари билан мамлакатимизда ўтказилаётган давлат дастурлари «Соғлом авлод йили", "Она ва бола йили", «Қарияларни қадрлаш йили", «Сиҳат-саломатлик йили», «Ҳомийлар ва шифокорлар йили»нинг ўтказилиши ушбу соҳадаги давлат харажатларининг кескин ошишига олиб келади десак муболаға бўлмайди. Чунки давлат миқёсида ўтказилаётган бу дастурлар йирик комплексларнинг қурилишини, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни кучайтирилишини талаб қилиши табиий. Давлат том онидан соғлиқни сақлаш тизим ини молиялаштириш самарадорлигини ошириш бу соҳани таркибий тузилишини ўзгартиришни такозо қилади. Бу борада икки йўналишни кўриб чиқиш мумкин. Биринчиси- маблағларни тиббий хизматнинг энг самарали ва кам харажатли шаклларига қайта таксимлаш, яъни биринчи бўғин-амбулатор даволаш ва поликлиникаларни ривожлантиришга йўналтириш. Иккинчиси-соғлиқни сақлаш соҳасига бюджет маблағларини умумлаштириш. Соғлиқни сақлаш соҳасини ривожлантиришга комплекс ёндашув, шунингдек, тармоқ молиявий асосини шакллантиришга молиялаштиришнинг турли манбаларини - корхона, ташкилот ва аҳоли, бюджет маблағларини жалб этиш заруратини назарда тутади, бу жамият қайта ишлаб чиқариш қатнашчилари манфаати билан боғлиқдир. Давлат фуқаролар саломатлиги мустаҳкамланишидан жамиятни ривожлантиришнинг муҳим шарти сифатида, тадбиркорлар соғлом ишчи кучи ишлаб чиқаришни етакчи омили сифатида, фуқаролар ўз саломатликларидан ўз фаровонликларининг зарур шарти сифатида манфаатдордирлар. Манфаатларнинг бундай муштараклиги соғлиқни сақлашни молиялаштириш манбаларини белгилаб бериши шарт. Аммо бундай холда ушбу манбалар ўртасида энг мақбул нисбатларни ўрнатиш ва ушбу манбаларни тармоқ молиявий асосини шакллантиришга жалб этишнинг реал

имкониятларини белгилаб олиш муҳимдир. Бу соғлиқни сақлашни молиявий таъминлашнинг муҳим шартидир. Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш асосий бўлимларидан бири- тармоқни молиялаштиришнинг янги моделини ишлаб чиқишдан иборат.Соғлиқни сақлашни молиявий таъминлашни мўътадил-лаштириш бўйича вазифаларни ҳал этиш, нафақат назарий томондан тан олиниши билан, балки саломатлик муҳофазасига тўлақонли ёндашув амалиётида рўёбга чиқарилиши керак. Давлат бюджетидан 2005-2007 йилларда соғлиқни сақлаш учун ажратилган маблағлар № Кўрсаткичлар 2005 йил 2006 йил 2007 йил млн.сўм Жамига нисбатан % ҳисобида млн.сўм Жамига нисбатан % ҳисобида млн.сўм Жамига нисбатан % ҳисобида 1 Ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш харажатлари – жами. 1 738 908,70 50,20 2 205 348,90 51,13 2 885 872,40 54,10 шу жумладан: 1,1 Маориф 991 502,90 57,02 1 285 078,50 58,27 1 740 447,70 60,31 1,2 Соғлиқни сақлаш 377 846,90 21,73 494 675,10 22,43 636 085,10 22,04 1,3 Маданият ва спорт 59 381,60 3,41 66 179,70 3,00 71 502,50 2,48 1,4 Фан 17 1,03 22 1,02 28 1,00

931,40 549,30 923,20 1,5 Ижтимоий таъминот 13 873,20 0,80 16 872,40 0,77 20 688,40 0,72 1,6 Аҳолига ижтимоий аҳамиятга эга бўлган хизматлар бўйича баҳосидаги фарқни бюджетдан қоплаш. 15 979,90 0,92 13 160,90 0,60 14 463,80 0,50 1,7 Оилага (болалик оилалар қўшилган ҳолда) ижтимоий нафақа бериш. 212 864,40 12,24 282 554,80 12,81 350 020,60 12,13 Демак, соғлиқни сақлаш тизими учун ажратиладиган маблағларни сарфлашда, профилактика тадбирлари устивор бўлиши керак. Бу соҳада амбулатория- поликлиникалар харажатлари салмоғини ошириш, қишлоқ фельдшерлик пунктларининг ролини кучайтириш, якка врачлик фаолиятини янада ривожлантириш, Орол бўйида яшовчи аҳолини ижтимоий ҳимоясини кучайтириш, оналар ва болалар соғлиғини ҳимоя дастурларининг молиялаштириш устувор йўналишда бўлиши керак. Хулоса қилиб айтганда, юқорида таъкидлаб ўтилган тадбирлар эндиликда соғлиқни сақлашда маъмурий-буйруқбозлик усулида бошқариш тизимидан иқтисодий усулда бошқариш тизимига ўтишни таъминлаб бериши ва бу усул, албатта, ривожланиб бораётган ижтимоий

йўналтирилган бозор муносабатларига мос келиши лозим. 6.3. Маҳаллий аҳамиятга эга бўлган ижтимоий-маданий тадбир харажатларини молиялаштириш Маҳаллий бюджет харажатларининг ўзига хос хусусиятлари ва уларни тегишли даромадлар билан таъминланиш масалалари долзарбдир. Айрим минтақа харажатлари билан минтақаларнинг ЯИМ ни яратишда ҳиссаларини қиёслайдиган бўлсак, унда солиштирма ҳиссасининг номувофиқлиги кўзга ташланади. Таҳлил натижалари шуни кўрсатадики, айрим минтақаларда бюджет харажатларининг ҳиссаси ЯИМ даги ҳиссасидан қўпроқ. (Қорағалпоғистон, Жиззах, Қашқадарё, Наманган, Самарқанд, Сурхондарё, Сирдарё, Хоразм). Андижон ва Навоий вилоятларида кўриб ўтилаётган даврнинг бошида ЯИМ даги ҳисса, давр охирида эса харажатларидаги ҳисса юқори бўлганлигини кўриш мумкин. Тошкент шаҳри бўйича эса манзара аксинча-давр охирида ЯИМ даги ҳисса харажатларидаги ҳиссадан ортиб борди. Фақат Бухоро ва Тошкент вилоятларида ЯИМ даги ҳисса маҳаллий бюджетлар харажатларидаги ҳиссадан барқарор ортиқ бўлганлигини кўриш мумкин. Демак, эҳтиёжлардан шаклланган маҳаллий бюджет харажатлари амалда ЯИМ ни яратиш билан, унинг кейинги қайта тақсимоти натижалари билан бирон-бир боғликка эга эмас. Бизнинг фикримизча, ижтимоий- маданий тадбир харажатлари аниқ барқарор нормативлар бўйича амалга оширилиши, улар минтақанинг республика ЯИМ ни яратишдаги ҳиссасига боғлиқ бўлиши керак. Барча ислоҳатларнинг мақсади бюджет сиёсатида давлат бюджети тақчиллигини белгиланган меъёридан ошиб кетишига йўл қўймаслик, бюджет харажатларини самарадорлигини ошириш, ижтимоий харажатларнинг аниқ мақсадли ва манзилли бўлишини таъминлашдир. Бюджет ижросини белгиланган параметрлар доирасида ижро этиш, бюджетдан маблағ билан таъминлашни такомиллаштириш ҳамда

маблағлардан самарали ва мақсадли фойдаланиш, бюджет интизом ини таъминлаш бюджет тизими олдида турган муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Бюджет жараёнлари, жумладан, бюджет ижроси уни бажарилишини қатъий таъминлашда бюджетдан биринчи даражали устивор ижтимоий харажатларни молиялаштириш, улардан мақсадли, самарали фойдаланишда бюджет интизомини мустаҳкамлаш борасида олиб борилаётган ишлар билан бир қаторда ечимини кутаётган муаммолар ҳам мавжуд. Бюджет маблағларини тақсимловчилари, тақдим қилинган маҳсулотлар, бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар учун ҳисоб-китобни амалга оширувчилар-бюджетдан маблағ олувчилардир ёки бюджет ташкилотларидир. Бюджет амалиётида маблағларини сарфлаш жараёни уч босқичга бўлинади. Тасдиқланган бюджет маблағларини олувчиларга етказиш босқичида Республика ва маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган ташкилотлар эътиборига бюджетдан ажратиладиган маблағларнинг тасдиқланган миқдори етказилади. Бу босқичнинг асосий вазифаси - харажатларни амалга оширишдаги мажбуриятларини қабул қилишда бюджет ташкилотларига бюджет мажбуриятларини лимитини белгилаш ва етказишдир. Бюджет мажбуриятларининг лимити-бюджет ижросини амалга оширувчи, бюджет маблағларини тақсимловчи ва олувчи органлар учун аниқланган ва тасдиқланган бюджет мажбуриятларининг йиғиндисидир. Бюджет ташкилотларининг молиялаштириш лимити - жорий молия йилида бериладиган пул маблағларининг чегарасидир. Бюджет ташкилотлари фақат юқори бюджет маблағларини тақсимловчилар томонидан чегараланган маблағларнинг сарфлашни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлишлари керак. Бошқача қилиб айтганда, бюджет ташкилотларини молиялаштириш режасининг ҳажми давлатнинг бюджетдан маблағ олувчига бюджет мажбуриятларини қабул қилиш ҳуқуқининг берилишидир. Бюджет харажатларини кассали ижро этиш босқичда белгиланган

тартибда ва чегараланган маблағлар доирасида, тасдиқланган харажатлар сметасига асосан қабул қилинган бюджет мажбуриятларини тўлови амалга оширилади. Давлат бюджетидан мажбуриятларнинг тўлови белгиланган тартибда расмийлаштирилган бюджет маблағи олувчиларининг тақдим қилган ва бюджет мажбуриятларни ижросини тасдиқловчи хужжатлар асосида харажатларни амалга оширилади. Давлат бюджети ижтимоий функцияларининг қисқариши тўғрисидаги хулоса ижтимоий ҳимоя харажатларининг динамикасидан келиб чиқади. Ижтимоий соҳа харажатларининг 80% фоизи ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш харажатларининг 100% фоизи маҳаллий бюджетлардан амалга оширилади. Маҳаллий бюджетларни асосий қисми иқтисодиёт ва ижтимоий- тадбирларни молиялаштириш йўналтирилади. Тасдиқланган бюджетда кўзда тутилган тадбирларнинг ўз вақтида ва тўла молиялаштиришни амалга ошириш молия органларининг асосий вазифаси бўлиб ҳисобланади. Бу вазифани бажариш учун молиялаштириш ёки маблағ билан таъминлаш ва бюджет харажатларининг тайинланиши бўйича амалга ошириш, бухалтерия ҳисобини тўғри ташкил қилиш лозим бўлади. «Тайинлаш сертификати» (5-сон шакл) бюджети ҳисобидан капитал қ ў й и л м а л а р в а б о ш қ а т а д б и р л а р н и м о л и я л а ш т и р и ш у ч у н б ю д ж е т ташкилотларининг ва ҳужалик юритувчи субъектларнинг бюджет маблағлари бўйича талаб қилиб олгунга қадар депозит ҳисобварақларига маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобварағидан маблағларни ўтказиб бериш учун молия органи бухгалтерияси томонидан топшириқнома тузиш учун, шунингдек, қуйи ва юқори бюджетга берилиши керак булагн маблағларни ўтказиб бериш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бюджет маблағлари бошқарувчиларининг бюджет бўйича талаб қилиб олгунга қадар депозит ҳисобвараклари бўйича молия органларининг тармок бўлими ёки бюджет бўлими ходими томонидан «Тайинлаш сертификати» тузилади. Мазкур хужжат бюджет даромадлари ва харажатлари рўйхати ва

бюджет ижроси жараёнида унга киритилган ўзгаришлар ҳамда бюджет ташкилотларининг тармоғи, шатати ва контенгенти ҳолати бўйича тузилган давраий ҳисобот маълумотлари тахлилини ва бошқа ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда тузилади. Бюджет ташкилотларига ва хўжалик юритувчи субъектларга бюджет бўйича кўзда тутилган тадбирларни молиялаштириш учун маблағлар ўтказиб берилаётганда «Тайинлаш сертификати»да банк муассасаларида нобюджет ташкилотлар учун ажратилган бюджет маблағлари бўйича ҳисобварақларнинг номлари ва рақамлари келтирилади. Молиялаштиришда «Тайинлаш сертификати»ни ўз вақтида тақдим этилмаслиги натижасида тўлов топшириқларини тузишда хатоликларга йўл қўймаслик учун молия органи бош бухгалтерига молия органи бухгалтериясининг меъёрида ишлашини таъминлайдиган муддатларда «Тайинлаш сертификати» такдим этилишини талаб қилиш хуқуқи берилади. Давлат бюджетидан молиялаштириш (маблағ билан таъминлш) деганда бюджет маблагларини бошқарувчиларга тасдиқланган бюджетда кўзда тутилган харажатларни амалга ошириш учун бюджетдан маблағ бериш тушунилади. Давлат бюджетидан молиялаштириш икки хил усул билан амалга оширилади: ♦♦♦ бюджетдан маблағ олиш учун тайинлаш сертификатини тузиш йўли билан кредит очиш; ♦♦♦ бюджетдан маблағ олиш учун тайинлаш сертификатини тузмасдан тўлов топшириқномаларини тузиш йули билан маблағ ўтказиб бериш. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси бюджети бўйича бюджет маблағларини бош бошқарувчилари бўлиб вазирликлар, идоралар ва бошқа марказий ташкилотларнинг раҳбарлари ҳисобланади. Маҳаллий бюджетлар бўйича бюджет маблағларини бош бошқарувчилари бўлиб ҳокимиятларнинг бошқармаси бошлиқлари ҳисобланади. Бю дж ет маблағларини иккинчи дараж али бошкарувчилари бўлиб

тасарруфида ташкилотлари бўлган ташкилотларнинг рахбарлари ҳисобланади. Бюджет маблағларини бош ва иккинчи даражали бошқарувчилари тасарруфидаги ташкилотларнинг раҳбарлари бюджет маблағларини учинчи даражали бошқарувчиларга бюджетдан олган бюджет маблағларини мустақил сарфлаш хуқуқи берилган. Маҳаллий бюджетлар бўйича бюджет маблағларини бошқарувчиларнинг икки даражага бўлиниши маҳаллий органларнинг икки бўғинга бўлиниши билан боғлиқдир. Республика бюджетидан молиялаштириш келтирилган харажатларни маблағ билан таъминлаш сертификатини тузиш билан кредитлар очиш усулидан фойдаланган ҳолда амалга оширилади. Кредитларни очиш деганда бюджет ҳисобварағидан бюджет маблағларини бошқарувчиларнинг ҳисобварақларига пул маблағларини ўтказиб бериш тушунилмайди. Кедитларни очиш деганда молия органларидан банк муассаларига бюджет маблағларини олувчиларга бюджет маблағларини бериш учун юборилган фармойиш ёки рухсатнома тушунилади. Кредитлар одатда, бюджет маблағларини бош бошқарувчилар ихтиёрига очилади. Очилган кредитларнинг суммаларини банк муассасалари бюджет маблағларини бош бошқарувчиларнинг банк муассасаларидаги ҳисобварақларига ёзиб беради. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлардан молиялаштириш учун тегишли молия органлари томонидан бюджет маблағларини олувчиларнинг банк муассасаларидаги талаб қилиб олгунга кадар депозит ҳисобварақларига тўлов топшириқномалари бўйича бюджет маблағларини ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларда турувчи бюджет маблағларини бош бошқарувчиларнинг банк муассасаларидаги талаб қилиб олгунга қадар депозит ҳисобрақамларига бюджет маблағларини бош бошқарувчиларнинг тасаруффидаги бюджет ташкилот-ларига ўтказиб бериладиган ҳамда марказлаштирилган тадбирлар

учун сарфланадиган маблағларни алоҳида қилиб молия органларини тўлов топшириқномалари билан ўтказиб берилади. Ўтказиб берилган бюджет маблағлар суммаларига Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлигида ҳамда маҳаллий молия органларида тегишли бухгалтерия ёзуви (проводкаси) тузилади. Республика бюджетида турувчи бюджет маблағларини бошқарувчилар уларга кредит очилиши билан бюджет маблағларини харажат қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларда турувчи бюджет маблағларини бош бошқарувчилар ўзларининг Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар бўйича талаб қилиб олгунча қадар депозит ҳисобварақларига маблағ тушган вақтда бюджет маблағларини харажат килиш ҳуқуқига эга бўлади. Бюджет ташкилотлари тасдиқланган сметаларга ва молиявий интизомга қатъий риоя қилинган ҳолда бюджет маблағларини харажат қилишлари керак. Бюджетни касса органига келиб тушгунга қадар давлат солиқ ва молия органлари томонидан ҳисобланиши керак бўлган даромадлар Давлат бюджетининг ҳисобланган даромадлари дейилади. Давлат солиқ ва молия органлари томонидан ҳисобланган даромадларнинг тезкор ҳисоби олиб борилади. Давлат бюджетининг касса даромадлари бюджет ҳисобига ҳақиқатда келиб тушган даромадлардир. Касса даромадлари бюджетнинг даромад қисмининг бажарилиши даражасини белгилайди. Шунинг учун ҳам бюджет даромадларининг тушуми ҳақида фақат касса даромадлари бўйича баҳо берилади. Касса органи бюджетда кўзда тутилган харажатлар чегарасида маблағ беради. Бюджет маблағлари нақд пул сифатида ҳамда пулсиз ҳисоб-китоблар йули билан берилиши мумкин. Бюджет кассасидан берилган суммалар Давлат бюджетининг касса харажатлари деб аталади. Бюджет маблағлари ҳисобидан ҳақиқатда қилинган харажатлар суммаси ҳамда ҳисобланган ёки ҳақиқатда қилинган, аммо ҳали тўланмаган харажатлар давлат бюджетининг

хақиқий харажатлари дейилади. Бюджетнинг ҳақиқий харажатлари молия органларида ҳисобга олинмайди. Ҳақиқий харажатлар ҳисоби фақат бу харажатларни пайдо бўлиш жойларидагина яъни бюджет ташклотларида ва хўжалик юритувчи субъектларида олиб борилади. Молия органлари касса харажатлари ҳақида маълумотларни банк муассасаларидан, хақиқий харажатлар хақида маълумотларни эса бюджет ташкилотларидан олади. Касса ва ҳақиқий харажатлар бюджет ижроси жараёнининг турли босқичларини тавсифлайди. Молия органлари бюджет ижросини касса даромадлари ва харажатларида қайд этади. Бюджет ташкилотларининг харажатлари касса харажатлари ва ҳакиқий харажатларга бўлинади. Касса харажатлари-бюджет ташкилотининг талаб қилиб олгунга қадар депозит ҳиссобварағидан банк муассасаси томонидан нақд пул ва пулсиз ҳисоб-китоблар йўли билан тўланган харажатлардир. Бюджет ташкилотининг кассасидан тўланган суммалар касса харажатларига кирмайди, чунки бу суммалар бюджет ташкилотининг талаб қилиб олгунга қадар депозит ҳисобварағидан олинганида улар касса харажатларига қўшилган. Ҳақиқий харажатлари-бюджет ташкилотининг сақлашга бюджет маблағлари ҳисобидан қилинган харажатлардир, яъни бюджет маблағлари ҳисобидан амалга оширилган ҳақиқий харажатларни ташкил қилувчи суммалар ҳамда ҳисобланган ёки амалга оширилган, лекин ҳали тўланмаган харажатлардир. Давлат бюжети ижросида қатнашувчи барча органларда давлат бюджетининг даромадлари ва харажатларини ҳисобга олиш асосида бюджет таснифи ётади. Бюджет таснифи давлат бюджетини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ҳамда ижро этиш мақсадида бюджет маълумотларини бир тизимга солиш учун фойдаланиш ва у бюджет маълумотлари халкаро тасниф тизимларининг айнан шундай маълумотлари билан қиёслашни таъминлаш мақсадида давлат бюджети тузилмасига кирувчи бюджетлар

даромадлари ва харажатларини, шунингдек, унинг такчиллигини молилаштириш манбаларини гуруҳлаш ҳисобланади. 6.4. Маҳаллий бюджет таркибидаги аҳолининг ижтимоий ҳимоялаш харажатларининг ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистон танлаган ислоҳот йўли-ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришга қаратилган. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти бозор механизм ини самарали ишлашини, аҳоли турм уш фаровонлигини юқори бўлишини ва кучли ижтимоий кафолатларни назарда тутади. Давлатнинг молиявий фаолияти миллий даромадни, ялпи ички маҳсулотни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш йўли билан шахсий эҳтиёжларнигина эмас, шу билан бирга ижтимоий эҳтиёжларни қондириш зарурлиги юзасидан объектив жараён ҳисобланади. Иқтисодиётнинг бозор муносабатларига ўтиш шароитида бюджетни ижтимоий йўналтирилган харажатларини таъминлаш, фуқароларни ижтимоий ҳимоя қилишни кучайтириш ва кенг кўламли ижтимоий дастурларни маблағ билан таъминлаш ва унинг янги манбаалари билан оқилона уйғунлаштириб боришни тақозо этади. Хукум атим из томонидан ижтимоий жараёнларни давлат, хўж алик субъектлари ва аҳоли ўртасида мавжуд бўлган иқтисодий муносабатлар асосида мувофиқлаштириш бўйича муҳим тадбирлар амалга оширилди. Мустақиллик йилларида ижтимоий соҳа ўз фаолиятининг ижтимоий- иқтисодий мазмуни ва бажарадиган вазифалари, ташкилий тузилиши, бошқарилиши ва молиявий таъминланиш механизми бўйича тубдан ўзгарди. Республикамизда кейинги йиллар мобайнида ижтимоий соҳани ривожланишини рағбатлантирувчи муҳим қонуний хужжатлар қабул қилинди. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 14- моддасида белгилаб қўйилганидек, «Давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари

асосида амалга оширади» 5 . Республикамизда янги вазифаларни аниқ белгилаган ҳолда, мазкур соҳанинг бошқариш ва молиялаштириш тизимлари ўзгартирилди. Маъмурий буйруқбозлик ва марказлаштирилган тақсимот тизимидан бозор муносабатларига ўтиш даврида ижтимоий соҳаларни ривожлантириш, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш масалалари ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий нуқтаи назардан муҳим аҳамиятга эгадир. Мустақиллик йилларида ижтимоий соҳа ўз фаолиятининг ижтимоий-иқтисодий мазмуни ва бажарадиган вазифалари, ташкилий тузилиши, бошқарилиши ва молиявий таъминланиш механизми бўйича тубдан ўзгарди. Республикамизда кейинги йиллар мобайнида ижтимоий соҳани ривожланишини рағбатлантирувчи муҳим қонуний ҳужжатлар қабул қилинди. « Ж а м и я т н и м а ъ н а в и й ж и ҳ а т д а н я н г и л а м а й т у р и б , р е с п у б л и к а фуқароларининг янги авлодни вояга етказмай туриб, эркин, мустақил фикрловчи шахсни тарбияламай туриб, фаровон, қудратли демократик давлат ва очиқ фуқаролик жамияти сари илдамлаб бўлмайди» 6 . Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг асосий ижтимоий вазифалари қуйидагиларда ўз ифодасини топади: к> инсонларнинг моддий ва маънавий фаровонлигига эришиш; к> кишиларнинг меҳнат фаолияти жараёнида камолотга етишиш; к> ижодкор инсон бўлишига эришиш; к> кишиларнинг маданий-маиший ҳаёт шароитларини яхшилаш. Бу вазифаларни ҳал қилишда ижтимоий соҳани ривожлантириш ва унинг инфратузилмасини такомиллаштириш асосий омил бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий соҳа - инсонларнинг турмуш даражасини, аҳоли фаровонлигини, фуқароларнинг истеъмолини аниқловчи ҳамда бевосита бир- бирига боғлиқ корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар мажмуидир. 5 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. 14-модда. Тошкент, Ўзбекистон, 1992 - 116. 6 Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқца». Ўзбекистон, Тошкент. 1999. - 2666.

Ижтимоий соҳанинг ривожланишини баҳоловчи ва тартибга солувчи асосий мезонлари унинг асосий вазифаларини аниқлайди. Жумладан: к> иқтисодий фаолиятни рағбатлантириш; к> инсон потенциалини сақлаш ва ривожлантириш; к> жамиятда ижтимоий барқарорликни сақлаш ва таъминлаш. Ўзбекистон Республикасида барча соҳалар каби ижтимоий соҳаларда хам чукур ўзгартиришларни амалга ошириш ҳозирги куннинг асосий талабидир. Ижтимоий соҳа ҳар қандай иқтисодиётнинг жумладан, бозор иқтисодиётининг таркибий қисми бўлиб, у бевосита инсонлар ҳаёти ва меҳнати билан чамбарчас боғланган. Шунинг учун ҳам унинг муаммолари ҳар қандай шароитда, айниқса, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида назарий ва амалий жиҳатдан муҳим аҳамият касб этади. Ў збекистоннинг маънавий-ахлоқий анъаналари мустаҳкам оила, ижтимоий ўзаро ёрдам анъаналарига мувофиқ кексалар ва болалар эҳтиёжлари диқкат- эътибор билан қаралади, ҳимоясиз қолганларга мурувват кўрсатилади. 2006 йил давлат бюджетининг энг муҳим хусусиятларидан бири-ижтимоий харажатлар юқори улушининг сақланиб қолинишидир. Давлат бюджети маблағларининг 52 фоиздан ортиғи 2007 йилда ижтимоий дастурларни амалга ошириш учун йўналтирилди. Бу зарурият меҳнатга лаёқатсиз аҳоли улушининг юқорилигидан келиб чиқади, ваҳоланки, Республикамиздаги 24 миллион кишидан иборат аҳолининг 12 миллиони 17 ёшга етмаган болалардир. Бугунги кунда аҳоли ёшининг таркиби республикамиздаги барча ижтимоий жараёнларга таъсир кўрсатмоқда, бу соҳадаги муаммоларни ўткирлаштирмоқда. Бу эса ижтимоий масалаларни, жумладан, ижтимоий ёрдам, пенсия таъминоти, маориф ва соғлиқни сақлаш жараёнларини ислоҳ этишнинг устивор йўналишлар эк ан ли ги ни б ел ги ла б бе рм оқ да . А йни па йт да м и лли й и қт ис од иё тн и эркинлаштириш шароитида ижтимоий- маданий ва аҳолини ижтимоий ҳомоялаш соҳаларни янада

ривожлантиришнинг зарурлиги, бу соҳани молиялаштириш механизмини такомиллаштириш тақозо этади. Маъмурий буйруқбозлик ва марказлаштирилган тақсимот тизимидан бозор муносабатларига ўтиш даврида ижтимоий соҳаларни ривожлантириш, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш масалалари ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий нуқтаи- назардан жуда муҳим аҳамиятга эга. Айниқса, аҳолининг кам таъминланган ва кам ҳимояланган қисми -қарияларга, ногиронларга, болаларга, аёлларга ижтимоий ёрдам бериш ва уларга яхши турмуш шароитини яратиш бир тизимдан иккинчи тизимга оғриқсиз ўтишга, фуқароларда ўтказилаётган иқтисодий ислоҳотларга бўлган ишончни кучайтиришга имкон беради. Юртбошимиз ижтимоий муаммоларини муваффақиятли ҳал этиш, ишончли ижтимоий кафолатларни яратиш, меҳнатнинг манфаатли бўлишини кучайтириш ислоҳотларни ўтказиш учун мустаҳкам ижтимоий таянч бўлади, улар муқаррарлигининг гарови бўлиб хизмат қилади,- деб ижтимоий сиёсатнинг ижтимоий ва иқтисодий аҳамиятини тушунтириб берган. Бугун юртимизда ҳар томонлама мустаҳкам ҳуқуқий асосга эга бўлган ишончли ижтимоий ҳимоя тизими шаклланди ва у амалда ўзини оқламоқда. «Ижтимоий ҳимоя» йилида давлат бюджетидан аҳолини ижтимоий ҳимоялаш бўйича ажратиладиган молиявий маблағлар миқдорини анчагина ошириш кўзда тутилган. «Ижтимоий ҳимоя масаласи - бу фақат давлат ва ҳокимият ташкилотлари, ижтимоий таъминот ва хайрия муассасаларининг иши бўлиб қолмаслиги лозим. "Ижтимоий" деган сўзнинг кўпчиликка, жамоатчиликка мансуб деган маънони ифода этишини инобатга оладиган бўлсак, бу ўта муҳим масала жамиятимизнинг, барчамизнинг бурчимизга айланиши даркор» 7 . 7 Ўзбекистон Республикаси Презеденти И. Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 14 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. Инсон манфаатларини таъминлаш, ижтимоий ҳимоя тизимини такомиллаштириш-устивор вазифа. //Халқ сўзи газетаси. 2006 йил 8 декабр.

Ижтимоий жиҳатдан ночор аҳоли категорияларини муҳофазалаш шакллари ҳақида гап борган ҳолларда «ижтимоий муҳофаза» атамаси давлатнинг ижтимоий сиёсатини таърифлаш учун кенг ишлатилади. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш концепциясида ижтимоий инфраструктурани ривожлантириш ва аҳолининг кам таъминланган гуруҳларини ижтимоий ҳимоялашни таъминлаш чора- тадбирлари кўрилади, бу иқтисодий ислоҳотлардан бири - давлатнинг ижтимоий барқарорлигини таъминлайди. Давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий сиёсатини амалга оширишнинг муҳим элементи сифатида Давлат бюджетидан, жумладан маҳаллий бюджетдан фойдаланилади. Ижтимоий соҳалар - алоҳида товарлар ва хизматлар ишлаб чиқарадиган халқ хўжалигининг шундай тармоғики, унинг фаолияти аҳолини ижтимоий эҳтиёжини қондиришга, турмуш шароитини шакллантириш мақсадига, фуқароларнинг турмуш шароитини таъминлашга йўналтирилган бўлади.

Ижтимоий соҳани ривожлантириш ва молиялаштирилиши ижтимоий сиёсат, аҳолининг ўсиш суръати, аҳолининг ёш бўйича таркиби, аҳоли жон бошига тўғри келадиган ЯИМ ва миллий даромад омилларга бевосита боғлиқ бўлади. Ижтимоий соҳа ижтимоий сиёсатнинг бандлик ва ишсизлик, аҳоли даромадларини таъминлаш, таълим ва малакага тайёргарлик, соғлиқни сақлаш масалаларини қамраб олади. Ижтимоий хизматларни ривожлантириш - инсоний капиталга инвестицияларни йўналтириш ва шахснинг ишлаб чиқариш ва маънавий потенциалини кенгайтиришдан иборат. Ижтимоий хизматлар ижтимоий ёрдам сифатида солиқлар тушуми ҳисобига молиялаштирилади, лекин, ҳомийлик тадбирлари ҳисобланмайди. Чунки вақт ўтиши билан бепул ва имтиёзли хизматлардан фойдаланган фуқаролар томонидан бу харажатлар қопланади. Аслида, нафақалар моҳиятига кўра ўта муҳтож кишиларга кўмаклашиши назарда тутган ҳолда, болаликдан ногиронларга, қариялар ва меҳнатга қобилиятсиз кишиларга, пенсия тайинлаш учун зарур иш стажига эга бўлмаган фуқароларга нафақалар худди пенсиялар сингари ойма-ой берилади. Ўзбекистон Республикасининг аҳолини ижтимой ҳимоя қилиш соҳасидаги давлат сиёсати аҳолининг меҳнатга қобилиятсиз табақаларини, объектив сабабларга кўра меҳнат фаолияти юрита олмайдиган фуқароларни, белгиланган миқдорда кам даромад оладиган фуқароларни қўллаб- қувватлашга оид тадбирларнинг яхлит, мажмуий тизимни кўзда тутади. Бу эса энг муҳим эҳтиёжларни қондиришда ижтимоий ёрдам йўналиши билан боғлиқ. Ижтимоий ёрдам - кам таъминланган аҳоли қатламларига кўрсатиладиган хизматлар ва имтиёзлардир. Фуқароларнинг маълум бир табақаларига бериладиган имтиёзлар сифатида фуқароларнинг амал қилаётган қоида, талаб ва мажбуриятлардан қисман озод қилинишини тушунамиз. Фуқароларга бериладиган имтиёзларнинг сони ва ҳажми шу имтиёздан фойдаланиш ҳуқуқи берилган фуқаронинг ҳақиқий

даромадларидан қатъий назар берилади. Бу имтиёзлар билан ҳ а р х и л т а ш к и л о т л а р ш у ғ у л л а н а д и в а б у им т и ё з л а р х а р а ж а т л а р и н и молиялаштириш манбалари ҳам турличадир. Давлат бюджетининг ижросини ташкил этиш, хамда бюджет харажатларни тўлиқ ва ўз вақтида молиялаштиришни таъминлаш, бюджет маблағларининг қонуний сарфланиши устидан назоратни янада кучайтириш максадида "2003 йилда бюджетда кўзда тутилган харажатларни тўлиқ ва ўз вақтида молиялаштиришни таъминлаш ҳамда бюджет маблағларининг мақсадли ишлатилиши устидан назоратни кучайтириш ҳақида" 1-сонли буйруқ чиқади. Ушбу буйруқда айтилишича, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлардан биринчи навбатдаги харажатларни молиялаштиришнинг қуйидаги кетма-кетлиги сақланиб қолган. 1,2,3-бюджет ташкилотлари томонидан белгиланган контенгентдаги болалар, ўқувчилар, беморлар ва қариялар учун озиқ-овқат маҳсулотлари ва дори-дармонлар сотиб олишдан иборат. Бунда бола 2 ёшга тўлгунча қадар уни парваришлаш учун ишлайдиган ва ишламайдиган оналарга, бериладиган хар ойлик нафақа 2003 йилнинг 1 январидан минимал иш ҳақига нисбатан 200 фоиз миқдорида, 2002 йилдаги 170 фоиз ўрнига тўлансин дейилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 25 январдаги 33-сон қарорига биноан, 2002 йил 1 сентябрдан бошлаб кам таъминланган оилаларга мансуб бошланғич синфларнинг ўқувчилари билан бир қаторда шунингдек, юқори синфларнинг кам таъминланган оилаларига мансуб ўқувчилари хам бепул қишки кийим-бош тўплами билан таъминланади. Умумтаълим мактабларнинг кам таъминланган оилаларига мансуб ўқувчиларни кутубхона фондидан дарсликлар тўплами билан хар йили бепул таъминлаш жорий этилсин, 2002 йил 1 сентябрдан бошлаб кам таъминланган оилаларга мансуб ўқувчиларнинг камида 75 фоизини, 2003 йилда 1 сентябрдан бошлаб эса кам таъминланган оилаларга мансуб ўқувчиларнинг 100 фоизини дарсликлар билан таъминлаш назарда тутилган.

Ота-онасиз, етим болаларни тўлиқ давлат таъминотидаги болаларни ижтимоий ҳимоялаш: улар барча турдаги умумтаълим мактабларини битириб чиққанда, ишга жойлашаётганда кийим-бош, пойабзал ва анжомлар сотиб олиш учун тўланадиган нафақалар миқдорини 2005 йилда энг кам ойлик иш миқдорининг 80 бараваригача, 2003 йилда 100 бараварига, шунингдек, пул нафақасини 2006 йилда энг кам ойлик иш ҳақи миқдорининг 3 бараваригача ва 2007 йилда 5 бараваригача миқдорда ошириш белгиланган. Ўқув муассасаси яшаш жойидан узоқ масофада жойлашган ҳолларда бюджет маблағлари ҳисобига имтиёзли транспортда юриш карточкалари билан таъминланади. Мазкур қарорнинг ижросини таъминлаш мақсадида "Тўлиқ давлат таъминотидаги етим болаларни ва ота-она қаровисиз қолган болаларни пул нафақалари ҳамда кийим-бош пойабзал ва анжомлар сотиб олиш учун нафақалар, шунингдек, транспортда юриш карточкалари билан таъминлаш тартиби тўғрисида" тартибга мувофиқ Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексида белгиланган тартибда васийлик ва ҳомийлик органлари томонидан аниқланиб, тегишли таълим муассасаларига жойлаштирилган ота-онаси вафот этган, ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этилган, ота-оналик ҳуқуқи чекланган, муомалага лаёқатсиз деб топилган, касал бўлган, узоқ муддат бўлмаган, болаларни тарбиялаш ёки уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишдан бўйин товлаган, шу жумладан, тарбия, даволаш, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш муссасаларидаги боласини олишдан бош тортган ота- оналарнинг болалари, шунингдек, бошқа ҳолларда ота-она қаромоғидан маҳрум бўлган болалар тўлиқ давлат таъминотидаги етим болалар ва ота- она қаровисиз қолган болалар ҳисобланади. Тўлиқ давлат таъминотидаги етим болалар ва ота-она қаровисиз қолган болаларни ижтимоий ҳимоя қилиш мақсадида уларга барча турдаги умумтаълим мактабларини битириб чиққанда, ишга жойлашаётганда кийим- бош, пойабзал ва анжомлар сотиб олиш учун тўланадиган нафақалар миқдорини 2005 йилда энг кам ойлик иш миқдорининг 80 бараваригача, 2006

йилда энг кам ойлик иш миқдорининг 100 бараварига, шунингдек, пул нафақасини 2002 йилда энг кам ойлик иш ҳақи миқдорининг 3 бараваригача ва 2007 йилдан энг кам ойлик иш ҳақи миқдорининг 5 бараваригача миқдорда оширилган. Ушбу нафақалар таълим муассасаларининг битирувчисига бир марта, яъни таълим муассасини битириб, ишга жойлашаётганда берилади. Агар ушбу муассасаларнинг тарбияланувчиси 9- синфни битириб, академик лицей ёки касб-ҳунар коллежига, 11-синфни битириб, олий ўқув юртига ўқишга кирса, унда битирувчи хар икки нафақани ушбу таълим муассасасида ўқишни тугатгандан сўнг, шу муассасалардан олади. Битирувчига янги кийим-бош, пойабзал ва анжомлар сотиб олиш учун тўланадиган нафақа миқдорига тенг пул маблағи битирувчининг банк муассасасида очилган омонат ҳисоб-варағига ўтказилади, пул нафақаси нақд пул билан берилади, битирувчиларнинг шахсий омонат ҳисоб-варағига пул маблағини ўтказиш ва уларга нақд пул нафақасини бериш хар йили 1 сентябргача амалга оширилади. Таълим муассасаларининг раҳбарлари битирувчининг банк муассасасида очилган омонат ҳисоб-варағидаги маблағидан янги кийим-бош, пойабзал ва анжомлар сотиб олиш учун кўмаклашади. Истисно тариқасида, руҳий жиҳатдан ривожланишида нуқсони бўлган битирувчиларнинг талаби билан таълим муассасасининг раҳбарлари ўзлари раҳбарлик қилаётган муассаса битирувчисига кийим-бош, пойабзал ва анжомлар сотиб олиш учун тўланадиган нафақаларни пул билан эмас, балки шу нафақа миқдорида муасссаса томонидан олиб бериладиган кийим-бош, пойабзал ва анжомлар сифатида берилишини ташкил этишлари мумкин, бироқ бу ҳолда битирувчини нафақа шаклини танлашга мажбур этиш тақиқланади. Пул нафақасини беришда ҳамда битирувчига кийим-бош, пойабзал ва анжомлар учун тўланадиган нафақаларни буюм сифатида беришда, муассаса рахбарининг буйруғи билан таркиби муассаса маъмурияти ва педогогик жамоа аъзолари, шу муассаса тарбияланувчилари, ўқувчилари ёки

талабаларидан иборат бўлган комиссия тузилади ва пул нафақаси ҳамда буюмлар шу комиссия иштирокида берилади. Тўлиқ давлат таъминотидаги етим болалар ва ота-она қаровисиз қолган болалар барча турдаги умумтаълим мактабларини битириб чиққанда, ишга жойлшаётганда кийим-бош, пойабзал ва анжомлар сотиб олиш учун тўланадиган нафақалар ва пул нафақалари учун харажатлар миқдори улар тарбияланаётган таълим муассасаларнинг ёки ўқишни давом эттираётган академик лицей ва касб- хунар коллежларнинг харажатлар сметасида бюджет харажатлари иқтисодий таснифи бўйича 03-4-90 модда "Уй хўжаликларига бошқа трансфертлар" моддаси бўйича кўзда тутилади. Битирувчиларга бериладиган пул нафақаси, кийим-бош, пойабзал ва анжомлар сотиб олиш учун тўланадиган нафақалар тўлашга ажратилган бюджет маблағларининг мақсадли сарфланиши бўйича жавобгарлик битирувчига нафақаларни бераётган муассасса раҳбари, буни назорат қилиш эса таълимни бошқариш бўйича ваколатли давлат органлари ва уларни молиялаштирувчи органлар зиммасига юклатилади. Комиссия томонидан пул нафақаси ва буюмларнинг берилган санаси, уларни олган битирувчининг фамилияси, исми, шарифи, тўлиқ кўрсатилган, шахсий имзоси қўйилган икки нусхада тарқатиш ведомости қайдномаси ва шахсий ҳисоб варақаси, битирувчига пул нафақаси берилгани ҳамда унга берилган кийим-бош, пойабзал ва анжомларни ҳисобдан чиқариш ҳақида далолатнома расмийлаштирилади. Бу хужжатларнинг бир нусхаси ҳисобот учун бухгалтерияга топширилади. Бухгалтерия мазкур хужжатлар ва битирувчиларга кийим-бош, пойабзал ва анжомлар сотиб олинган бўлса, тегишли савдо ташкилотлари томонидан берилган ҳужжатлар юк-варақаси, чек ҳамда ишончнома асосида ҳисобот тузиб, уни амалдаги қонунчиликда кўзда тутилган шаклда ва муддатларда тегишли таълимни бошқариш бўйича ваколатли давлат органларига топширади. Муассаса раҳбарлари битирувчиларга кийим-бош, пойабзал ва анжомлар беришда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махқамасининг 1995

йил 18 февралдаги "Таълим муассасалари ҳақидаги низомларни тасдиқлаш тўғрисида"ги 59-сонли қарори билан тасдиқланган "Меҳрибонлик уйи тўғрисида Низом"нинг 3-иловасидаги рўйхатдан (Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг қарорлари тўплами, 1995 йил, 2-сон, 5-модда) фойдаланишлари мумкин. Меҳрибонлик уйлари ва мактаб-интернатларда тарбияланаётган, умумтаълим мактаблари, академик лицей ёки касб-ҳунар коллежларида ўқиётган тўлиқ давлат таъминотидаги етим болалар ва ва ота-она қаровисиз қолган болалар ўқийдиган таълим муассасаси яшаш жойидан 3 километрдан зиёд масофада жойлашган бўлса, уларга жамоат транспорти ва ўқувчилар учун транспортда имтиёзли юриш карточкалари берилади. Таълим муассаларини маблағ билан таъминловчи молия идоралари тўлиқ давлат таъминотидаги етим болаларга ва ота-она қаровисиз қолган болаларга имтиёзли транспортда юриш карточкалари берилиши учун бюджет маблағлари ажратилишини таъминлайди ҳамда ушбу мақсадда ажратилган маблағларнинг тўғри сарфланиши устидан қатъий назорат олиб боради. Транспортда юриш карточкаларини бериш учун таълим муассасалари раҳбарлари ўқув бошланишидан олдин ўқув муассасаси яшаш жойидан узоқ масофада жойлашган болаларнинг рўйхатини тузади, тасдиқлайдилар. Мазкур рўйхат болаларга бундай карточкаларани бериш асос бўлади, фақат ўқиш даври учун берилади. Агар боланинг яшаш жойи ёки таълим муассасанинг жойлашган жойи ўзгарса, аввал бу болага ушбу мақсад учун учун сарфланиши кўзда тутилган маблағ харажати ўқувчи муассасасидан кўчирилган кундан эътиборан тўхтатилади. Транспортда юриш карточкалари хар ойнинг якунида, яъни шу ойнинг тугашига 2 кун қолганда тарбияланувчиларга берилдаи. Транспортда юриш карточкаларига ҳақ тўлаш таълим муассасалари томонидан ушбу карточкани муомалага чиқарган ташкилот ёки ўқувчилар қатнайдиган йўналишда транспорт воситалари қатновини йўлга қўйган автокорхона билан тузилган шартномага мувофиқ нақд пулсиз, шу ташкилот ёки корхона

ҳисобига пул ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Транспортда юриш карточкаларини сотиб олишга ажратилган бюджет маблағлари улар тарбияланаётган таълим муассасалари харажатлар сметасида бюджет харажатлари иқтисодий таснифи бўйича 03-4-90 модда "Уй хужаликларига бошқа трансфертлар" моддаси бўйича акс эттирилади. Транспортда юриш карточкаларини сотиб олишга ажратилган бюджет маблағларидан мақсадли фойдаланиш ва уларни тўғри тақсимланиши юзасидан жавобгарлик таълим муассалар раҳбарлари зиммасига юкланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махқамасининг 33-сон қарорида болани ўз тарбиясига олган, тутинган ота-оналарга олинган хар бир бола учун энг кам ойлик иш ҳақининг 3 баравари миқдорида хар ойлик нафақа берилади. Тутинган ота-оналарга хар ойлик нафақа тўлаш хамда болаларни кийим-бош ва пойабзал билан бир йўла таъминлаш харажатлари Молия Вазирлиги, вилоятлар, Тошкент шахри молия бошқармалари томонидан, махаллий хокимият органларининг тегишли қарорлари асосида, махаллий бюджетларнинг захира жамғармаларидан маблағ билан таъминланади дейилган. Мазкур қарорнинг ижросини таъминлаш мақсадида "Тарбиялаш учун оилаларга етим болаларни кийим-бош пойабзал ва анжомлар билан таъминлаш ҳамда болани ўз тарбиясига олган, тутинган ота-оналарга хар ойлик нафақа тўлаш тартиби тўғрисида" Низомни тасдиқлаш ҳақида 2002 йил 18 ноябрда 1189-сон қарор қабул қилинди. Ушбу қарорнинг 10-бандида айтилишича, мазкур харажатлар учун сарфланиши кўзда тутилган маблағлар Қорқалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг тегишли қарорлари асосида Қорқалпоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар халқ таълими бошқармаларининг бюджети ҳисобига ўтказилади. Юқорида қайд этилган қарорнинг 11-бандида айтилишича, тутинган ота- оналарга хар ойлик нафақа тўлаш хамда болаларни кийим-бош ва пойабзал билан бир йўла таъминлаш харажатлари Қорқалпоғистон

Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармалари томонидан маҳаллий бюджетларнинг заҳира жамғармаларидан бюджет харажатлари иқтисодий таснифининг 216 "Резерв фондлар" бўлими, 75-боб "Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги", 1-параграфи "Заҳира жамғармаси", бюджет харажатларининг иқтисодий иқтисодий таснифи бўйича 03-4-90 модда, яъни "Уй хўжаликларига бошқа трансфертлар" моддасидан маблағ билан таъминланади ва бухгалтерия ҳисобида ҳам шу модда бўйича акс эттирилади. Етим болаларни оила тарбиясига олиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махқамасининг 1999 йил 12 апрелдаги "Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексини амалга ошириш учун зарур бўлган меъёрий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида"ги 171-сон қарори билан тасдиқланган "Вояга етмаган болаларни фарзандликка ва болаларни оилага тарбияга олиш тўғрисида Низом"га мувофиқ (Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг қарорлари тўплами, 1999 йил, 4-сон, 18- модда) амалга оширилади. Оилага тарбияга олинган болаларни кийим-бош ва пойабзал билан таъминлаш мақсадида туман, шаҳар, ҳалк таълими бўлимлари ушбу низомнинг 1-иловасида мувофиқ боланинг исми, шарифи, ёши, жинси, кийим-бош ва пойабзал ўлчамлари кўрсатилган буюртмани низомнинг 2- иловасида белгиланган норма ва рўйхатга мувофиқ Қорқалпоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар халқ таълими бошқармаларига берадилар. Ушбу буюртмаларга мувофиқ кийим- бош ва пойабзал учун харажатлар Қорқалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармалари билан келишилган ҳисоб-китоблар асосида белгиланади. Оилага тарбияга олинган болаларни кийим-бош ва пойабзал учун маблағ болани Халқ таълими ёки Соғлиқни сақлаш вазирлиги тизимидаги тарбиялаш ва даволаш муассасалари, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза

қилиш вазирлиги тизимидаги муассасалардан олинишидан қатъий назар, харажатлар Қорқалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармалари томонидан Қорқалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларининг тегишли қарорлари асосида ажратилади, Қорқалпоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар халқ таълими бошқармаларининг бюджетига ўтказилади. Қорқалпоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар халқ таълими бошқармалари оилага тарбияга олинган болаларни кийим-бош ва пойабзал сотиб олиш мақсадида савдо ташкилотлари томонидан тавсия этилган товарларнинг сифатини ва баҳосини ўрганиб чиқади, улар билан шартнома тузади, шартномаларнинг шакли ва муддати томонларнинг келишувига биноан белгиланади. Кийим-бош ва пойабзал савдо ташкилотларидан пул ўтқазиш йўли билан сотиб олинади, болани оила тарбиясига олган ота-оналар кийим-бош ва пойабзал сотиб олиш учун савдо ташкилотларига пул ўтқазилгандан кейин, тегишлича берилган ишончномалар асосида ўзлари олади. Тарбияга олинган бола учун кийим-бош ва пойабзал бола оилага тарбияга олингандан кейин бир ой муддат ичида ушбу Низомнинг 2-иловасида белгиланган рўйхат бўйича бир йўла берилади. Болани оила тарбиясига олган ота-оналарга кийим-бош ва пойабзал сотиб олиш учун ажратилган маблағлардан бошқа мақсадда фойдаланиш қатъиян ман қилинади. Давлатга қарашли болалар муассасаларида тарбияланаётган бола тарбиялаш учун оилага берилганда муассасанинг харажатлар сметаси шу вақтдан бошлаб, ушбу болага сарфланадиган харажатлар миқдорида қисқартирилади. Қорқалпоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар халқ таълими бошқармалари тутинган ота-оналарга ҳар ойлик нафақаларни уларнинг банк муассасаларида очилган ҳисоб варақаларига ойнинг ўнинчи кўнигача ўтказадилар ёки нақд пул кўринишида

берадилар. Болани оила тарбиясига олган ота-оналарга кийим-бош ва пойабзал сотиб олиш учун харажатлар ҳисоботи, шунингдек, хар ойлик нафақалар берилгани ҳақидаги ҳисоботлар Қорқалпоғистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар халқ таълими бошқармалари томонидан қонунчиликда белгиланган муддатларда маблағларни ажратган тегишли молия органларига топширилади. Болани кийим-бош ва пойабзал билан таъминлаш учун ажратилган маблағларнинг тўғри тақсимланиши ҳамда сарфланишини назорат қилиш ушбу харажатларни молиялаштирувчи Қорқалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармалари зиммасига юклатилади. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий мухофаза қилиш вазирлигининг қарори "Вояга етмаган болалари бўлган оилаларга нафақа тўлашни молиялаштириш тартиби тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш ҳақида" (1160-сон) 2002 йил 26 июндаги 70-сон қарор қабул қилинди. Мазкур низом Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 10 декабрдаги ПФ-1657-сонли "Болали оилаларни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни янада кучайтириш тўғрисида"ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 16 декабрдаги 437-сонли "Болали оилаларни ижтимоий қўллаб-қувватлашни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарори, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 25 январдаги 33-сонли "Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини аниқ йўналтирилган тарзда қўллаб-қувватлашнинг 2002-2003 йилларда мўлжалланган Дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарорига асосан ишлаб чиқилган ва 16 ёшгача бўлган мазкур нафақага муҳтож бўлган, туғилган, асраб олинган ва тарбиялаш учун олинган болалари бўлган оилаларга нафақа тўлашни амалга ошириш учун бюджет маблағларини ажратиш, шунингдек, ушбу маблағлардан мақсадли фойдаланиш тартибини белгилайди. Нафақаларни тўлаш фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш

органларининг Халқ банки муассасаларида очилган "Болалар нафақалари" номли махсус счётга маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан ўтқазиладиган маблағлар ҳисобидан амалга оширилади. Нафақа олувчининг фамилияси, исми, шарифи, паспортнинг тартиб рақами, ва турар жойи, шунингдек, тўланадиган сумма фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан уч нусха тузилган рўйхат асосида тўланади. Фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органининг раиси томонидан имзоланган ва муҳрланган, шунингдек, фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органига бириктирилган ҳудуддаги меҳнат, бандлик ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш бўйича туман бўлими ходимининг имзоси билан тасдиқланган рўйхат нафақа тўланган ойнинг 1 санасидан бошлаб тегишли туман молия бўлимига тақдим қилинади, тақдим қилинган рўйхатлар туман молия бўлимининг жавобгар ходими томонидан ҳар бир вараққа имзо ва тасдиқловчи тегишли муҳр қўйиш йўли билан текшириб чиқилади. Туман молия бўлимлари тўлов тўланадиган ойнинг 1 санасидан бошлаб, лекин 25 санасидан кечикмаган ҳолда Халқ банки бўлимлари томонидан очилган "Болалар нафақалари" номли фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари махсус ҳисобрақамларига алоҳида тўлов топшириқномаларига асосан бюджетда кўзда тутилган кўрсаткичлар доирасида нафақа тўлаш учун маблағларни ўтқазади, бунда ведомост бўйича қисман молиялаштириш тақиқланади. Ведомостнинг бир нусхаси туман молия бўлимида қолади, фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органлари счётига маблағлар ўтказилгандан сўнг, тасдикланган ведомостларнинг иккинчи ва учинчи нусхалари молия органи томонидан тегишли фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига берилади. Улар ўзларининг махсус ҳисоб рақамларига маблағлар келиб тушганидан сўнг ведомостларнинг иккинчи ва учинчи нусхаларини тўлов топшириқномаси билан бирга, нафақа тўлаш учун Халқ банкининг хизмат кўрсатувчи бўлинмаларига беради. Ойнинг охирги иш кунида ведомостлар ёпилади, тайинланган, лекин ўз вақтида олинмаган нафақалар, нафақа олувчининг номига очилган махсус депозит

счётга ўтказилади ва у талаб қилинган заҳотиёқ тўланади, ёпилган ведомостнинг учинчи нусхаси фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органига берилади, тўлов нафақа олувчи яшайдиган жойдаги Халқ банки муассасалари томонидан амалга оширилади. Ушбу нафақаларни тўлаш билан боғлиқ бўлган харажатларни молиялаштириш бюджет таснифининг 250 бўлими, 4 параграфи, 03 харажатлар тури, 4 объекти, 30 кичик объектида ва молия органларининг бухгалтерия ҳисоботида "Бюджет маблағлари бўйича бюджет маблағлари олувчиларнинг ҳисоб рақамлари" номли 014 субсчётнинг дебити бўйича ва "Маҳаллий бюджет маблағлари ҳисоб рақами" номли 011 субсчётнинг кредитида акс эттирилади. Бюджет маблағларини вилоятга қарашли туманлар ўртасида тақсимлаш, Қорқалпоғистон Республикаси Молия Вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимиятларининг молия бошқармалари томонидан ва туман ҳокимиятлари томонидан тақдим қилинган маълумотлар асосида, хар бир туман ҳудудида яшовчи муҳтож оилалар сонига мутаносиб ҳолда ушбу оилаларнинг таркибини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Кўзда тутилган бюджет маблағларини фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг махсус ҳисобрақамларига тақсимлаш туман молия бўлими, меҳнат, бандлик ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бўлимлари томонидан қуйидаги шартларидан келиб чиққан ҳолда биргаликда бажарилади: • бунда, нафақаларни тўлашни молиялаш учун тегишли туман бюджетида кўзда тутилган маблағларнинг миқдори; • фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари худудида яшовчи муҳтож оилалар сони, ушбу оилаларнинг таркиби-оиладаги болалар сони ҳисобга олинади. Нафақа олувчилар томонидан йил давомида ўлим, турар жойининг ўзгариши ва моддий ёрдам олиш зарурияти йўқлиги туфайли ўз вақтида олинмаган маблағлар фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг счётларига қайтарилади. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш

органларининг махсус ҳисоб рақамларга молиялаштирилган бюджет маблағлари тўлиқ ва ўз вақтида ўтқазиш, улардан мақсадли фойдаланиш юзасидан назорат Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Назорат-тафтиш Бош бошқармаси, шунингдек, уларнинг жойлардаги маҳаллий органлари томонидан амалга оширилади. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан ҳар ойда вояга етмаган болаллари бўлган оилаларга нафақаларни белгилаш ва тўлаш тўғрисида ҳисобот тузилади, ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 10 санасигача туман ҳокимиятининг молия ҳамда меҳнат, бандлик ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бўлимларига топширади. Туманлар ҳокимиятининг молия ҳамда меҳнат, бандлик ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бўлимларига ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 15 санасигача ҳисоботларни мос равишда Қорқалпоғистон Республикаси Молия Вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимиятларининг молия бошқармаларига, шунингдек, томонидан ва туман ҳокимиятлари томонидан Қорқалпоғистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигига ва вилоятлар ва Тошкент шаҳрининг меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофазақилиш Бош бошқармаларига тақдим қиладилар. Улар ўз навбатида ҳисоботларни ойнинг 20 санасигача Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим қиладилар. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 2002 йил 26 июндаги 71-сон қарори билан Низомни тасдиқланди. (1161-сон) Мазкур Низом Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 23 августдаги ПФ-938-сонли Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 24августдаги 434-сонли "Кам таъминланган оилаларни ижтимоий ҳимоя қилиш масалалари тўғрисида"ги қарори, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 25 январдаги 33-сонли "Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини аниқ

йўналтирилган тарзда қўллаб-қувватлашнинг 2002-2003 йилларда мўлжалланган Дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарорларини амалда ошириш мақсадида ишлаб чиқилган ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам кўрсатишни амалга ошириш ошириш учун бюджет ва бюджетдан ташқари маблағларни ажратиш ва улардан мақсадли фойдаланиш бўйича назорат олиб бориш тартибини белгилайди. Маҳаллий бюджет, турли бюджетдан ташқари манбаларнинг (жамоа, хайрия фондлари, ташкилотлар маблағлари, фуқароларнинг ихтиёрий эхсонлари ва бошқалар) маблағлари ҳисобидан ҳар ойда кам таъминланагн оилаларга моддий ёрдам сифатида тўланадиган маблағлар фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг Халқ бўлинмаларида очилган махсус ҳисобрақамларга ўтқазилади. Моддий ёрдам ведомост асосида тўланади, бу ведомостда тўланадиган сумма, олувчининг фамилияси, исми, шарифи, паспортнинг тартиб рақами, ва турар жойи манзили, кўрсатилган ҳолда фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан уч нусхада тўлдирилади. Фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органининг раиси томонидан имзоланган ва муҳрланган, шунингдек, фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органига бириктирилган ҳудуддаги меҳнат, бандлик ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш бўйича туман бўлими ходимининг имзоси билан тасдиқланган ведомост нафақа тўланган ойнинг 1 санасидан бошлаб тегишли туман молия бўлимига тақдим қилинади, тақдим қилинган ведомостлар туман молия бўлимининг жавобгар ходими томонидан ҳар бир вараққа имзо ва тасдиқловчи тегишли муҳр қўйиш йўли билан текшириб чиқилади. Туман молия бўлимлари тўлов тўланадиган ойнинг 1 санасидан бошлаб, лекин 15 санасидан кечикмаган ҳолда Халқ банки бўлимлари томонидан хар бир фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига очилган "Кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам" махсус счётларига алоҳида тўлов топшириқномаларига асосан бюджетда кўзда тутилган кўрсаткичлар

доирасида моддий ёрдам тўлаш учун тегишли маблағларни ўтқазадилар, бунда ведомост бўйича қисман молиялаштириш тақиқланади. Ведомостнинг бир нусхаси туман молия бўлимида қолади, фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органлари счётига маблағлар ўтказилгандан сўнг, тасдиқланган ведомостларнинг иккинчи ва учинчи нусхалари молия органи томонидан тегишли фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига берилади. Фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органлари ўзларининг махсус ҳисоб рақамларига маблағлар келиб тушганидан сўнг ведомостларнинг иккинчи ва учинчи нусхаларини тўлов топшириқномаси билан бирга, моддий ёрдам тўлаш учун Халқ банкининг хизмат кўрсатувчи бўлинмаларига берадилар. Ойнинг охирги иш кунида ведомостлар ёпилади, тайинланган, лекин ўз вақтида олинмаган моддий ёрдам пули, моддий ёрдам олувчининг номига очилган махсус депозит счётга ўтказилади ва у талаб қилинган заҳотиёқ тўланади, ёпилган ведомостнинг учунчи нусхаси фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органига берилади, тўлов моддий ёрдам олувчи яшайдиган жойдаги Халқ банки муассасалари томонидан амалга оширилади.Кам даромадли оилаларга ҳар ойда тўланадиган моддий ёрдам бўйича харажатларни молиялаштириш бюджет таснифининг 250 бўлими, 6 параграфи, 03 харажатлар тури, 4 объекти, 40 кичик объектида ва молия органларининг бухгалтерия ҳисоботида "Бюджет харажатлари" номли 020 субсчётнинг дебити бўйича ва "Маҳаллий бюджет маблағлари ҳисоб рақами" номли 011 субсчётнинг кредитида акс эттирилади. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг махсус ҳисоб рақамларга ажратиладиган бюджет маблағлари тўлиқ ва ўз вақтида ўтқазиш, улардан мақсадли фойдаланиш, шунингдек, кам даромадли оилаларга ҳар ойда ажратиладиган моддий ёрдамнинг тўғрилиги юзасидан назорат Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Назорат- тафтиш Бош бошқармаси, шунингдек, уларнинг жойлардаги маҳаллий органлари томонидан амалга оширилади. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан кам таъминланган оилага ҳар ойда

тўланадиган моддий ёрдам тўлаш бўйича белгиланган тартиб бузилганда, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари том онидан маҳаллий бю дж етдан ушбу м ақсадли олинган маблағлар, фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органларининг маблағлари ҳисобидан 250 бўлимга қайтарилади, айбдор шахслар эса белгиланган тартибда жавобгарликка тортилади. Йил давомида моддий ёрдам олувчи томонидан ўз вақтида олинмаган маблағлар фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг ҳисоб рақамига қайтарилади. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан кам таъминланган оилаларга ҳар ойда тўланадиган моддий ёрдам бўйича йил мобайнида ишлатилмаган маблағлар қайтарилмайди ва фуқароларнинг йиғини ёки комиссия қарорига биноан аҳоли яшайдиган пунктларни обондонлаштириш, газлаштириш ва сув билан таъминлашга йўналтирилиши мумкин. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан хар ойда моддий ёрдамни белгилаш ва тўлаш тўғрисида ҳисобот тузилади, ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 10 санасигача туман ҳокимиятининг молия бўлимларига, ҳамда меҳнат, бандлик ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бўлимларига тақдим қилинади. Туманлар ҳокимиятларини молия бўлимлари, меҳнат, бандлик ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бўйича бўлимлар ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 15 санасигача ҳисоботларни мос равишда Қорқалпоғистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бўйича бош бошқармаларга тақдим қилади. Улар ўз навбатида ҳисоботларни ойнинг 20 санасигача мос равишда ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига ва Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигига ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим қилади. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ва Республика "Маҳалла" жамғармасининг, Ўзбекистон Республикаси Халқ

банкининг 2002 йил 8 февралдаги қарори билан "Ишламаётган оналарга болани икки ёшга тўлгунча парвариш қилиш бўйича ҳар ойлик нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида" Низомни тасдиқланди. Болани икки ёшга тўлгунча парвариш қилиш бўйича нафақа фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан, бола икки ёшга тўлгунча унинг парвариш билан банд бўлган шахсларга, шу жумладан: • ишлаётган оналарга ёки уларнинг ўрнини босувчи бошқа шахсларга; • ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда тўлов-шартнома асосида олий, ўрта махсус ва ўрта касб-ҳунар таълим муассасаларида ўқиётган оналарга ёки уларнинг ўрнини босувчи бошқа шахсларга; • юридик шахс бўлмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи ҳамда юридик шахс мақомига эга бўлмасдан фаолият юритувчи деҳқон хўжалигининг аъзоси бўлган оналарга тўланади. Болани икки ёшга тўлгунча парвариш қилиш бўйича нафақани тайинлаш учун асос шаҳарча, қишлоқ, овул, маҳалла фуқароларининг йиғини ёки фуқаролар йиғини томонидан ушбу нафақани тайинлаш ва тўлаш масалаларини ҳал қилиш учун вакил қилинган комиссиянинг қарори ҳисобланади. Болани икки ёшга тўлгунча парвариш қилиш бўйича нафақа парваришланаётган болалар сонидан ва нафақа олувчининг меҳнат стажидан қатъий назар хар ойда қуйидаги миқдорларда тўланади: • 2002 йил 1 февралдан - Ўзбекистон Республикасида ўрнатилган энг кам иш ҳақининг 170 фоизи миқдорида; • 2003 йил 1 январдан - Ўзбекистон Республикасида ўрнатилган энг кам иш ҳақининг 200 фоизи миқдорида. Ушбу низомнинг болани икки ёшга тўлгунча парвариш қилиш бўйича нафақани тайинлаш тартиби, муддатлари ва бошқа шартларига тааллуқли бўлган барча кейинги бандлари болани парваришлаш бўйича нафақа сўраб 2002 йил 1 февралдан кейин фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига мурожаат қилган шахсларга татбиқ қилинади. 2002 йил 1

февралгача тайинланган болани парваришлаш бўйича нафақалар, оиланинг ушбу нафақага муҳтожлигидан келиб чиққан ҳолда, фақатгина 2003 йилнинг бошлаб қайта кўриб чиқилади. Ушбу нафақа онага ёки унинг ўрнини босувчи шахсга, унинг фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органига мурожаат қилган ойидан бироқ бола туғилган ойнинг кейинги ойидан илгари бўлмаган муддатдан бошлаб тўланади, нафақа ўн икки ой муддатга, аммо боланинг икки ёшга тўладиган ойни қўшиб ҳисоблаганда, ушбу ойдан ўтмайдиган муддатга тўланади. Агар икки ва ундан кўп туғилган, фарзандликка ёки васийликка олинган болалар парваришланаётган бўлса, унда болани парвариш қилиш бўйича нафақа битта миқдорда энг кичик бола икки ёшга тўлгунча қадар тўланади. Ушбу нафақа шахарча, қишлоқ, овул, махалла фуқаролар йиғини раиси номига ёзган аризаси асосида тайинланади, ариза мазкур шахс доимий рўйхатдан ўтган ҳудуддаги фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органига берилади. Аризага қуйидагилар илова қилинади:  бола туғилганлиги тўғрисида гувоҳноманинг нусхаси;  меҳнат дафтарчасининг нусхаси аввал ишлаганлар учун;  оила аъзоларининг, ариза берилгунга қадар ўтган ўн икки ой давомидаги даромадлари тўғрисида маълумотнома;  боланинг ногиронлиги тўғрисида тиббий-маслахат комиссиясининг маълумотномаси;  никоҳ бекор қилинганлиги тўғрисида гувоҳноманинг нусхаси ёки суднинг тегишли қарорларидан кўчирма;  боланинг онаси ўрнига болани парвариш қилиш бўйича нафақани олувчи шахаслар қўшимча равишда онанинг йўқлигини тасдиқловчи хужжат - бола онаси ўлими тўғрисидадаги гувоҳнома, онанинг оналик ҳуқуқидан махрум этилганлиги ҳақида суд органлари берган маълумотнома ёки боланинг онаси болани парвариш қилиш бўйича нафақани олмаётганлигини тасдиқловчи бошқа ҳужжатларни тақдим қилади. Ишламаётган оналарга болани парвариш қилиш учун нафақа

тайинлашда оиланинг ушбу нафақага муҳтожлигини аниқловчи мезон оиланинг ҳар бир аъзосига энг кам иш ҳақининг 1,5 бараваридан кам бўлган миқдорда тўғри келадиган умумий даромади ҳисобланади. Оиланинг мухтожлигини аниқлашда қўлланиладиган энг кам иш ҳақининг ўртача ойлик миқдори нафақа тайинлаш сўраб мурожат қилинган ойдан олдинги 12 ой давомида ҳисобланади. Бола парвариши бўйича нафақаларни тўлаш маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан, давлат бюджети харажатларининг икқтисодий таснифида бўлим бўйича 250, праграф 5, харажатлар тури 03, объект 4, кичик объект 25 да кўрсатиш билан амалга оширилади. Болани парвариши бўйича нафақаларни тўлаш учун ажратилган ва сарфланган маблағлар ҳисоби фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан юритилади. Болани парвариши бўйича нафақаларни тайинланган ва сарфланган маблағларни назорат қилиш меҳнат, аҳолини иш билан таъминлаш ва муҳофаза қилиш органлари, молия органлари ва Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг Назорат-тафтиш Бош бошқармасининг ҳудудий бўлинмалари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг 2002 йил 18 февралдаги 35-сон қарори билан "Ишлаётган оналарга болани икки ёшга тўлгунча парвариш қилиш бўйича ҳар ойлик нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида" Низомни тасдиқланди. Бола икки ёшга тўлгунча қадар уни парвариш қилиш учун ҳар ойлик нафақа туғилган, фарзандликка ёки васийликка олинган бола икки ёшга тўлгунча уни парваришлаётган шахсларга, яъни онага, отага, фарзандликка олган шахсга, васийга ёки бошқа қариндошларга тайинланади ва тўланади. Оналарга бола парваришлаш учун нафақа тайинлаш учун мурожаат қилинган ойдан, бироқ ҳомиладорлик ва туғиш таътили тугаган кунидан олдин бўлмаган муддатдан тайинланади. Агар икки ва ундан кўп туғилган, фарзандликка олинган болалар парваришлаётган бўлса, унда болани парвариш қилиш бўйича нафақа битта миқдорда энг кичик бола икки ёшга

тўлгунча қадар тўланади. Агарда болани икки ёшга тўлгунча қадар парваришлаш таътили даврида она икинчи бола учун ҳомиладорлик ва туғиш таътилига ҳуқуқи бўлса, бунда онанинг ҳоҳишига кўра шу давр учун икки нафақадан биттаси тўланади. Ишлаётган оналарга болани парвариш қилиш бўйича нафақа иш жойидан тайинланади. Нафақа тайинлаш учун асос бўлиб корхона, ташкилот, маъмуриятнинг қарори ҳисобланади. Ишлаётган оналар бир вақтнинг ўзида бола парваришлаш учун нафақа билан бирга тўлиқ бўлмаган иш вақти режимида ёки иш берувчи билан келишиб, уйда ишлаган давридаги иш ҳақини, ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий таълим муассасаларида ҳамда олий ўқув юртидан кейинги таълим муассасаларида ўқиётганлар эса стипендияни олиш ҳуқуқига эга. Болани парвариш қилиш бўйича нафақа тайинлаш учун қуйидаги хужжатлар тақдим қилинади: 1. Болани парвариш қилиш бўйича нафақа тайинлаш ҳақида ариза. 2. Бола туғилганлиги тўғрисидаги гувоҳнома нусхаси. Болани онаси ўрнини босадиган нафақа олувчилар қўшимча равишда онанинг йўқлигини тасдиқловчи хужжат-бола онаси ўлими тўғрисидаги гувоҳнома, онанинг оналик ҳуқуқидан маҳрум этилганлиги ҳақида суд органлари берган маълумотнома ёки боланинг онаси болани парвариш қилиш бўйича нафақани олиш имконияти йўқлигини тасдиқловчи бошқа хужжатларни тақдим этади. Болани парвариш қилиш учун нафақа тўлови жорий ой учун амалга оширилади. Болани парвариш қилиш учун нафақа тўлови қуйидаги ҳолларда бекор қилинади: ♦ парвариш қилинаётган бола икки ёшга тўлганда; ♦ бола ихтисослаштирилган муассасага тўлиқ давлат таъминотига жойлаштирилганда; ♦ бола вафот этганда; ♦ оила, бола билан биргаликда доимий яшаш учун Ўзбекистон

Республикаси ҳудудидан ташқарига чиқиб кетганда. Болани парвариш қилиш учун нафақа тўлови бекор қилинишига олиб келувчи ҳолатлар ҳақида нафақа олувчи шахс, нафақа тўловини амалга ошираётган органни хабардор қилиши керак. Нафақа олувчи шахс вафот этганда ёки ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум бўлганда ёҳуд бола васийликдан олиб қўйилган ҳолларда нафақа амалда болани парваришлаётган шахсга ушбу нафақа тўланган сўнгги ойнинг кейинги ойидан бошлаб тайинланади. Болани парвариш қилиш учун нафақа била туриб нотўғри ёки қалбаки хужжатлар бўйича олинганлиги аниқланса, бундай ҳужжатларни тақдим қилган шахслар жавобгарликка тортилади, ортиқча тўланган суммалар белгиланган тартибда ундириб олинади. Болани парвариш қилиш учун нафақа тўлови бекор қилинишига олиб келувчи ҳолатлар ҳақида ўз вақтида хабар берилмаганда, тўловни амалга ошираётган органнинг қарори бўйича ортиқча тўланган суммалар белгиланган тартибда нафақа олган шахсдан ундирилади. 6.5. Махаллий бюджет маблағларининг самарадорлигини ошириш Иқтисодиётни эркинлаштириш ж араёни, бозор механизм ининг такомиллашиши, ислоҳотларнинг тобора чуқурлашиб бориши ҳар бир иқтисодий жараённи чуқур тахдил қилишни тақозо қилмоқда. Республика ва маҳаллий бюджетларнинг бажарилиши устидан молиявий назорат самарадорлигини ошириш муаммолари белгиланган параметрлар доирасида харажатларни амалга ошириш, бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни шакллантириш, бюджет маблағлари билан амалга ошириладиган операцияларнинг ҳисобини юритишда катта аҳамият касб этади. Давлат бюджети харажатлари, давлат харажатларини ташкил этишга оид тамойиллар, маблағларни мақсадли тақсимлаш, тежамкорлик режимига қатъий амал қилиш, давлат молия-бюджет интизомига амал қилинишига эришиш мақсадида самарали молиявий назорат тизимига эга бўлиш лозим.

Жумладан, бюджет жараёнини мавжуд қонунчилик асосида, бюджет ижросини белгиланган параметрлар доирасида ижро этиш, бюджетдан маблағ билан таъминлашни такомиллаштириш ҳамда маблағлардан самарали ва мақсадли фойдаланиш, бюджет интизомини таъминлаш бю дж ет тизим и олдида турган муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Ушбу мақсад ва вазифаларни амалга ошириш бюджет жараёнларида маблағларни мақсадли тақсимлаш, маблағлардан энг юқори самарага олинишига эришиладиган ҳолда фойдаланиш ва тежамкорлик ҳамда молия- бюджет интизомини таъминлаш ва уни назорати орқали эришиш мумкин бўлади. Ҳозирги иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш давлатнинг бюджет сиёсатига хам чамбарчас боғлиқ шароитда энг муҳим вазифа килиб бюджетларнинг қатъий бажарилиши устидан доимий назоратни, молия қонунчилигига риоя этилиши ва бюджет интизомини таъминлаш, бюджет харажатларининг самарадорлигини ошириш, мавжуд маблағларни оқилона тақсимлаш, ижтимоий харажатларнинг аниқ мақсадли ва эгали бўлишига эришишдан иборат. Шунингдек, марказлашган бюджет маблағларидан белгиланган мақсадда фойдаланишини назорат қилиш, шунингдек, ижтимоий-маданий тадбирларга ажратилган бюджет маблағларидан фойдаланиш дастур асосида аниқ рўйхатли бўлишини, бюджетдан маблағ оладиган бюджет муассасаларини молиялаштириш механизмини соддалаштириш, бу билан бюджет маблағларидан фойдаланиш ҳисобини юритиш назоратини таъминланишини тахдил қилишни тақозо этади. Бюджет маблағлари мамлакатнинг макроиқтисодий барқарорликка эришиш йўлида ҳукумат томонидан яқин ва узоқ даврларга мўлжалланган давлат дастурларини амалга оширишда муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда молиявий ресурсларнинг чекланганлиги шароитида ижтимоий харажатларнинг аниқ мақсадли ва манзилли бўлишига эришишга зарурият туғилади. Бу эса Давлат бюджетининг мавжуд

маблағларини мақсадли тўғри тақсимланишини доимий назоратини амалга оширишни талаб этади. Бозор муносабатлари шароитида амалга оширилаётган иқтисодий ўзгаришларни таъминлашдаги жараёнлар, жумладан, бюджет жараёни, бюджет ижросини қатъий таъминлашда бюджетдан биринчи даражали устивор ижтимоий харажатларни молиялаштириш ва ундан мақсадли, самарали фойдаланишда бюджет интизомини мустаҳкамлаш борасида олиб борилаётган ишлар билан бир қаторда ечимини кутаётган муаммолар ҳам мавжуд. Юқоридаги вазифаларни амалга ошириш бюджет сиёсатини тўғри юритиш, бюджет маблағларидан самарали, оқилона фойдаланишни талаб этади. Бюджет дастурларининг аниқ ва ўз вақтида баж арилиши айни пайтда давлат дастурларининг ҳам пировард натижада ижобий бажарилишини таъминлайди. Бюджет маблағларидан оқилона фойдаланишга эса самарали назорат тизимини шакллантирмасдан туриб эришиб бўлмайди. Ҳозирги иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш давлатнинг бюджет сиёсатига хам чамбарчас боғлиқ шароитда энг муҳим вазифа қилиб бюджетларнинг қатъий бажарилиши устидан доимий назоратни, молия қонунчилигига риоя этилиши ва бюджет интизомини таъминлаш, бюджет харажатларининг самарадорлигини ошириш, мавжуд маблағларни оқилона тақсимлаш, ижтимоий харажатларнинг аниқ мақсадли ва манзилли бўлишига эришишдан иборат. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида давлат бюджети ҳисобига маблағ билан таъминланадиган тармоқларда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, бюджет маблағларидан самарали фойдаланишни назоратини такомиллаштириш долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида ва бозор муносабатлари ривожланган тақдирда ҳам молиявий назоратнинг салоҳияти пасаймасдан, балки ошиб боради. Бу шароитда молиянинг ўзи каби молиявий назоратнинг ҳам мақсад ва вазифалари, шакллари тубдан ўзгаради. Энди у фақатгина жазоловчи орган

сифатида эмас, балки давлатнинг ўз вазифаларини бажариш учун зарур бўлган маблағларни тўлиқ тўпланиши, бюджет маблағларидан мақсадга мувофиқ самарали харажат қилишни назорат қилиш, маслаҳат ва кўрсатмалар бериш каби вазифаларни бажармоқда. Жаҳон тажрибалари шуни кўрсатади, қонунийлик, объективлик, эркинлик ва мустақиллик молиявий назоратнинг тамойиллари ҳисобланади. Молиявий назорат институти давлатнинг назорат органларининг умумий тузилишини ўзида мужассамлаштиради ва молиявий механизмнинг асосий элементи сифатида намоён бўлади. Молиявий назоратнинг муҳим шаклларидан бири-давлат бюджетининг молия назорати ҳисобланади. Бюджет назорати орқали давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари мунтазам равишда тасдиқланган бюджетнинг даромад ва харажатлар режаларини тўлиқ ва сифатли бажарилишини назоратга олиш, уларнинг бажарилишига таъсир қилувчи турли салбий омилларни аниқлаш ва уларни бартараф этиш учун зудлик билан зарур чора-тадбирлар белгилаш имкониятига эга бўлади. Бюджетни иқтисодиётнинг турли тармоқлари билан кўпқиррали алоқаларини бю дж ет кў рс ат ки чл ар ин ин г а ни қ а др ес ли х ар ак те ри иф о да ла йд и ва иқтисодиётнинг турли тармоқларида тўғри ишлатилишини назорат қилишга асос яратади. Бюджетни даромадлари ва харажатларининг кўрсаткичлари тизими орқали назорат қилинади. Молия, бюджет, солиқ интизомига етарли даражада риоя қилинмаётганлиги ва бюджет маблағларини мақсадсиз ишлатилишида кўпсонли ҳолатларнинг мавжудлиги барча мамлакатларда давлат назоратини кучайтиришни зарурлигини кўрсатмоқда. Иқтисодиёти ривожланган ҳеч бир мамлакат йўқки, молия соҳасида давлатнинг назорат органлари мавжуд бўлмасин. Марказлашган бюджет маблағларидан белгиланган мақсадда фойдаланишини назорат қилиш, шунингдек, ижтимоий-маданий тадбирларга ажратилган бюджет маблағларидан фойдаланиш дастур асосида аниқ рўйхатли бўлишини, бюджетдан маблағ оладиган бюджет муассасаларини

молиялаштириш механизмини соддалаштириш, бу билан бюджет маблағларидан фойдаланиш ҳисобини юритиш назоратини таъминланишини тахдил қилишни тақозо этади. Иқ ти со ди ёт ни эр ки нл аш ти ри ш ж ар аё ни , б оз ор м ех ан из м и ни нг такомиллашиши, ислоҳотларнинг тобора чуқурлашиб бориши ҳар бир иқтисодий жараённи чуқур таҳлил қилишни тақозо қилмоқда. Республика ва маҳаллий бюджетларнинг бажарилиши устидан молиявий назорат самарадорлигини ошириш муаммолари белгиланган параметрлар доирасида харажатларни амалга ошириш, бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни шакллантириш, бюджет маблағлари билан амалга ошириладиган операцияларни ҳисоби юритишда катта аҳамият касб этади. Маълумки, бюджет жараёнининг асосий босқичларидан бири давлатнинг молиявий назорати ҳисобланади. Давлат бюджети маблағлари ҳисобига олинган давлат мол-мулкини тўлиқ сақланишини таъминлашда ҳам назорат муҳим аҳамият касб этади. Бюджет ижросининг назорати асосан давлатнинг махсус ваколатли идоралари томонидан олиб борилади. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги назорат-тафтиш Бош бошқармаси ва унинг ҳудудий бошқармалари томонидан барча даражадаги бюджетларни сифатли бажарилишини бюджет жараёнининг барча босқичларида назорат қилиш, бюджет олдидаги мажбуриятларни тўлиқ ва ўз вақтида бажариш, бюджет интизомига риоя этиш, бюджет маблағларидан самарали фойдаланиш юзасидан назорат-тафтиш ишларини бажаради. Дастлабки назорат-тахминлаш, режалаштириш ва лойиҳалаштириш босқичида, хўжалик ёки молиявий операциялар амалга оширилишидан аввал ўтказилиб, оқилона бошқарув ечимлари қабул қилинишига хизмат қилади. Унинг мақсади ноқонуний операциялар, самарасиз харажатларнинг олдини олишдир. Навбатдаги назорат-хўжалик ва молиявий операциялар амалга оширилганидан кейин ўтказилиб, текширилаётган хужжатларни ва муассасанинг бутун молиявий ҳолатини чуқур ўрганиши билан фарқ қилади.

Унинг мақсади тугалланган операцияларни қонунийлиги, мақсадга мувофиқлигини, тўлиқ ва ўз вақтида бажарилганлигини аниқлашдир. Президентимиз И. А. Каримов давлат бюджети интизомига риоя қилиш иқтисодиётни барқарорлаштиришнинг асосий омилларидан бири эканлигини ўзининг «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида» асарида таъкидлаб ўтдилар. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси ҳам шуни кўрсатадики, бюджетнинг асосий вазифалари миллий даромадни тақсимлаш, иқтисодиётни давлат томонидан бошқариш ва тартибга солиш, ижтимоий соҳаларни молиявий таъминлаш ва давлатнинг ижтимоий сиёсатини амалга ошириш ва марказлаштирилган пул жамғармаларини шакллантириш ҳамда улардан фойдаланишнинг молиявий назоратини амалга оширишдан иборат. Чунки, бюджетда кўзда тутилган тадбирлар ва дастурларни аниқ ва ўз вақтида молиялаштирилиши айни пайтда давлат дастурларининг ҳам пировард натижада тўлиқ бажарилишини таъминлайди. Бюджет маблағларидан оқилона фойдаланишга эса самарали назорат тизимини шакллантирмасдан туриб эришиб бўлмайди. Республикамизда бозор иқтисодиётига ўтиш ва иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида Давлат бюджети ҳисобига маблағ билан таъминланадиган тармоқларда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, бюджет маблағларидан самарали фойдаланиш назоратини такомиллаштириш бугунги кунда долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси «Бюджет тўғрисида»ги қонуни Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизими тузилиши ва уни бошқариш асосларини, Давлат бюджетини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро этиш тартибини, Давлат бюджетининг даромадларини шакллантириш ва унинг харажатларини амалга ошириш принципларини, Давлат бюджети тузилмасига кирувчи бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни, Давлат бюджети маблағлари билан операцияларни амалга ошириш жараёнида ҳисобга олиш, ҳисобот ва назорат қилиш тартибини белгилайди.

Маҳаллий ҳокимиятларнинг молиявий, бюджет ва солиқ ҳуқуқлари "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисидаги" Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 2 сентябрдаги Қонунига асосан маҳаллий бюджетларнинг лойиҳаларини тайёрлаш, унинг ижроси ҳокимлар раҳбарлигида амалга оширилади. Бюджет лойиҳаси ҳоким томонидан даромадлар манбаи ва ҳаражатлар йўналиши кўрсатилган ҳолда кенгашга тақдим этилади. Қонунда маҳаллий бюджетларнинг даромадлари ва сарф ҳаражатлари белгилаб берилган. Маҳаллий бюджетларда бюджет маблағларини самарали ишлатишда қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мумкин: - бюджет ташкилотларида коммунал хизматлар бўйича лимитлар назоратини таъминлаш; - маҳаллий бюджетдан молиялаштириладиган ташкилот ва муассасаларда меҳнатга ҳақ тўлашни таҳлил қилиш; - маҳаллий бюджетдан молиялаштириладиган бюджет ташкилотлари ва улардаги хизматчиларини сонини қисқартириш бўйича инвентаризация ўтқазиш. Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлигидан 14 март 2002 йил 1111- сон билан рўйхатга олинган ва Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирининг 29 декабр 2002 йил 130-сонли буйруғи билан «Давлат бюджетини тузиш ва ижро этиш Қоидалари» ҳам бюджет қонунчилигида муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 11 февралдаги "Бюджет интизомига риоя қилиш устидан назоратни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги 66-сон қарорда Қорақалпогистон Республикаси Вазирлар Кенгаши раиси, вилоятлар, шаҳар ва туманлар хокимлари, молия органлари ва бюджет муассасалари раҳбарларига бюджет интизомига қатъий амал қилинишини таъминлаш вазифасини юклаб, бюджет маблағларидан ноқонуний, бошқа мақсадларга сарфланиш ҳолатлари юз берса, улар шахсан жавобгар эканликлари ҳақида

огохлантирилган. Мазкур қарорга Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 15 ноябрдаги 393-сон қарорига мувофиқ ўзгартиришлар киритилган. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги назорат- таф тиш Бош бошқармаси ва унинг ҳудудий бошқармаларининг асосий вазифаси этиб молия органлари, бюджет муассасалари ва тижорат банкларини биринчи навбатдаги сарф- харажатларни маблағ билан таъминлаш ҳамда бюджет муассасалари ходимларига иш ҳақи, ижтимоий нафақалар, стипендияларни тўлаш муддатларига ва тўлиқлигига риоя қилиш, шунингдек, бюджет муассасаларига кўрсатиб ўтилган мақсадлар учун нақд пул бериш бўйича фаолияти устидан назорат ва мониторингни амалга ошириш белгилаб қўйилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги 414 сонли "Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарорига асосан, бюджет ташкилотларининг тасдиқланган харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини, шунингдек, амалдаги смета ва штатлар жадвалига киритиладиган ўзгартиришлар улар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигида ёки ҳудудий молия органларида рўйхатдан ўтказилгандан сўнг амалга киритилади. Харажатларнинг I ва II гуруҳларига киритилган бюджет ташкилотлари биринчи навбатда маблағ билан таъминланади. Бунда II харажатларнинг гуруҳига тегишли маблағ ўтказмасдан I гуруҳ харажатларини амалга ошириш тақиқланади. Капитал қўйилмаларга ажратмалар жорий бюджет йили учун тасдиқланган республика инвестиция дастурига мувофиқ курилишларнинг аниқ рўйхатларига ва амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ ажратилади. Харажатларнинг I ва II гуруҳларини республика ва маҳаллий бюджетлардан маблағ билан таъминлаш сметаларга ва бюджет харажатлари рўйхатларига, уларга киритилган ўзгартиришларни ҳисобга олган холда, шунингдек, олдинги ҳисобот даври учун белгиланган баҳолаш

кўрсаткичларининг бажарилишига мувофиқ ҳар ойда амалга оширилади. Бюджет ташкилотларини: • республика бюджетидан маблағ билан таъминлаш - Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигида белгиланган шаклдаги, бюджет таснифномаси параграфлари ва харажатлар гуруҳларини кўрсатган ҳолда, харажат жадваллари ва харажатларнинг хар бир гуруҳи бўйича бир сатрда маблағ ўтказиш учун тўлов қоғози билан расмийлаштирилади; • маҳаллий бюджетлардан маблағ билан таъминлаш - тегишли молия ташкилотларида белгиланган шаклдаги фармойиш билан ва харажатларнинг ҳар б и р г у р у ҳ и б ў й и ч а б и р с а т р д а м а б л а ғ ў т к а з и ш у ч у н т ў л о в к о г о з и б и л а н расмийлаштирилади. Бюджет ташкилотларининг харажатларини маблағ билан таъминлашда янги бюджет йилида маблағ ажратиш режаси дебиторлик қарзлар кредиторлик қарзлардан ортиқ суммага ва бюджет ташкилотларининг ҳисобот йилидан кейинги йилнинг 1 январидаги ҳолатига кўра товар-моддий бойликларнинг нормативдан ортиқ қолдиги суммасига камайтирилади. Бюджет маблағлари бюджет ташкилотлари томонидан мустақил равишда, бюджет ижроси жараёнида белгиланган тартибда уларга киритилган, ўзгартиришларни ҳисобга олган ҳолда тасдиқланган харажатлар сметаси доирасида сарфланади. Бунда харажатларнинг I ва II гуруҳлари биринчи навбатда маблағ билан таъминланади. Харажатларнинг III гуруҳи бюджет ташкилотлари томонидан Республика инвестиция дастурида жорий молия йили учун белгиланган лимитлар доирасида маблағ билан таъминланади. "Бошқа харажатлар" IV гуруҳи бўйича маблағлар белгиланган лимитлар доирасида қуйидаги навбатга риоя қилган ҳолда сарфланади: 4 - озиқ-овқат; 4 - дори-дармонлар; 4 - коммунал хизматлар; 4 - бошқа харажатлар.

Бюджет ташкилотлари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ёки унинг ҳудудий молия органлари билан келишган холда мавсумий ёки шошилинч тадбирлар (биринчи синф ўқувчилари учун мактаб анжомлари, кам таъминланган оилалар болалари учун қишки кийимлар харид қилиш, эпидемияга қарши, юқумли касалликларга қарши тадбирлар ва бошқа тадбирлар)ни маблағ билан таъминлаш учун маблағларни IV гуруҳ маблағлари ҳисобига тезкорлик билан харажат қилишлари мумкин. Бюджет маблағларидан фойдаланилишини назорат қилиш бюджетдан маблағ билан таъминлашнинг белгиланган нормативлари ва лимитлари, давлат бюджети д ар ом ад ла ри ва х ар аж ат ла ри ни нг ам ал да ги т ас ни ф н ом а си , те ги шл и бюджетларнинг тасдиқланган параметрлари, тасдиқланган штат жадваллари ва белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган бюджет ташкилотлари харажатлари сметаси, мазкур Тартибнинг қоидалари ва бошқа қонун ҳужжатлари асосида амалга оширилади. Бюджет ташкилотлари томонидан маблағларнинг сарфланишини, шу жумладан, бюджет ташкилотини ривожлантириш жамғармаси маблағларидан мақсадли фойдаланилишини назорат қилиш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Назорат-тафтиш бош бошқармаси, унинг ҳудудий органлари ва жойлардаги молия органлари томонидан қонун ҳужжатлари билан берилган ваколатларга мувофиқ амалга оширилади. Бюджет ташкилотларининг сметалари ва штат жадвалларини тузиш ҳамда тасдиқланган сметалар ва штат жадвалларини рўйхатдан ўтказиш тартибига риоя этилиши, уларнинг тасдиқланган таснифномага, харажатлар нормативлари ва лимитларига мувофиқлиги учун амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ: бюджет ташкилотларининг раҳбарлари ва бош бухгалтерлари - бюджет ташкилотларининг ишлаб чиқилган ва рўйхатдан ўтказиш учун киритиладиган тасдиқланган сметалари ва штат жадваллари тўғрилиги ва асосланганлиги учун; Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги тизимининг ваколатли

ходимлари, шу жумладан Молия вазирлиги раҳбарлари ва марказий аппарати ходимлари - бюджет ташкилотларининг рўйхатдан ўтказилган штат жадваллари ва йиғма сметалари тўғрилиги ва асосланганлиги учун шахсан жавоб берадилар. Бюджет маблағлари ҳисобига, хам мазкур Тартибда назарда тутилган бошқа манбалар ҳисобига маблағ билан таъминланадиган ташкилотларнинг раҳбарлари амалдаги меҳнат, маъмурий, жиноят қонунчилигига мувофиқ бюджет интизоми бузилиши учун, шу жумладан: - бюджет маблағларидан ва бошқа пул маблағларидан ноўрин фойдаланилиши; - муддати ўтказиб юборилган дебиторлик ва кредиторлик қарзлар пайдо бўлиши; - харажатлар гуруҳлари бўйича тасдиқланган бюджетдан ажратиладиган маблағлар лимитлари ошириб юборилиши; - штат-смета интизоми бузилиши; - харажатлар сметаси ижроси тўғрисидаги ҳисобот ўз вақтида тақдим этилмаганлиги учун шахсан жавоб беради. Республика ва маҳаллий бюджет ижросининг назорати жараёнида ҳозирги кунда қуйидаги муаммолар кўзга ташланмоқда: - бюджет ижроси жараёнида маҳаллий ҳокимият вакилларининг асоссиз аралашуви; - бюджет ижроси устидан назорат қилувчи ваколатли органларнинг бир- бирлари билан ахборот алмашмаслиги ва ўтказилаётган текширишлар кетма-кет бўлиб бир-бирини такрорлаётганлиги; - республика ва маҳаллий бюджетлар ижросида бюджет «тиниқлик»нинг етарли эмаслиги; - бюджет муассассалари томонидан харид қилинаётган товар моддий бойликлар ва озиқ-овқат маҳсулотларининг жорий вақтдаги бозор нархларидан бир неча баравар қиммат нархларда харид қилинаётганлигидир.

Бозор муносабатлари шароитида амалга оширилаётган иқтисодий ўзгаришларни таъминлашдаги жараёнлар, жумладан, бюджет ижросини қатъий таъминлашда бюджетдан биринчи даражали устивор ижтимоий харажатларни молиялаштириш ва улардан мақсадли, самарали фойдаланишда бюджет интизомини мустаҳкамлаш борасида олиб борилаётган ишлар билан бир қаторда ечимини кутаётган муаммолар ҳам мавжуд. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда хулоса қилиш мукинки, Давлат бюджетини белгиланган параметрлар доирасида муваффақиятли ижро этилиши ҳамда бюджет интизомига қатъий амал қилишни таъминлашда молиявий назорат ишларини янада такомиллаштириш лозим. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги 414- сонли «Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарорининг ГУ-бўлим 24- бандида келтирилган «бюджет ташкилотлари томонидан вақтинча фойдаланилмаётган биноларни ва давлатнинг бошқа мол-мулкини бошқа ташкилотларга ижарага бериш» сўзлари ўрнига «бюджет ташкилотлари томонидан вақтинча фойдаланилмаётган биноларни ва давлатнинг бошқа мол-мулкини юридик ва жисмоний шахсларга ижарага бериш» деб ўзгартириш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Чунки ҳозирда якка тартибда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган жисмоний шахслар хам кўпчиликни ташкил қилмоқда. Мазкур қарорнинг 29-бандидаги «тушган барча маблағларнинг камида 75 фоизи товарлар (ишлар хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича жами харажатларнинг ўрнини тўлдиришга ва моддий-техника базани мустахкамлашга; тушган барча маблағларнинг кўпи билан 25 фоизи бюджет ташкилотлари ходимларини ижтимоий ҳимоя қилиш ва моддий рағбатлантириш тадбирларига сарфланади» жумлалари ўрнига «тушган барча маблағларнинг камида 50 фоизи моддий-техника базани мустахкамлашга; тушган барча маблағларнинг кўпи билан 50 фоизи бюджет

ташкилотлари ходимларини ижтимоий ҳимоя қилиш ва моддий рағбатлантириш тадбирларига сарфланади» деб ўзгартириш киритиш мумкин. Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т., Ўзбекистон 1992 . -326. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солш Кодекси. Т.: 1999. Адолат. -123 б.

$3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2004. 29 октаябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат хокимияти тўғрисида"ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотнрмаси. №9. 1993. 6. Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. 5-сон. 1999.$

Похожие

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби ва уларни бошқариш

Бюджет тузилиши

Ташкилотлар ва уларни бошқариш

Бюджет тизими бюджетларини бошқариш асослари

Махаллий бюджет даромадлари ва уларни шакллантириш механизмлари