Бозор иқтисодиёти шакллантириш шароитида савдо - Экономика - Рефераты

Бозор иқтисодиёти шакллантириш шароитида савдо

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида айрибошлаш. 2. Бозор иқтисодиёти, унинг қоидалари, бозор тушунчаси, функциялари ва элементлари. 3. Бозорнинг турлари. 4. Бозор субъектлари.

www.arxiv.uz Такрор ишлаб чиқариш жараёнида айрибошлаш Инсоният тараққиётини негизини ижтимоий меҳнат тақсимоти белгилайди. Ижтимоий меҳнат тақсимоти инсоннинг яшаш эҳтиёжидан келиб чиқади. Ижтимоий меҳнат тақсимоти натижасида товар ишлаб чиқариш билан бир қаторда товар айрибошлаш вужудга келган. Товар ишлаб чиқариш инсониятни тараққиёт тарихи билан чамбарчас боғлиқ. Товар айрибошлашни объекти ишлаб чиқариш учун ва инсонлар эҳтиёжини қондириш учун зарур бўлган моддий бойлик бўлиб ҳисобланади. Маҳсулотларни ишлаб чиқаришдан истеъмолчига етказиш моддий ва иқтисодий мазмунга асосланганлиги сабабли товар алмашуви жараёни 2 хил шартга жавоб бериши шарт: биринчидан, инсонни қандайдир эҳтиёжини қондира билиши (сифат нуқтаи назаридан шаклан ва мазмунан ҳар хил бўлиши мумкин); иккинчидан, алмашув объекти бошқа объектга эквивалент бўлиши, яъни иқтисодий нуқтаи назардан, тенг бўлиши керак. Мана шу хусусиятлар натижасида хўжалик маҳсулотлари бир – бири билан солиштирилади. Ушбу маҳсулотларга бўлган эҳтиёж љондирилади. Улар кераклиги (зарурлиги) натижасида бошқа маҳсулотлар билан айрибошланади, уларни солиштириш имконияти вужудга келади, «Т-Т» шаклида. Іар қандай маҳсулот инсонга зарур бўлганлиги сабабли ишлаб чиқарилади. Истеъмол кучига эга бўлиши керак. Шу сабабли бошқа маҳсулот билан алмаштирилиши мумкин бўлади. Ушбулардан келиб чиқиб, товар – меҳнат маҳсулоти бўлиб, ўз эҳтиёжи учун эмас, сотиш учун ишлаб чиқарилган, инсониятни бирон бир эҳтиёжини қондирадиган маҳсулотдир. У истеъмол қийматига ва қийматга эга бўлади. Бошланғич даврда оддий товар айрибошлаш (Т-Т) амалда ишлатилган. Ижтимоий меҳнат тақсимотини ривожланиши натижасида фақат айрибошлаш, яъни сотиш учун ишлаб чиқариш шаклланиб, товар айрибошлаш учун умумий

www.arxiv.uz бўлган эквивалент – пул вужудга келган. Пулни вужудга келиши натижасида оддий товар айрибошлаш (Т-Т) товар – пул муомаласига (Т- П -Т) айланади ва товар – пул муомаласи вужудга келган. Товар – пул муомаласи, бу ишлаб чиқарувчилар орасидаги ва ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилар ўртасидаги ижтимоий – иқтисодий муносабатдир. Тараққиёт натижасида айрибошлаш доимий ижтимоий жараёнга айланган (Т –П – Т; П – Т – П…). Оддий товар айрибошлашда (Т-Т) олди – сотди жараёни ажралмас бўлган, кейинчалик пул вужудга келиши билан бу жараён замон ва маконда ажралди, яъни бу жараён Т – П; П –Т; П –Т – П; Т – П – Т; П –П кабиларга бўлинади. Товар ишлаб чиқариш жараёни, ишлаб чиқариш – истеъмол жараёнидан такрор ишлаб чиқариш жараёнига айланиб, ишлаб чиқариш, тақсимот, айрибошлаш ва истеъмол фазалари вужудга келган. Шундай қилиб, айрибошлаш жараёнини қуйидагича ифодалаш мумкин. Такрор ишлаб чиқариш жараёни эса қуйидагича ифодаланади: Т - П –Т П – Т – П П –Т – П 1 ёки П – Т – П + п Ишчи кучи П – Т -------- ИЧ - Т 1 - П 1 ме ҳ нат воситалари бу ерда: ИЧ – ишлаб чи қ ариш ; «1» - яратилган қ ўшимча қ иймат.

www.arxiv.uz Товар айрибошлашни ривожланишининг тарихий эволюцияси натижасида айрибошлаш жараёнида хўжалик алоқалари ва ижтимоий муносабатларнинг мураккаб мажмуи вужудга келиб, уларнинг элементлари ҳаракат жараёнида ўзларига мансуб махсус функциялар бажара бошлайди. Айрибошлаш - бу инсонлар ўртасида уларнинг фаолиятлари билан ўзаро алмашуви ёки меҳнат маҳсулини ўзаро алмашуви жараёнидир. Бу жараён ишлаб чиқариш ва унинг асосида шаклланган тақсимот бир томондан ва иккинчи томондан истеъмол ўртасида амалга оширилади. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳамма нарса айрибошлаш билан боғлиқ бўлади. ҳамма нарса сотилади ва сотиб олинади. Айрибошлаш жараёнида ишлаб чиқарилган маҳсулот ва унга сарфланган харажатлар ижтимоий тан олинади, ишлаб чиқаришни такрорлашга моддий шароит яратилади, инсоният эҳтиёжи қондирилади, шахсни ривож топишига шарт – шароит яратилади, ишчи кучини такрор ишлаб чиқаришга кўмаклашади, яъни имкон яратади, такрор ишлаб чиқариш жараёнини доимий, динамик жараёнда ҳаракат қилишини таъминлайди ва ҳ.к.о. Айрибошлаш бошланғич даврларда ҳудудий бозорлар доирасида чегараланган бўлса, ижтимоий меҳнат тақсимоти ривожланиши ва товар – пул муомаласини кенгайиши натижасида айрибошлаш ҳудудий чегарадан чиқиб жаҳон бозорини вужудга келтирди. Натижада ижтимоий иқтисодий муносабатлар кенгаймоқда, ер юзида рўй бераётган тараққиёт амалга ошмоқда ва ҳ.к. Товар – пул муомаласи ва айрибошлаш негизида бозор вужудга келган. Бозор иқтисодиёти, унинг қоидалари, бозор тушунчаси, функциялари ва элементлари Товар айрибошлаш жараёни бозорда амалга оширилади. Бозор эса ўз

www.arxiv.uz вақтида бозор иқтисодиётининг асосий субъектларидан бири ҳисобланади. Бозорда икки хил категориядаги субъект учрашади, бири сотиш ниятида бозорга таклиф билан чиқади, иккинчиси сотиб олиш ниятида бозорга талаб билан чиқади. Бозорда сотиб олувчи (талаб) ва сотувчи (таклиф) ўртасидаги иқтисодий муносабат рўёбга чиқади. Бозор деганда оддий тилда олди – сотди жараёни амалга ошириладиган жой тушунилади. «Бозор» деса бизларни кўз олдимизга қайнаб ётган деҳқон ёки чайқов бозори келади. Лекин бу тариф ҳақиқий бозорни тўла англатмайди. Илмий, ижтимоий – иқтисодий нуқтаи назардан илмий асарларда, ўқув ва оммабоп адабиётларда бозор тўғрисида ҳар хил тушунчалар мавжуд. П. Самуэльсоннинг «Экономика» асарида бозорни – «… бозорлар жамиятни ва савдо ишлаб чиқариш фаолиятини боғловчи механизм сифатида намоён бўлади», деб таърифлайди 1 . Ф. Котлер бозорни «Мавжуд ва потенциал товар сотиб олувчилар мажмуаси», деб таърифлайди 2 . К. Р. Макконел ва С. Л. Брюлар бозорни маҳсулот ва хизматни сотувчи ва сотиб олувчиларни қўшувчи механизм деб аташади 3 . А.С. Усманов бозорга шундай таъриф беради: «Бозор тушунчаси кенг маънода – бу товар айрибошлаш соҳаси деб, товар айрибошлаш бор экан, бозор ҳам мавжуд» 4 дейди. Н. Тухлиевни фикрича, «Бозор товар ишлаб чиқариш қонунлари асосида ташкил қилинган айрибошлаш, товар ва пул муомаласи муносабатларининг йиғиндиси, ишлаб чиқариш ва истеъмол ўртасидаги муҳим боғловчи бўғиндир 5 » А. Солиев ва А. Усмоновлар бозорга қуйидагича таъриф беради: «бозор 1 Самуэльсон П., «Экономика» Т., INAO , «АЛГОН» ВНИИСИ, 1992, с.36. 2 Котлер Ф. «Основы маркетинга». М., Прогресс, 1990 с. 54 3 Макконелл К.р., Брю С. А. Экономикс: принципы, проблемы и политика. М., республика. 1992.т.1.с.77. 4 Усмонов А.С. Научные основы регулируемых рыночных отношений. Тошкент: PLSHTLI «Ўзинфорагпром». 1992.с.30. 5 Тўхлиев Н. Бозорга ўтишнинг машаººатли йўли. Тошкент: «Ўзбекистон»,1999. 13 б.

www.arxiv.uz ўзига хос ижтимоий – иқтисодий муносабатлар жараёни бўлиб, унда товарлар ва хизматлар айрибошланади ва ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилар манфаатлари тўқнашади ва бир – бири билан келишади 1 » «Энг яхшиси бозорни харидорлар ва сотувчиларга нархларни айрибошлашга имконият берадиган тизимдир, деб таърифласак бўлади», деб Э. Сариқов ва Э. Маматовлар таъкидлайдилар 2 . Бозорга берилган бундай бир – биридан фарқланадиган тарифларни кўплаб мисолни келтириш мумкин. Бозорни илмий, ижтимоий – иқтисодий нуқтаи назардан таърифларини бозорга таъриф бериш борасида чет эл ва республикамиз олимлари ўртасида ягона фикрга келмаганлигини таъкидлаб ўтиш билан мақсадимиз терминларни, таърифларни тўғри аниқлашни илмий ва амалий аҳамияти катта эканлигини кўрсатиб ўтишдан иборатдир. Илмий жиҳатдан бир хил нарсага ҳар хил тушунчалар, тарифлар бериш кўп ҳолларда нотўғри тасаввурга олиб келиши, натижада уни моҳиятини тўғри очиб беролмасликка олиб келиши мумкин. Амалий нуқтаи назардан бу ҳол мутахассислар ўртасида ўзаро тушунишни қийинлашишига, ўқув адабиётларини яратишда тушунмовчиликларга олиб келиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Бизнинг фикримизча, бозор тушунчасини биринчидан, уни иқтисодиётнинг хўжалик субъекти нуқтаи назардан ва иккинчидан назарий, ижтимоий – иқтисодий нуқтаи назардан таърифлаш мақсадга мувофиқ бўлади. Бозор – бозор иқтисодиётининг хўжалик субъекти сифатида, харидор ва сотувчилар тўқнаш турувчи ва келиштирувчи хўжалик объектидир (жой, корхона, фирма, биржа, савдо, хизмат шахобчалари ва ҳ.к.о.) Назарий ва ижтимоий – иқтисодий нуқтаи назардан бозор тушунчасига алмашув жараёнида содир бўладиган, бозор иқтисодиёти қонун ва қоидаларидан келиб чиқадиган ижтимоий – иқтисодий муносабатлардан келиб чиқиш зарур. 1 Солиев А., Усмонов А. Маркетинг., Тошкент, «Ўºитувчи». 1997.9 б. 2 Сариºов Э, Маматов М. «Иºтисодиёт ва бизнес», Тошкент, «Шарº». 1997. 22 б.

www.arxiv.uz Бизнинг фикримизча, бозор иқтисодиётининг субъекти сифатида товар – пул муомаласига боғлиқ бўлган муносабатларни намоён бўлишини таминлайди. Бозорнинг моҳияти, барча хўжалик субъектлари (бозор субъектлари – уй, оила хўжалиги, ишлаб чиқариш, давлат), инсон ва жамиятдаги айрибошлаш муносабатларининг мажмуасини англатади. Қисқа қилиб айтганда, бозор – бозор иқтисодиёти қонун ва қоидаларга асосланган айрибошлаш жараёнида харидор ва сотувчи ўртасидаги иқтисодий муносабатлар тизимидир. Бозорда–бутун жамиятдаги кўп қиррали иқтисодий муносабатлар, яъни ишлаб чиқариш, тақсимот, айрибошлаш ва истеъмол жараёнида вужудга келадиган, алоҳида принципларга асосланган муносабатлар намоён бўлади. Кенгроқ маънода бозор – бу бозор иқтисодиёти қонун ва қоидаларига асосланган айрибошлаш яъни, олди – сотди жараёнидаги иқтисодий фаолиятнинг шакл ва турлари бўлиб, у ишлаб чиқарувчи, товар етказувчиларни (таклиф вакиллари) бир томондан ва истеъмолчилар, харидорларни (талаб вакиллари) иккинчи томондан бирга тўқнаштириш ва келиштириш жараёнини таъминлайдиган бозор иқтисодиётининг субъектидир. Юқоридагилардан келиб чиқиб, аввал бозор иқтисодиёти тушунчаси, унинг қонунлари ва қоидаларига қисқача тўхталиб ўтамиз. Бозор иқтисодиёти инсоният тараққиётидаги иқтисодий тизимни бир модели бўлиб ҳисобланади. Масалан инсон тараққиётида кузатилган иқтисодий тизимларга, натурал хўжалик (ибтидо жамияти), феодал тизими, ҳарбий тизим, маъмурий тизим, (социализм), бозор иқтисодиётига асосланган тизимларни киритиш мумкин. Іар қандай иқтисодий тизим ўзида шундай механизмни намоёнлаштирдики, унда табиий ресурслар, ишчи кучи, технология, тадбиркорлик ва бошқарув маҳоратлари мужассамлашган бўлиши керак. Иқтисодий тизимни бош мақсади моддий неъматлар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва тақсимлаш орқали инсоният эҳтиёжларини кўра билиш ва қондириш бўлиб ҳисобланади. Бу вазифани бажариш учун инсоният ўз тараққиётида энг самарали иқтисодий тизим моделини яратишга интилиб келган.

www.arxiv.uz Іозирги кунда бутун жаҳон тан олган, энг самарали иқтисодий тизим модели – бу бозор иқтисодиёти модели ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти ҳар хил давлатларда уларнинг шарт – шароитларидан келиб чиқиб ҳар хил бўлиши мумкин. Шу сабабли бозор иқтисодиётини ҳар хил моделлари мавжуд. Масалан: АҚШ, Япония, Швеция, Турция, Россия, Ўзбекистон ва ҳ.к. Бозор иқтисодиёти – бу товар – пул муомаласи муносабатларига ва ўзининг қонун – қоидаларига асосланган ижтимоий – иқтисодий тизим моделидир. Бозор иқтисодиёти ўзига хос қонун ва қоидаларга эгадир. Бозор иқтисодиётига таълуқли иқтисодий қонунлар тўғрисидаги иқтисодчи олимнинг фикрига тўхталиб ўтамиз. Россия иқтисодчи олимлар жамоаси томонидан, профессор Райзберк Б.А. рахбарлигида чоп этилган «Курс экономики» дарслигида (М. «ИНФАРМ», 1997. 74 -96 бетлар) иқтисодиётни қонуниятлари (қонунлари) тўғрисида фикр юритилиб қуйидагилар бозор иқтисодиётига мос қонунлар сифатида келтирган. Эҳтиёжни юксалиб бориши қонуни; ресурсларни чегараланганлиги қоидаси; ишлаб чиқариш имкониятлари чегараси ва алмаштирилган харажатларни ортиб бориш қонуни (бу ерда «алмаштирилган»деган сўз «вмененнўх» сўзини таржимаси сифатида муаллиф томонидан ишлатилмоқда ва бу ерда бир товарни ишлаб чиқаришни иккинчиси билан алмаштиришга боғлиқ бўлган харажатлар назарда тутилмоқда); даромадларни камайиб бориш қонуни; доирадаги (чегарали) фойдалиликни камайиб бориши қонуни; фойдалиликни максималлаштириш қоидаси (бу ерда «Фойдалилик» маҳсулот (товар ёки хизмат) ни инсон эҳтиёжини қондира олиш салоҳияти (қобилияти) назарда тутилади); талаб қонуни; таклиф қонуни; пул муомаласи қонуни; Энгел қонуни – шахсий истеъмол таркибини даромадга боғлиқлиги. А.Ўлмасов ва Н.Тўхлиевлар «Бозор иқтисодиёти» луғат – маълумотномада (Тошкент. қомуслар бош таҳририяти. 1991) бозор иқтисодиёти қонунларига талаб ва таклиф қонуни ва пул муомаласи қонунини киритиш билан чегараланган.

www.arxiv.uz А.Ўлмасов ва А.Ваҳобовларнинг «Иқтисодиёт назарияси» Олий ўқув юртлари учун дарслиги (Тошкент. «Шарқ», 2006) қонунларини умумиқтисодий ва айрим иқтисодий тизимларга хос махсус қонунларга ажратилиб, биринчисига – меҳнат тақсимоти, жамғариш, меҳнат унумдорлигини ошиб бориши, эҳтиёжларнинг юксалиш қонунлари, иккинчи типига – талаб қонуни, таклиф қонуни, меъёрий нафлик қонуни, рақобат қонунлари келтирилади. Иккинчи типдаги қонунлар бозор иқтисодиётига мос қонунлар деб таъкидланади. Ш. Шодмонов, Р. Алимов ва Т. Жўраевларнинг «Иқтисодиёт назарияси» дарслигида (Тошкент. «Молия». 2002, 276.) Иқтисодий қонунларни 3 гурухга бўлиб, уларга: Умумий иқтисодий қонунлар – вақтни тежаш қонуни; эҳтиёжларни тез ўсиб бориш қонуни; такрор ишлаб чиқариш қонуни; ишлаб чиқариш муносабатларини ишлаб чиқарувчи кучлар хусусияти ва ривожланиш даражасига мос келиши қонуни ва бошқалар: Хусусий ёки даврий иқтисодий қонунлар - талаб қонуни; таклиф қонуни; қиймат қонуни; Махсус ўзига хос иқтисодий қонунга - қўшимча қиймат қонуни киритилган. Бу ерда биз иқтисодий қонунлар тўғрисида мунозара ва мулоҳазалар қилмаймиз, бу бизнинг мақсадга кирмайди. Бу қонунлар ва уларни олимлар томонидан талқинини маълумот учун келтирмоқдамиз. Бизнинг фикримизча, бу масала аллақанча чигал ва мунозарали масала бўлиб, иқтисодчи олимлар томонидан чуқур ўрганишни, тадқиқот қилишни талаб қилади. Энди бозор иқтисодиётининг қоидаларига тўхталиб ўтамиз. Бозор иқтисодиётининг қоидаларига қуйидагиларни киритиш мумкин: Бизнесни, тадбиркорлик фаолиятини иқтисодий, хўжалик эркинлиги (шахсни, оилани, социал гурухни). Бу эркинлик фаолиятни, ҳаётни барча қирраларига тегишли бўлиб уларга ўз ҳоҳиши билан ижтимоий ҳаётга иштирок этишини билдиради.

www.arxiv.uz Бу қоида кишиларга бир томондан мулкчилик, иккинчи томондан тадбиркорликни конкрет хаётда амалга ошириш имкониятини беради. Бозор иқтисодиётида эркинлик деганини абсалют эркинлик деб тушунмаслик керак. Эркинлик ҳар қандай иқтисодий тизимда энг аввало қонунлар, қоидалар, иқтисодий дастаклар орқали чегараланган. Шу сабабли бозор иқтисодиётининг иккинчи қоидаси: Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш Лекин бозорни ўзи эмас бозор иқтисоди ёти , бозор муносабатлари тартибга солиниб турилади. Бозор эркинлиги доимо иқтисодий жавобгарлик ва тадбиркорлик, таваккалчилик билан боғлиқдир. Бозор иқтисодиётини тартибга солиш иқтисодий дастаклар орқали яъни солиқ, молия, кредит, банк тизими, юридик қонунлар, баҳони чегаралаш, монополияни чегаралаш ҳисоботлар (бухгалтерия, статистика, тезкор) ва бошқалар орқали амалга оширилади. Бозор иқтисодиёти ишлаб чиқариш баланс истеъмол ўртасидаги муносабатда истеъмол приматини, уни юқори туришини белгилайди. ҳамма истеъмолчини талабини қондириш учун (ишлайди) фаолият кўрсатади. Шу сабабли учинчи қоида: Истеъмол примати Юқоридагилар билан бир қаторда бозор иқтисодиётида қуйидаги қоидалар ҳам амал қилади: IV. Бозор шароитида баҳони шаклланиши. V . Муомалани шартнома (контракт) асосида бўлиши. VI . Молия ва пул муомаласи таъсири остида ишлаш. VII . Иқтисодиётни очиқлиги. Тадбиркорлик ва ташқи алоқаларга ҳам тегишли, албатта чегараланган ҳолда. VIII . Рақобат. Бозор иқтисодиёти рақобатсиз бўлмайди. IX . Бозор муносабатлари иқтисодиётнинг барча қирраларига, бутун регионига тегишлидир. Бозор муносабатлари умумийдир.

www.arxiv.uz Юқорида келтирилган қоидалардан келиб чиқиб бозор иқтисодиётини тўла ва сифатли шаклланиши учун зарурий шароитлар бўлиши керак. Љандай шароитлар? I. Мулк муносабатларини ривожланишини (кўп мулкчиликни шаклланиши), уларни тенг ҳуқуқлилигини таъминлаш, ишлаб чиқарувчиларни нисбий иқтисодий мустақиллигига эришиши, улар мулкига ишлаб чиқариш воситаларига меҳнатининг натижасида эга бўлишлигини таъминлаши зарур. II. Маъмурий буйруқбозликдан кечиш, давлатнинг бозор субъектлари хўжалик фаолиятига аралашмаслигини таъминлаш. Уларнинг эркинлигини таъминлаш. III. Иқтисодиётнинг монополлашишига йўл қўймаслик. Табиий монополиялардан ташқари-транспорт, алоқа, электро таъминот, сув таъминоти, газ таъминоти кабилар. IV. Бозор инфраструктурасини мавжуд бўлишлиги (чакана ва улгуржи савдо шахобчалари, оммавий овқатланиш корхоналари, товар ва хом- ашё биржалари, валюта ва қимматли қоғозлар биржаси, меҳнат биржаси, тижорат банклари, ахборот таъминоти, ярмаркалар, аукционлар, божхона, реклама, солиқ инспекциялари кабилар). V. Бозор муносабатларини, бозор механизмининг ҳуқуқий таъминланиши. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтиш ўзига хос хусусиятларига эга бўлиб, ўз қоидаларига эгадир. Бу қоидалар қуйидагилардан иборат: I . Иқтисодиётни сиёсатдан устун бўлиши, уни мафкурадан озод бўлишини таъминлаш. II . Бозор муносабатларини шакллантиришда Давлатни бош ислоҳотчи бўлиши. Давлат томонидан амалга оширилиши, тартибга солиниши. Ўзбекистон Республикаси бозор иқтисодиётини шаклланиши қуйидагича этапларида амалга оширилиб келинмоқда: 2.1. Маъмурий буйруқбозликни бартараф этиш. 2.2. Мулкчилик ислоҳотлари

www.arxiv.uz 2.3 Іуқуқий ислоҳатлар. 2.4. Инфраструктурани яратиш. 2.5. Эркинлаштириш кабилар. III . Қонуннинг устуворлиги. IV . Кучли ижтимоий сиёсатни олиб бориш. V . Бозор иқтисодиётига босқичма – босқич ўтиш. Конкрет шароитида бозор 3 хил функцияни бажаради : 1. талаб ва таклифни мувофиқлаштириб бориш; 2. баҳони мувофиқлаштириш; 3. рақобат муҳитини яратиш орқали хўжалик субъектлари фаолияти самарадорлигини оширишга имконият яратиш. Бозор муносабатлари натижасида:  ишлаб чиқариш омиллари, ер, капитал ва меҳнат айрибошлаш объектига айланади;  пул айрибошлаш воситаси ва айрибошлаш объектига ҳам айланади. Бозор уч хил элементлардан иборат бўлади:  таклиф  талаб  баҳо Ушбу элементлар қаторида уларни католизатори, доимий ҳаракатга келтирувчи омил сифатида рақобат туради. Бозорнинг турлари Бозор жамият таркибидан, уни ривожлантирувчи омиллардан келиб чиқиб ҳар хил турланади. I . Иқтисодиётни очиқлиги нуқтаи назардан: 1.1. Эркин ёки очиқ (легал) бозор. 1.2. Соядаги ёки ёпиқ хуфёна бозор. Хуфёна бозор таркиби. 2.1.3.1.

www.arxiv.uz Чизмада келтирилган. II . Ишлаб чиқариш омиллари ва муомала объектларини нуқтаи назардан: 2.1. Табиий ресурслар бозори (ер, табиий бойликлар). 2.2.Капитал (молиявий) бозори; (пул, валюта, қимматли қоғозлар, акция, облигация, инвестиция). 2.3. Меҳнат бозори; (иш кучи, иш жойи). 2.4. Товарлар бозори; (ишлаб чиқариш воситалари, истеъмол товарлари) 2.5. Хизмат бозори; 2.6. Ахборотлар бозори; 2.7. Уй – жой иншоатлари бозори. Бу умумлаштирилган ҳолдаги таркиб, булар яна таркибланади. III . Географик жойлашиши нуқтаи назардан. 3.1. Халқаро, жаҳон бозорлар (жаҳон биржалари). (нефт, пахта, олтин ва ҳ.к.) 3.2. Жойлардаги бозорлар (шахар, қишлоқ, маҳалла)

www.arxiv.uz 2.1. 4 .1 чизма Хуфёна бозор Истеъмол товарлари Ало қ а маркалари Санъат буюмлари Ишчи кучи, иш жойи Ахборотлар, ғ оялар Пул, ҳ ужжатлар КапиталИшлаб чи қ ариш воситалари қ имматба ҳ о тошлар ва металлар ТижоратЕр Деструктив ва социал э ҳ тиёжлар ИшсизларДавлат секторига ишлаб чи қ ариш воситалри Чет эл валюталари Индивидуал, кооператив, хусусий секторлар учун ишлаб чи қ ариш воситалари Миллий валюта НормативИш билан формал таъминланганла Бошєа истеъмол товарлар Илмий - техник Давлат а ҳ амиятига эга б ¢лган хужжатлар Му ҳ р Ёпи қ кредит Ёпиº аренда ¢ қ , отар қ уроллар Совуº ºуролла р Фохишабозли к Норко мания

www.arxiv.uz Бланкалар

www.arxiv.uz Бозорнинг субъектлари Жамиятда учта асосий иқтисодий субъектлар товар – пул муносабатларига асосан алоқа қилиб туради. Булар давлат, корхона ва уй (оила) хўжалигидир. Буларнинг муносабатлари икки томонлама характерга эга бўлади. Давлат билан бозор субъектларининг муносабатлари асосан қонунлар, қонуний ҳужжатлар билан тартибга солинади, лекин хўжалик алоқалари (олди - сотди) шартномалар, келишувлар, давлат буюртмалари, контрактлар, давлат субсидиялари орқали амалга оширилади. Бозор субъектлари (корхона, уй хўжалиги) нинг алоқалари, муносабатлари шартномалар асосида амалга оширилади. Бозор тизимида иқтисодий субъектларнинг бир – бири билан олди – сотди муносабатларининг предметларини келтирамиз (2.1.4.2- чизма) Хўжалик фаолияти ва хўжалик ишлари билан ҳар бир шахс, фуқаро қадимдан шуғулланиб келган. Улар ўз – ўзини таъминлаш масаласини ҳал қилиш билан шуғулланишади. Бундай хўжалик юритиш шаклига уй (оила) хўжалиги деб юритилади ва у жамиятнинг бирламчи, бошланғич бўғинидир. Уларнинг белгиларига қуйидагиларни киритиш мумкин:  шахсий эҳтиёжни қондириш. Улар ишлаб чиқарган нарсасини ўзи ёки оиласи истеъмол қилади, улар ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ҳисобланадилар. ҳозирги замонда уй (оила) хўжаликлари ортиқча маҳсулотларини сотиш учун бозорга ҳам чиқади. Бундай ҳолларда оила хўжалик фаолиятидан қўшимча даромад манбаи сифатида фойдаланилади ва улар қисман жамиятни, бошқаларни эҳтиёжини қондириш учун хизмат қилган ҳисобланади. Бундай ҳолда уй хўжалигининг маҳсулоти товар шаклига айланади;  улар фаолиятида шахсий мулкидан фойдаланилади (айрим ҳолларда кредит ёки ссудалардан фойдаланиши эҳтимолдан ҳоли эмас);  асосан ўз иш кучини ишлатишади, ёлланма ишчи кучидан фойдаланиши ҳам мумкин;  фаолиятида ишлатиладиган барча ресурслардан самарали 16

www.arxiv.uz фойдаланишгача ва кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқаришга интилишади;  юридик шахс мақомига эга бўлмайди, уларга ҳокимиятдан рухсатнома олиш шарт эмас;  фаолият юритишда мустақил қарорлар қабул қилади ва ниҳоят, улар ўз таваккалчилиги асосида иш юритади. Жамиятнинг асосий бўғинини, ишлаб чиқариш ва хизматни бозор ва жамият учун амалга оширувчи, ўз хўжалик фаолиятини ўз эҳтиёжи (талаби) учун эмас, ташқи, бошқалар эҳтиёжини (талабини) қондиришга йўналтирувчи субъектлар бўлиб, корхоналар ҳисобланади. 2 чизма Бозор субъектларининг олди – сотди предметлари Бозор субъектлари Сотиш предметлари Сотиб оладиган предметлари I . Давлат Ер, ер ости бойликлари, сувлар, ҳаво бўшлиғи, ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси, уй – жой, лицензия, давлат ташкилотлари ва муассасаларининг хизматлари Давлат ва жамиятга зарур бўлган товарлар (давлат бошқарув органлари, мудофаа ва ҳоказолар), ишчи кучи, жиҳозлар, Фан – техника ютуқлари ва бошқалар II . Корхона Товарлар, хизматлар, ўзига тегишли моддий Ер, табиий бойликлар, моддий ресурслар, ишчи 17

www.arxiv.uz неъматлар, интеллектуал мулк кучи, товарлар, хизматлар, қимматбаҳо қоғозлар III . Уй (оила) хўжалиги Ишчи кучи, (меҳнат), ўзига тегишли моддий неъматлар, товарлар, хизматлар. Истеъмол товарлари, хизматлар, моддий неъматлар 18

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5- сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 19

www.arxiv.uz 11. www.ziyonet.uz 20

Похожие

Бозор иқтисодиёти шароитида молиядан фойдаланиш

Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш

Бозор иқтисодиёти шароитида инвестициялар ва инвестиция фаолияти

Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот ва товарларни реализция қилишнинг хусусиятлари

Бозор иқтисодиёти шароитида меҳнаткашларнинг ўз-ўзини бошқариш социал психологияси